بازار تبریز ؛ تجارتگاهی به وسعت تاریخ و فرهنگ ایران

امروز به تبریز سفر کرده ایم تا یکی از بزرگترین و طولانی ترین بازار های سرپوشیده ایران را از نزدیک ببینم.

بازار تبریز کامل ترین سازمان اجتماعی را میان بازار های ایران دارد . بازاری که هنوز خون تاریخ و فرهنگ اصیل گذشته در رگ هایش جاریست.

همراه کارناوال باشید تا از نزدیک با این بازار بزرگ آشنا شویم.

برای آشنایی با اجزای تکشیل دهند بازار نیز می توانید پست بازار ; خرید و فروش , تاریخ و فرهنگ زیر یک سقف را مطالعه کنید.

اصالت و تاریخ را در این بازار لمس کن . . .

تبریز به سبب موقعیت جغرافیایی اش که بر سر راه های غرب به شرق و شمال به جنوب قرار داشت، یکی از مراکز مهم ارتباطی و اقتصادی ایران بوده است.

مارکو پولو در بازیدش از شهر تبریز یادآور می‌شود که «شهر موقعیتی عالی دارد» و کالاهای تجارتی بسیاری از «هندوستان، بغداد، موصل، هرمز» و دیگر نواحی به آنجا وارد می‌شود.

بازاری که وسعت و نحوه کار افراد حاضر در این بازار شما را به حیرت وا خواهد داشت.

شاید خواندن گفته های ابن بطوطه سیاح مشهور در باره بازار تبریز که در سال 731 قمری از آن بازدید کرده است، خالی از لطف نباشد!

« بازار تبریز یکی از بهترین بازار هایی بود که من در همه شهر های دنیا دیده ام … من به بازار جواهریان رفتم ، بس که از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره گشت » 

ویژگی های بازار تبریز

 بازار تبریز بزرگترین بازار ایران و یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده در آسیا و جهان می باشد.

در گذشته تاجران اروپایی پس از گذشتن از شهرها و بازار های اصلی ترکیه به بازار تبریز می رسیده اند. بازار تبریز در میانه های سده 13 خورشیدی (دوره قاجار) به طور تقریبی یک چهارم از تجارت ایران را برعهده داشت و از این حیث از بازار تهران فعال تر بود.

بازار تبریز یک مجموعه به هم پیوسته و دارای سقف می باشد که با طول و درازای یک کیلومتر بزرگترین بازار در نوع خود در دنیا می باشد. این بازار در سال 1354 خورشیدی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

طولانی ترین بازار مسقف ایران بازار زنجان است که بیش از 2 کیلومتر طول دارد.

این بازار شگفت انگیز به دلیل ویژگی های خاص و ویژه اش در سال 1389 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت گردید.

برای آشنایی با دیگر آثار ثبت شده ایران در میراث جهانی یونسکو می توانید پست های زیر را مطالعه کنید:

میراث ثبت شده ایران در فهرست یونسکو ؛ بخش اول

میراث ثبت شده ایران در فهرست یونسکو ؛ بخش دوم

تاریخچه بازار تبریز

تاریخ دقیق ساخت بنای این مجموعه مشخص نیست؛ ولی بسیاری از جهانگردانی که از سده چهارم هجری تا دوره قاجاریان از این بازار بازدید کرده اند، درباره آن اطلاعاتی را ارائه داده اند.

همان طور که پیشتر گفتیم شهر تبریز بر سر جاده ی ابریشم قرار گرفته است و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، باعث شده تبریز و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار باشد. این بازار حدود 3 سده پیش پس از وقوع یک زلزله تاریخی در تبریز به صورت کامل تخریب گشت و در سال 1193 قمری توسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز مجددا بازسازی شد. در نتیجه ساختمان کنونی بازار تبریز مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار می باشد.

نخستین نقشه از بازار تبریز در سال 1327هجری، در بخشی از نقشه دارالسلطنه تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌است. در بخش شمال شرقی نقشه دارالسلطنه بخش هایی از بازار تبریز رسم شده و اکثر جای‌های مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نام‌گذاری شده‌اند.

معماری و بنای بازار تبریز

اگر مرکز شهر تبریز را یک چهار ضلعی در نظر بگیریم بازار تبریز در مرکز این چهار ضلعی قرار گرفته است. 

بازار تبریز از حدود 5500 حجره، مغازه و فروشگاه، 40 گونه شغل مختلف، 35 سرا، 25 عدد تیمچه، 30 مسجد و 20 راسته، 11 دالان، 5 حمام و 12 مدرسه تشکیل شده است!

بازار تبریز از شرق به عالی قاپو و از سمت غرب به مسجد جامع، از سمت شمال، بخش هایی از رودخانه مهران رود را شامل شده و بر روی این رود پل های چوبی که در امتداد راسته بازار قرار دارند، وجود دارد.

بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته که شمال را به جنوب و شرق بازار را به غرب آن متصل می کند، تشکیل شده است. عرض بازار ها چیزی در حدود 4 الی 5 متر می باشد و سقف بازار به دلیل هوای سرد تبریز نسبت به دیگر شهرها در ارتفاعی بین 5 الی 6 متر ساخته شده است.

راسته های اصلی توسط راسته های فرعی به هم متصل شده‌ است. در فضاهای بین آن ها اجزای اصلی تشکیل دهنده بازار همانند تیمچه ها و سراها بنا شده است که تقاطع راسته ها را چهار سوق ها با گنبد های زیبا پوشانده است. گنبد تیمچه امیر، بزرگترین گنبد بازار بوده و زیباترین تیمچه، مظفریه می باشد.

فضا های داخلی 

در ادامه به بخش های مختلفی که در داخل بازار تبریز قرار دارد می پردازیم :

1) راسته های بازار

عنصر اصلی سازنده بازار را می توان راسته های اصلی و فرعی آن، نامید که در قدیم از دروازه ها به درون شهر تا میدان اصلی و مسجد جامع ، امتداد داشت. در بازار بزرگ تبریز شما می توانید بیش از 20 راسته را شمارش کنید.

برخی از راسته های مهم بازار تبریز عبارتند از:

راسته بازار جدید و قدیم، بازار دوه چی، بازار کفاشان، بازار صفی و . . .

2) سرا های بازار تبریز

اگر اجزای بازار را بشناسید می دانید که سرا ها به حیاط های روباز کوچکتر از کاروانسرا اطلاق می‌شود. در گذشته باربرها لوازم تجاری و محصولات را از کاروانسرا ها به سرا ها منتقل می کردند.

چندی از سرا های معروف بازار تبریز را معرفی می کنیم:

سرای امید، سرای حاج رسول، سرای امیر، سرای دو دری ، سرای کچه‌چی‌ لر ،سرای درب عباسی، سرای حاج محمدقلی، سرای میرزا جلیل، سرای آلمان‌ها در بازار کفاشان، سرای میرزا مهدی، سرای حاج تقی، سرای خان و سرای گرجی‌لر.

3) تیمچه های بازار تبریز

 تیمچه‌ها از نظر کاربری به چهار قسمت تقسیم می شوند:

1) فضای عمومی که مخصوص انبار کردن کالاها می باشد.

2) زیرزمین برای نگهداری کالا ها.

3) دکان های همکف که مخصوص داد و ستد است.

4) طبقه بالای تیمچه که در گذشته استراحتگاه بازرگانان غیرتبریزی بود که برای داد و ستد به بازار آمده بودند.

چندی از تیمچه های معروف بازار تبریز را معرفی می کنیم:

تیمچه امیر، تیمچه حاجی صفرعلی، تیمچه میرابوالحسن، اوچ تیمچه‌لر، تیمچه مظفریه، تیمچه شیخ کاظم، تیمچه صادقیه، تیمچه حاجی محمدقلی، تیمچه شعربافان، تیمچه عباچی، تیمچه قندفروشان، تیمچه شازدا، تیمچه بزازان، تیمچه ملک، تیمچه خان، تیمچه در عباسی و …

تیمچه مظفریه معروف به بازار فرش تبریز

اگر بخواهیم معروف ترین قسمت این مجموعه بزرگ را معرفی کنیم بدون شک آن جا جایی نیست جز تیمچه مظفریه.

 این تیمچه در سال 1305 قمری در دوره ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجاری و به کمک و همت یکی از بازرگانان مشهور تبریز به نام حاج شیح محمد جعفر قزوینی، بنا شده است.

نکته جالب و تاریخی در اسم این تیمچه این می باشد که در دوران قاجاری اگر هر بنای تازه ساخته شده مورد توجه ولیعهد وقت قرار می گرفت سازنده آن را باید به او پیشکش می کرد به همین دلیل حاج شیح محمد جعفر قزوینی نام “مظفرالدین میرزا مظفریه” را بر آن نهاد و ولیعهد بسیار خوشحال شد و امتیازات ویژه ای به این بازرگان مشهور داد.

تیمچه مظفریه اهمتی ویژه در سطح ایران و حتی تجارت جهانی فرش دارد زیرا یکی از مراکز مهم صادرات و تجارت فرش آذربایجان و ایران می باشد.

4) دالان های بازر تبریز

در بخش ورودی بعضی از سرا های بزرگ ، فضای گنبددار بسیار زیبا و با شکوهی وجود دارد که دالان نامیده می شود.

چندی از دالان های معروف بازار تبریز را معرفی می کنیم:

دالان میرزا مهدی، دالان میرزا محمد، دالان دو دری،  دالان شعربافان، دالان حاج رحیم.  دالان خونی.

5) بازارچه های بازار تبریز

مجموعه بازار تبریز از بازارها و بازارچه های کوچکی که در کنار هم قرار گرفته و هرکدام مختص به کالا و یا کالاهای خاصی هستند، تشکیل شده است.

* بازار امیر : یکی از پررونق ترین بازار های تبریز است و توسط میرزا محمد خان امیر نظام، فرزند وزیر شاه سلیمان ساخته شده است.

* بازار بلور فروشان : بهترین بلور های تبریز در گذشته در بازار بلورفروشان به فروش می رسیده. 

بخش های مهم و معروف این بازار : «تیمچه قندفروشان»، «سرای میرزا مهدی»، «دالان بادامچی‌لر»، «دالان حاج شیخ»، «دالان میرزا مهدی»، «تیمچه مظفریه» و «سرای گرجیلر»  

* راسته بازار تبریز : یکی از بزرگترین بازارچه های تبریز می باشد که بیشتر محل فروش اقلام مصرفی بوده و این بازار به بازار ملی معروف بوده است.

بخش های مهم و معروف این بازار : «سرای میانه حاج سید حسین»، «دالان خان»، «تیمچه حاج شیخ»، «تیمچه حاج صفرعلی»، «تیمچه حاج محمدقلی»، «سرای نوی حاج سید حسین»، «سرای گرچیلر»، «تیمچه‌های دودری»، «سرای حاج محمدقلی»، «سرای دودری»، «سرای شیخ کاظم»، «سرای کچه‌چی‌لی»، «سرای میرزا مهدی»، «سرای میرزا جلیل»، «سرای درعباسی» و «تیمچه حاج تقی»

* بازار کفاشان : عمده ترین تولید کننده کفش در تبریز را باید بازار کفاشان دانست.

بخش های مهم و معروف این بازار :  «تیمچه امید»، «تیمچه حاج ابوالقاسم»، «سرای امید» و «سرای حاج ابوالقاسم»

* بازار یمنی دوز : در گذشته کفش های به نام یمنی وجو داشته که این بازار مختص به فروش این نوع کفش بوده است.  

بخش های مهم و معروف این بازار :  «تیمچه شفیع» و «سراهای آقا شاهزاده و شفیع».

* بازار عباچی تبریز : بخش های مهم و معروف این بازار : «سرای میراسماعیل» ، «تیمچه حسینی»، «تیمچه شعرباغان» و «تیمچه اخلاقی»

* بازار حرمخانه : بخش های مهم و معروف این بازار : «تیمچه هاشمیه»، «سرای صاحب‌دیوان»، «سرای آلمانی‌ها» و «تیمچه سعدیه»

* بازار صادقیه : قالی ها را باید در این بازار بیابید. از گذشته تا امروز این بازار محل فروش قالی بوده است.

بخش های مهم و معروف این بازار : «دالان خونی» ، «سرای میانه سید حسین»،  «سرای بزرگ شاهزاده»، «سرای کوچک شاهزاده»،  «سرای دباغایی»، «سرای دودری»، «سرای قدیم سید حسین»  و «تیمچه حاج رحیم» 

* بازار شیشه گرخانه : در گذشته این بازار مختص ساخت و فروش انواع شیشه بوده است که اکنون بیشتر دکان ها به فروش لوازم آرایشی و لوازم تحریر مشغول هستند. 

بخش های مهم و معروف این بازار «سرا های حاج رسول» و  «میرزا علی‌النقی» که توسط شهرداری تخریب گشت و پارک شمس تبریزی در مکان آن احداث شده است.

فضای خارجی بازار

و اما فضای خارجی بازار تبریز شامل کاروانسراها می شود :

1) کاروانسرا ها

قطعا کاروانسراها نامی آشنا برای اکثر افراد می باشد در گذشته بارهایی که مقصدشان بازار ها بودند ابتدا با چهارپایانشان به داخل کاروانسراها رفته و بارهایشان را در آنجا خالی کرده و سپس باربرها کالا ها را بدون کمک چهارپایان به سرا ها و انبارها در داخل بازار منتقل می کردند.

کاروانسراها دارای فضای سبز با گلکاری های زیبا بودند و معمولا دارای استخر، حوضچه و آب انبارها بودند. از دیگر امکانات کاروانسرا می توان به انبارهای متعدد و اتاق ها جهت اسکان اشاره کرد.

 چندی از کاروانسراهای معروف بازار تبریز را معرفی می کنیم:

کاروانسرای کشمش‌چی‌لر، بزرگ امیر، کاروانسرای حاج سید حسین کهنه ، کاروانسرای حاج میرزا محمد، کاروانسرای حاج ابوالحسن

مراکز خدماتی و اجتماعی در بازار تبریز

علاوه بر اجزای اصلی تشکیل دهنده بازار ها، به مرور زمان با آمیخته شدن بازار و دین ، مدارس ، مساجد و حسینه ها به معماری بازار افزوده شدند. از طرف دیگر به دلیل نقش مهم اجتماعی بازار در زندگی روزمره ، ابنیه ها با عملکر اجتماعی و خدماتی مانند رستوران ، زورخانه ، چای خانه ، حمام و . . در بازار احداث گردید که هر کدام دارای آداب و رسوم مخصوص خود بوده اند.

در بازار تبریز شما می توانید در حدود 12 مدسه علوم دینی و اسلامی مشاهده کنید که از معروفترین آن ها مدسه طالبیه، جعفریه، صادقیه، اکبریه، حاج علی صفرعلی می باشد.

در حدود 30 مسجد تاریخی که دارای گنبدهایی با معماری خاص و مقرنس کاری شده نیز در این بازار وجود دارد. مسجد جامع (جمعه مسجد)، مسجد حجت‌الاسلام، مسجد خاله اوغلی، مسجد دینوری، مسجد مفیدآقا، مسجد قیزللی (میرزا یوسف آقا)، مسجد مقبره، مسجد مجتهد، مسجد هفتاد ستون، مسجد آیت‌الله شهیدی، مسجد مولانا، مسجد دباغ خانه، مسجد حاج صفرعلی، مسجد بادکوبه‌ای، مسجد اشراقی، مسجد صادقیه بخشی از این مسجدهای تاریخی را تشکیل می دهد.

برای نیاز های شخصی افراد گرمابه و حمام های تاریخی در محدوده بازار تبریز وجود داد که از نظر قدمت تاریخی و معماری دارای اهمیت می باشند.

برخی از این حمام های تاریخی عبارتند از : حمام فردوسی، حمام میرزا مهدی، حمام نوبر، حمام خان، حمام سید گلابی و حمام قاضی.

مسجد جامع تبریز

جایزه معماری آقا خان

سال 2013 پروژه نوسازی بازار تبریز به عنوان یکی از پنج طرح برگزیده، برنده جایزه معماری آقاخان شد. این جایزه به “سازمان میراث فرهنگی ایران، دفتر آذربایجان شرقی” به عنوان مجری این طرح تعلق گرفت.

جایزه معماری آقا خان، هر 3 سال یک بار از سوی بنیاد “شبکه توسعه آقاخان” که به کریم آقا خان متعلق است به معمارهای هایی که طرح های آن برگزیده شده، داده می شود.

آغاز کار این مراسم و جایزه معماری آقاخان به سال 1998 باز می گردد و از نظر مقدار مالی جزو برترین جایزه های حوزه معماری در کل جهان می باشد.

جایزه یک میلیون دلاری که بین 5 طرح برگزیده هیئت داوران تقسیم می شود.

نقل قول های معروف در باره بازار تبریز

بازار تبریز به دلیل اهمیت بالای آن از نظر موقعیت جغرافیایی و اقتصادی توسط بسیاری از جهانگردان معروف که از جاده ابریشم گذاشته اند، بازدید شده است. ابن بطوطه، مارکوپولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گارسیا دروویلو … از جمله جهانگردان مشهوری هستند که از این بازار دیدن کردند و تمامی آن ها از رونق و شکوه این بازار بزرگ تجمید کرده اند.

هوتم شیندلر که در سال 1328 از این بازار دیدار کرده، درباره بازار تبریز این گونه نوشته است:

شهر بسیار گسترده‌است و احتمالاً از این بابت بر تهران برتری دارد. بازارهای آن بسیار زیبا و بزرگ‌تر از بازارهای تهران است. تبریز صرف‌نظر از معاملات مالی و وسیله پرداخت که از این‌جهت تهران بر آن تفوق دارد، مرکز واقعی بازرگانی ایران است. با این‌که در منتهی‌الیه شمال غربی کشور قرار گرفته‌است، تقریباً در سراسر ایران نفوذ دارد.

ژان یونیر جهانگرد فرانوسی نیز در باره این بازار اینگونه نوشته است:

زمانی تبریز نسبت به تهران یک شهر متجدد به‌شمار می‌آمد و مردم تبریز از زمان‌های قدیم حتی پیش از دوران صفویان با اروپاییان در ارتباط بودند و با آن‌ها داد و ستد می‌کردند. در حالی که در همان موقع در پایتخت کشور اصناف تهرانی از مشاهدهٔ اروپاییان دچار حیرت شده و از فروختن کالا به آنان خودداری می‌کردند. در چنین شرایطی «دوکا»، «ونیز»، «لیور» و «روبل» واحد پول کشورهای مختلف جهان در بازار تبریز مثل پول ایران رایج بود.

نحوه دسترسی

به طور دقیق آدرسی نمی توان برای بازار تبریز به دلیل بزرگی آن داد و اما از نظر موقعیتی به راحتی می توان گفت که در مرکز شهر تبریز قرار گرفته است.

اگر قصد رفتن به بازار تبریز را دارید ابتدا باید بدانید که با کدام بازارچه های آن یا کدام بخش از بازار کار دارید زیرا از هر 4 جهت این بازار می توان به آن دسترسی داشت.

قیمت تاکسی در شهر تبریز گران نمی باشد و می توانید به راحتی با تاکسی به بازار تبریز دسترسی داشته باشید.

بهترین راه دسترسی به بازار تبریز از طریق خیابان جمهوری می باشد که می توانید از تاکسی تقاضا کنید تا شما را از این مسیر به بازار ببرد.

البته اگر برایتان سفر به تبریز برای بازدید از این مجموعه بزرگ مقدور نیست می توانید از این لینک، سفری مجازی به این بازار داشته باشید.

ویدیویی از بازار بزرگ تبریز

توصیه های کارناوالی

تا می توانید و فرصت دارید در زیر سقف این بازار تاریخی قدم بزنید و از بخش های مختلف آن بازدید کنید.

نهار و یا صبحانه تان را داخل بازار میل کنید و طمع چای را در دل بازار بچشید.

خرید هم که قطعا جزو بهترین بخش های بازدید از بازار تبریز می باشد.

 می توانید پیتزای سنتی تبریز را هم داخل بازار میل کنید! راستی به دنبال پیتزای واقعی در داخل بازار نگردید، کالسکه هایی در بازار وجود دارد که نان، سیب زمینی و تخم مرغ می فروشند که به پیتزای سنتی معروف است!

سخن آخر

بازار تبریز را چگونه ارزیابی کردید؟

آیا تاکنون از شهر تبریز و بازار بزرگش بازدید کرده اید؟

نظرات و تجربیات خود را با ما به اشتراک بگذارید.