معماری عمارت کلاه فرنگی ؛ عظمتی بی پایان در قزوین

عمارت چهل ستون تنها کوشک باقی مانده از مجموعه کاخ های سلطنتی دوره شاه طهماسب می باشد. معماری عمارت کلاه فرنگی در مرکز شهر قزوین در میدان آزادی یا سبزه میدان قرار دارد. در آن زمان قزوین پایتخت صفویان بود و در تاریخچه عمارت کلاه فرنگی آمده که این بنا به کلاه فرنگی معروف بود. با مراجعه به بخش های داخلی عمارت کلاه فرنگی می توان به شکوه و عظمت آن دوران پی برد.

تاریخچه عمارت کلاه فرنگی بی نظیر

شاه طهماسب صفوی(فرزند شاه اسماعیل یکم و دومین پادشاه سلسله صفویه) در سال 951 هجری قمری به دلیل تهدیداتی که از جانب ترکان عثمانی برایشان اعمال می شد پایتخت خود را از تبریز به قزوین منتقل کرد. به سبب اشعاری که در قسمت جلویی تالار از زیر گچ خارج شده که مصرع مبارک ترین بناهای دنیا به حروف ابجد سال 1057 هجری قمری مصادف با 1026 هجری شمسی و 1647 میلادی می باشد گفته می شود که ساختمان چهل ستون در پنجمین سال سلطنت شاه عباس دوم بنا شده است. در همین زمان شاه طهماسب زمین هایی را که به زنگی آباد موسوم بود از شخصی با نام میرزا شرف جهان که یکی از بزرگان و افراد مورد اعتماد شهر بود خریداری کرد و از آن برای احداث بنای شاهی استفاده کرد. شاه طهماسب به این منظور خواست تا تمام معماران برگزیده و بزرگ شهر گرد هم آیند و برای ساخت این بنای عظیم و بی مانند دست به کار شوند. آن ها به خواست شاه طهماسب مشغول به احداث باغی مربعی شکل در زمین مذکور شدند. در میانه باغ تالار، ایوان و حوض هایی زیبا و دل انگیز بنا شد. معماری عمارت کلاه فرنگی از نقشه معماری ترک الگو برداری شده است که به شیوه شطرنجی خیلی کوچک با پنجره هایی چوبی که بسیار ظریف می باشند ساخته شده است. عمارت کلاه فرنگی به همراه سردرعالی قاپوتنها بناهایی می باشند که از دوران صفویه به یادگار مانده اند. عمارت چهل ستون که دولتخانه مبارکه دارالسلطنه قزوین نام گرفت تا دوره پهلوی اول مقر حکمرانان این منطقه بود. عمارت کلاه فرنگی در گذشت ادوار دچار فرسودگی شد و پس در دوره قاجار توسط محمد باقر سعد السلطنه( در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه حاکم شهر قزوین بود) بازسازی گردید و با نام چهلستون نامگذاری شد.

قالب ساخت و معماری عمارت کلاه فرنگی

کاخ کلاه فرنگی با مجموعه دولتخانه صفوی در ارتباط است و به یکدیگر راه دارند. این کاخ از طریق تونل های زیر زمینی به بیرون از شهر راه دارد. این تونل ها برای خروج اضطراری از کاخ هنگام حمله دشمن تعبیه شده است. عمارت چهل ستون در کل به صورت هشت ضلعی می باشد. نقشه بنا دارای طرحی با محورهای چلیپایی(صلیبی) و برونگرا می باشد. عمارت کلاه فرنگی دارای 23 کاخ و 7 سر در ورودی بود. این بنا طبق بناهای اسلامی در دو طبقه طراحی شده و مساحت تقریبی کاخ 500 متر مربع می باشد. در بر گیرنده بنا رواقی می باشد که دارای ستون های آجری و قوس های نیم دایره است. بر بالای رواق ایوانی قرار دارد که دارای ستون های چوبی می باشد. سقف طبقه همکف پوشیده از مقرنس با طرح هایی بدیع می باشد و دارای حوضی زیر آن است که باعث می شود هوای داخل عمارت خنک و مطبوع بماند که یکی از جذابیت های بخش های داخلی عمارت کلاه فرنگی خواهد بود. سقف طبقه بالا خنچه پوش می باشد. طبقه اول کاخ دارای سالن وسیع است که در چهار طرف چهار اتاق با هندسه متفاوت از هم دارد. بنا در کل دارای چهار ایوان بوده که در گذشته باز بوده اند. این ایوان ها مسئول گرداندن هوای مطبوع و خنک در کاخ بوده اند اما اکنون به دلیل حفاظت از تزئینات داخل عمارت با پنجره بسته شده اند. دهانه هایی که ایوان ها را به سالن متصل می کنند دارای قوس هایی هستند که دارای تعدد و تنوع هستند که نشانگر ادوار مختلفی است که بر کاخ گذشته است. ساختمان طبقه دوم تالار بزرگ مرتضی است. پلان این طبقه مربعی بوده و چهار طرف آن چهار گوشواره قرار دارد که در دوره قاجار به بنا اضافه شده است. غلام گردش دور تا دور بنا را در طبقه دوم نیز احاطه کرده که در آن ستون هایی چوبی و ظریف کار گذاشته اند که متعلق به دوره قاجار است. طبقه اول دوم به وسیله راه پله شرقی به هم مرتبط بوده که امروز مسدود شده و ورود و رفت و آمد از راه پله شمالی در معماری عمارت کلاه فرنگی می باشد. باغ عمارت بسیار بزرگ بود به طوریکه طول آن از خیابان واقع در شمال سبزه میدان کنونی تا حیاط نادری و عرض آن نیز از جلوی اداره پست و تلگراف تا دیوار غربی شعبه بانک ملی امتداد داشت ولی هم اکنون خیابان ها مقدار زیادی از باغ را از آن خود کرده اند و بخش بزرگی هم با نام سبزه میدان به گردشگاه عمومی تبدیل شده است. کاخ چهلستون با پنجره هایی ظریف و زیبا که با شیشه های رنگی آذین شده جلوه گری می کند که این خود به زیبایی عمارت کلاه فرنگی افزوده و جذابیت آن را چند برابر کرده است. شاید این خود یکی دیگر از عوامل جذب دوست داران اینگونه بناهای تاریخی باشد. در این باغ 4 خیابان احداث شده که خیابان جنوبی از دیگر خیابان ها طولانی تر، وسیع تر، بسیار تمیز و زیبا بوده است. همینطور دو سوی خیابان ها را چنارهایی بلند احاطه می کند. سرتاسر باغ را درختان میوه و تزئینی احاطه می کند که این خود زیبایی باغ را دو چندان کرده است. دو حوض در شمال و جنوب عمارت کلاه فرنگی قرار داشته که همواره آب از نهرهای پیرامون عمارت داخل حوض ها می ریخته و از نهری که در وسط خیابان جنوبی بوده به طرف حیاط نادری می رفته است.

آرایش بخش های داخلی عمارت کلاه فرنگی

نقاشی ها و دیوار نگاره

نقاشی های دیواری در طبقه اول نمونه ای از نگارگری مکتب قزوین که از همان زمان شاه طهماسب بنیان گذارده شد دارای شهرت بین المللی می باشد. این دیوار نگاره ها در نوع خود منحصر به فرد می باشند. وجود سه لایه دیوارنگاره نشان از گذشت ادوار مختلف تاریخی بر آن هاست. تعداد نقاشی های این بنا مشخص نیست اما به گفته عبدالملک شیرازی( اختر شناس مسلمان اهل ایران) و قاضی احمد حقی این نقاشی ها از آب طلا بوده اند. مکتب حاکم بر این نقاشی ها از تحولات سیاسی نیز تاثیر گرفته است. در این نقاشی ها ظهور نادر شاه و مکتب افشاریه دیده می شود همچنین ظهور قاجار در سومین لایه نقاشی های کاخ چهلستون دیده می شود اما به مرور از بین رفته و آثاری از آن ها به جای مانده است. برخی به این موضوع که بنای هشت بهشت اصفهان از این اثر الهام گرفته اعتقاد دارند. با اینکه عبدی بیگ شیرازی شاعر و مورخ دوره شاه طهماسب در اشعار خود عمارات شاهی را با دقت و ریز بینی توصیف نموده ولی هیچ نامی از هنرمندان نقاش و معمار بنا نبرده است اما بیگ نقاشی هایی را که بر دیوارهای بیرونی و درونی کاخ هستند را اثری از جمله آثار میرزا علی نقاش، مظفر علی نقاش، علی اصغر کاشی، عبدالجبار استر آبادی و رضا عباسی که از ماهرترین ها در نقاشی دوره خود بوده اند، می داند.

موزه شدن عمارت کلاه فرنگی

کاخ چهلستون در سال 1337 به عنوان گنجینه اشیای تاریخی و باستانی مورد استفاده عموم قرار گرفت و هم اکنون نیز به موزه خوشنویسی شهر قزوین در تاریخچه عمارت کلاه فرنگی تبدیل شده است. در این موزه مجموعه ای از نسخه های نفیس تاریخ وجود دارد که به عنوان جاذبه ای بی نظیر برای علاقمندان محسوب می شود. این آثار هنر و علم را با هم به آیندگان در دوران قدیم نشان می دهد.

ثبت ملیتاریخچه عمارت کلاه فرنگی

عمارت چهل ستون یا عمارت کلاه فرنگی در بهمن ماه سال 1334 با شماره ثبت 389 در فهرست آثار ملی تاریخی ایران قرار گرفت تا یادگاری باشد از دوران صفویه برای آیندگان تا از تاریخ معماری و اصالت معماری در ایران تا حدودی باخبر شوند.