به گزارش خبرنگار مهر، وابسته فرهنگی ایران در حیدرآباد پاکستان در گزارشی به قلم «شبیر احمد تابش» که آن را برای انتشار در اختیار مهر قرار داده است، تاریخچه و همچنین وضعیت کنونی شهر سوخته را مورد بررسی قرار داده است که در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد:
شهر سوخته قبل از میلاد مسیح چهار دوره را تجربه کرد ولی هر زمان مساحتش نسبت به قبل کم‌تر شد؛ دوره اول که مشهور به دوره برنز است، بین سال 2100 الی 2300 قبل از میلاد مسیح بود. در آن زمان این شهر بین بلوچستان کنونی پاکستان و استان سیستان و بلوچستان ایران بنا شد. در مورد چگونگی تاسیس آن، اطلاعات زیادی در دسترس نیست.
دوره دوم از سال 2300 الی 2500 قبل از میلاد است و مساحت آن مجموعاً به 247.09 هکتار می‌رسید. دوره سوم از سال 2500 الی 2800 قبل از میلاد است و مساحتی حدود 111.19 هکتار را دربرمی‌گیرد و نهایتاً در سال 2800 ق. م از این شهر قدیمی و تاریخی مجموعاً مساحتی 49.41 هکتار باقی مانده است.
سروده‌های مسحورکننده‌ِی فرهنگ سِند
به گواه تاریخ، قدیمی‌ترین فرهنگ‌های دنیا در کنار رودخانه‌ها به‌وجود آمده‌اند. فرهنگ‌های موجود در کنار رودخانه سند یکی از مهمترین و نادرترین تمدن‌ها بودند اما محققین از نابودی آثار شهر بزرگ «موهن جو دارو» [1] در تعجب هستند. آنگونه که صفحات تاریخ خبر می‌دهند، این شهر در 1700 ق. م به خرابه‌ای بدل شده بود. شاید علت آن خشکسالی بود اما سروده‌های مسحورکننده، قصه‌های جالب و شنیدنی و آداب و رسوم این منطقه، ادامه همین فرهنگ است.
از طرف دیگر در شهرهایی نظیر خانیوال، وهاری، لودهرا، مظفرآباد، لیه، کوت ادو، رحیم یار خان، بهاول پور، فیصل آباد و شیخو پوره آثار باستانی مربوط به تمدن سند کشف شده است.
مناطق مهاراشتر هند از جمله راج کوت، احمد آباد، جام نگر، سریندر نگر، بروچ، امریلی، ئپار نگر، کچ، جوناگر، مدیه شوراستر از آثار تمدن‌های سند برخوردار بودند که در کتاب معروف شوراستر هم ذکر شده است.
نقش فرهنگ سِندی در هلمند
همینطور آثار مربوط به این منطقه در قندهار افغانستان، روستای شاه مقصود هم کشف شده است. فاصله آن از این شهر فقط 55 کیلومتر و کنار دریاچه خشک نغوز واقع است. تل هلمند از لحاظ تمدن و مساحت 51089 کیلومتر رتبه دوم را دارد. یادآوری می‌شود در هلمند فرهنگ منطقه سند نقش بسزایی داشته است.
اما فرهنگ «شهر سوخته» در رتبه اول این فرهنگ‌ها قرار دارد که از دریاچه ذیول در سیستان و بلوچستان به فاصله 57 کیلومتر، به دریاچه هلمند و جاده زاهدان ذیول به مساحت 373.11 هکتار واقع شده ملحق می‌شود. شهر سوخته واژه زبان فارسی است.
تمدن شهر سوخته بین سال‌های 2200 الی 2400 ق. م به اوج خود رسیده بود اما تصور می‌شود به علت تغییرات جوی یا به دست مهاجمان خارجی تخریب شده و زلزله مردم را مجبور به نقل مکان کرده است. صحت این امر نیازمند تحقیق بیشتر است.
در واقع این شهر توسط پروفسور «مارک اورل استن» باستان شناس انگلیسی و استاد دانشگاه هند در سال 1902 کشف شد و در سال 1967 کاوش مجدد این شهر به وسیله موریز یوتومی، باستان‌شناس ایتالیایی و گروه وی انجام شد. سپس سازمان فرهنگ و گردشگری ایران این کار را به عهده گرفت. بین آنها پروفسور سعید منصور سید سجادی از اعضای بخش باستان شناسی دانشگاه زاهدان با ادامه بازکاوی این شهر به راه تجاری بین النهرین دست یافت که درباره آن محققین معتقدند به وسیله همین بزرگراه بین ایران و سند روابط فرهنگی و تجاری برقرار می‌شد.
روایتی جالب از هرودوت درباره شهر سوخته
روابط ایران و سند تا حدی بود که در سال 481 ه. ق وقتی دارا، یکی از پادشاهان ایران فوت کرد، بر قبر وی که نقش رستم نام دارد، مجسمه‌های سنگی از نمادهای 3 ملت هند کشف شد که روی آن نقش لباس منطقه سند و شمشیر حک شده بود. یک مجسمه با نقش کمربند، فرهنگ سند را نمایش می‌دهد. همینطور در زمان خسرو زمانی‌که لشکر ایران به یونان حمله‌ور شد، در آن سپاهیانی از منطقه سند حضور داشتند. تاریخ نویس یونانی هرودوت می‌نویسد «سپاهیان موجود در این لشکر لباسی از نوع پارچه نخی بر تن داشتند. تیر و کمانچه‌های آنها از جنس چوب و بید بودند و پیکان آنها با آهن نوک دار ساخته شده بود».
در سال 700 ه. ق تجار سند به‌وسیله راه‌های دریای ایران به عراق می‌رسیدند و در این میان شهر سوخته استراحتگاه موقت‌شان بود. بازرگانان مصر، اعراب و ایران نیز از طریق رودخانه سند و بنادر ساحلی تجارت می‌کردند. سکه‌هایی که کوروش کبیر (530-555 ق. م) بعد از فتح سند و بلخ رایج کرد، از طلای منطقه سند ساخته شده بود. تمدن سند دارای 5 هزار سال قدمت است به همین دلیل اشیای کشف شده از شهر سوخته با فرهنگ و تمدن سند شباهت زیادی دارد. طبق گفته تاریخ نویسان، علم نجوم و علم سنجش، اقلامی همزمان در سرزمین سند قدیم و شهر سوخته رایج شده بود.
سرزمین آریایی را فارس هم می‌گویند. این اسم توسط ایرج، حاکم این سلطنت که در اصل ایرج ابن فریدون بود و نسل‌های آنها در فارس ساکن بودند، رایج شد. اما اهل فارس بر این امر هیچ اختلافی ندارند که همگان از نسل کیومرث هستند و این امر مشهور است که کیومرث جد اعلای ایرج بود.
خاستگاه قدیمی‌ترین موسیقی‌های دنیا
ایران از مناطق بزرگ غرب آسیاست و از لحاظ مساحت رتبه 8 را در دنیا دارد. این کشور با افغانستان کابل و ایالت بلوچستان پاکستان هم مرز است، به همین علت موارد زیادی از میراث فرهنگی ایران با تمدن سند مشترک است. فلسفه، زبان، ادبیات، تاریخ، تصوف، کتب طب، هنرهای تجسمی، نقاشی، خوشنویسی و معماری، تصاویری روشن از فرهنگ ایرانی را نشان می‌دهد اما در منطقه سند نیز نقش‌های عمیقی از فکر، فلسفه و آداب زندگی کهن به جا مانده است.
محققان و متخصصان، موسیقی منطقه سند را از قدیمی‌ترین موسیقی‌های دنیا به حساب آورده و آن را به چهار بخش تقسیم کرده‌اند. بخش اول آن تشکیل شده است از: چین و ژاپن، بخش دوم: میانمار، هند، تایلند، مالزی و سند، بخش سوم: آن ایران، ترکیه و آسیای میانه و کشورهای عربی و بخش چهارم: آفریقا و دیگر کشورها. همه اینها خصوصیات خودشان را دارند. منطقه سند با نی، چنگ و کماج، موسیقی خود را ارائه کرد. در شهر سوخته دوست داران موسیقی از آلات موسیقی سند نیز استفاده کرده‌اند.
این امر نیز از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا اثر معروف کلیله و دمنه اولین بار از راه سند به شهر سوخته یا ایران رسید. شهری که در عصر برنز حدوداً در 3200 سال قبل از میلاد به وجود آمد و اسم و قدمت آن برای گردشگران و باستان شناسان دنیا اهمیت ویژه دارد.
شهری که بانوانش سرپرست خانوارهایش بودند!
منطقه مسکونی شهر سوخته مشتمل بر 39.53 هکتار است. راجع به این شهر روایات مختلف مطرح شده است. یکی از این روایات آن است که بانوان این شهر سرپرست خانواده‌هایشان بودند. آلات صنعتی کشف شده در این شهر بازگوکننده پیشرفت حرفه و صنعت آن زمان است. طبق رای متخصصان 120 نوع پارچه و آلات ماهی‌گیری از شهر سوخته کشف شده است. در غرب شهر، قدیمی‌ترین گورستان به مساحت 61.77 هکتار با 25 الی 40 هزار قبر قرار دارد.
مذهب گرایی و صلح دوستی در هر زمان یکی از نیازهای انسان‌ها محسوب می‌شود. ساکنان شهر سوخته در حقیقت افراد اهل صلح و مذهب بودند [2].
شهر سوخته و شهر موهن جو دارو، دارای سیستم آب و فاضلاب منظم بودند و در بخش معماری ساختمان‌های مسکونی و صنعتی، نور و هوای طبیعی به اندازه کافی تامین می‌شد. کارهای روزمره این دیار از اول صبح آغاز می‌شد و تا غروب به اتمام می‌رسید. در بناهای مسکونی و صنعتی از سنگ‌های محکم و در ساخت دیوارها عموما از گِل استفاده می‌شد. با این وجود نقل شده است در آن دوران ایران از زلزله‌های پی در پی در امان نبود و امکان دارد ساکنان این منطقه به همین علت به‌تدریج در مناطق دیگر ساکن شدند.
اقداماتی برای تسهیل دسترسی گردشگران به شهر سوخته
شهر سوخته از کراچی 1256 کیلومتر فاصله دارد و تا رسیدن به آن 35 ساعت وقت لازم است. طبق گفته آقای احمد عبدالله پور، نماینده فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در حیدرآباد، شهر سوخته با رفرنس شماره 1456 سازمان یونسکو در فهرست ثبت جهانی یونسکو قرار گرفت. به تازگی در روزنامه‌های ایران از این منطقه تصاویری به چاپ رسیده و توجه مسئولان را به این امر جلب کرده که با ایمن سازی جاده‌های ارتباطی، دسترسی گردشگران به شهر سوخته را راحت‌تر کنند.
این موضوع باعث خوشحالی است که در جلسه 10 روزه کمیته بین‌المللی میراث فرهنگی منعقده در سال 2014 در دوحه قطر، شهر سوخته و 26 مکان دیگر باستانی در این لیست اضافه شدند و 1007 اثر از 161 کشور در این فهرست ثبت شده است.
شهر سوخته نه تنها فرهنگ مهم دوره برنز و پیشرفت‌های اقتصادی و اجتماعی را نمایان می‌کند، بلکه گواه ویژه تمدن و رسوم خاصی است. این شهر به عنوان شهر بزرگ به داشتن ظروف سفالین با نقش و نگارهای جانوران، پرندگان، گل‌ها و درختان و ظروفی از فلزهای با ارزش، جواهرات و سنگ‌های لعاب کاری شده معروف بود. علاوه بر آن این شهر از نمونه عظیمی از زندگی ابتدایی شهری و برنامه ریزی برخوردار بود. در اطراف شهر به‌علت بیابانی بودن منطقه مشکلاتی وجود دارد اما در بخش‌های مختلف شهر نمونه‌هایی از هنرهای معماری پیچیده به چشم می‌خورد. اتاق‌ها، راهرو و راه‌های پر پیچ وخم از برنامه‌ریزی دفاعی ساکنان این شهر خبر می‌دهد.
منشائی برای جراحی تومور مغز
ساکنان این شهر نه فقط در زمینه‌های ریاضی و علوم خیلی پیشرفت کرده بودند بلکه بعد از معاینه اسکلت یکی از اجساد به این نتیجه رسیده‌اند که طبیبان آن زمان به جراحی تومور مغز هم دسترسی داشتند. با دیدن این مکان می‌توان به تاثیرات فرهنگ ایران، سند و دیگر تمدن‌های دنیا در زمان‌های مختلف پی برد به‌طوریکه بازدید کنندگان را مسحور کرده و رابطه‌اش را با گذشته درخشان انسان‌های قدیم، پیوند می‌دهد.
طبق گزارش بخش میراث فرهنگی و گردشگری تعداد زیادی از دانشجویان و گردشگران از پاکستان و اقصی نقاط جهان به ایران سفر می‌کنند و برای بازدید آنها از شهر سوخته امکاناتی فراهم شده است. نظیر پل‌های چند کیلومتری از چوب به عنوان راهرو که گردشگران به‌جای پا گذاشتن بر ریگ‌های صحرا از طریق این پل‌ها براحتی از این شهر بازدید کنند.
تعیین جهت به‌وسیله خورشید
شهر سوخته پر است از راه‌های پر پیج و خم و اگر کسی یک بار از هر راهی وارد این کوچه‌ها شود، راه را گم می‌کند و با سعی بسیار هم نمی‌تواند راه را پیدا کند. کسی هم آنجا نیست به او راه را نشان دهد به همین علت برای خارج شدن از شهر از طریق نور خورشید باید جهت درست را تعیین کرد.
وحشت عجیب در شهر سوخته
این شهر را می‌توان کمی زودتر از غروب آفتاب بازدید کرد. به‌علت نبود برق وقتی این شهر در تاریکی مطلق فرو می‌رود، قلب‌های گردشگران به وحشت می‌افتد. گردشگرانی که مایل به مسافرت به این شهر هستند، چراغ قوه، چراغ‌های شارژی و چراغ‌های برقی همراه دارند. علاوه بر آن برای دوری از گرمازدگی صحرا مقدار کافی آب همراهشان است.
حیوانهای متحرک بر روی ظروف، آغاز کاریکاتور
اگرچه ساخت فیلم‌های پویامایی در اروپا آغاز شد و علاوه بر کودکان برای بزرگسالان نیز ساخته می‌شود و در آن صحنه‌های جنگ و مسابقات، اکشن و ... در آن به نمایش گذاشته می‌شود، اما از شهر سوخته ظرف‌هایی در نقش، رنگ و منظره‌های گوناگون کشف شده است که اگر آن را با سرعت بگردانیم، حیوانی را می‌بینیم که در حال دویدن است. نمونه آن کاسه گلی است که در آن آهویی در جنگل در حال دویدن است.
شهر سوخته زیر پا
در موزه ملی ایران یک بخش به شهر سوخته اختصاص یافته است که در آن اسکلت و اشیای مختلف کشف شده را در همان وضعیت و حالت اولیه نگهداشته و برای آنها قفسه و جایگاهی شیشه‌ای ساخته اند. گردشگران بازدید کننده وقتی وارد این مکان می‌شوند در همان فضا قرار می‌گیرند. این بخش مورد توجه ویژه گردشگران قرار می‌گیرد.
......................
[1] . موهن‌جو دارو به معنای تپه مردگان، نام پایتخت تمدن دره سند در 2600 (پیش از میلاد) بوده است. این شهر باستانی امروزه در ایالت سند پاکستان قرار دارد که تا قبل از جدایی پاکستان متعلق به هند بود. امروزه موهن‌جو دارو یکی از مشهورترین مراکز گردشگری در پاکستان است. در کشور پاکستان آثار و بقایایی از معماری دوران باستان وجود دارد که از جمله آنها، بقایای موهن‌جو دارو است. ویرانه‌های شهر موهن‌جو دارو، در 405 کیلومتری شمال کراچی واقع است. کسی که امروز برای تماشای ویرانه‌های کشف شده موهن‌جو دارو می‌آید، چنین می‌پندارد که در یک شهر منظم قدم می‌زند. حتی امروز هم طرح شهرسازی علمی موهنجودارو از نمونه‌های جالب شهرسازی شمرده می‌شود. با اینکه تمدن این شهر از تمدن هندو (قدیمی‌ترین تمدن در شبه‌قاره) قدیمی‌تر است اما نحوه ساخت شهر حکایت از یک نظام شهری بسیار پیچیده و پیشرفته دارد. باستان‌شناسان معتقدند مردم این شهر هم عصر با مردم مصر باستان، بابل و چین باستان که در نزدیکی رود سند زندگی می‌کردند بودند. در زمانی که مصری‌ها و بابلی‌ها به سبب محرومیت از امکانات اولیه زندگی سختی را می‌گذراندند مردم موهن جو دارو از بیشتر امکانات رفاهی از جمله آب بهداشتی، سیستم فاضلاب پیشرفته، خیابان‌های بزرگ و انبارهای غله پیشرفته برای ذخیره مواد غذایی برخوردار بودند.
[2] . بر اساس آنچه در گورهای شهر سوخته پیدا شده است، مردم شهر سوخته به زندگی بعد از مرگ اعتقاد داشته اند اما پی به وجود خدای واحد و یکتا نبرده بودند و این طبیعی است. آنها عناصر طبیعت را هم نمی‌پرستیدند. گاو را ستایش می‌کردند و نور را هم به اعتباری می‌ستودند آنها جهت صورت و چشمان مرده را به سمت خورشید قرار می‌دادند.
