مراسم تاسوعا و عاشورای حسینی در ابیانه

محرم، ماهی پر هیاهو و پر حماسه با شوری خاص است که در جای جای ایران حال و هوای خود را بر در و دیوار شهر حاکم می کند.

سنت های بومی و با سنت های عاشورایی پیوندی عمیق دارند و هرسال با شوری بیشتر برای سوگواری سالار شهیدان (ع) هویدا می شوند.

در روزهای تاسوعا و عاشورا برنامه ی مراسم های عزاداری به اوج خود می رسد و همه سعی بر آن دارند تا اندوه خود را از این مصیبت عظیم نشان دهند.

این روزها، شاید بهترین فرصت برای آشنا شدن با آداب و رسوم هموطنان دیگرمان در نقاط مختلف باشد، در عزاداری هایشان شرکت کنیم و در این غم و اندوه بزرگ شریکشان باشیم.

امروز می خواهیم به یکی از روستا های پرآوازه ی کشورمان برویم و با آیین های تاسوعایی شان آشنا شویم. 

ابیانه، روستایی از توابع نطنز که مردمش، بسیار زیبا و متناسب، سنت های اصیل روستای خود را با سنت های محرم گره زده اند؛ اما رفتن به ابیانه آن هم تاسوعا و عاشورا امری مشکل است و باید با مجوز یا معرفی یکی از اهالی ابیانه قدم در روستا گذارید. به همین خاطر کارناوال از  آداب و رسوم ابیانه در روز تاسوعای برایتان خواهد گفت تا سفری مجازی به این دیار داشته باشید.

با کارناوال در روز تاسوعای حسینی (نهم محرم) به ابیانه سفر کنید…

محرم در ابیانه

ابیانه از روستاهای تاریخی ایران با مردمانی اصیل و سنتی است که به سنن خود بسیار پایبندند.

محرم و عزاداری های آن، یکی از مهمترین و پر شورترین مراسم های مذهبی آنهاست.

اهالی ابیانه، حتی اگر مهاجرت کرده و به شهرهای دیگر رفته باشند خود را بری سوگواری های حسینی به ابیانه می رسانند طوری که در دو روز تاسوعا و عاشورا حدود چهار هزار نفر جمعیت در ابیانه به عزاداری شهادت اباعبدالله حسین (ع) می پردازند.

نکته جالب توجه در این روستا، پوشش مردان و زنان ابیانه است که تحت هر شرایطی آن را حفظ می کنند حتی در عزاداری ها و محرم…

ادای احترام به خانواده های داغدار، حرمت به بزرگترها و … از رسومات پسندیده اهالی ابیانه در این ایام است. اغلب ظرف هایی مملو از حلوا و خرما را برای نذر در این روز همراه خود می آورند و از عزاداران حسینی پذیرایی می کنند. 

شب تاسوعا در ابیانه

شب تاسوعا، شبی که سرانجامش به روزی می رسد که برای عباس بن علی (ع) امان نامه آورند، روزی سرنوشت ساز برای حسینیان و…

مردم ابیانه همانند مردم دیگر نقاط ایران برای این روز تاریخی، رسم های خاص خود را دارند و از شب تاسوعا خود را مهیا می کنند. ” ذاکری ” مراسم خاص شب تاسوعای حسینی است که در آن مردم  در مسجد “یسمان” دور هم جمع می شوند و نوحه هایی را با نوای و آهنگ های خاص خود می خوانند.

در این مراسم دو نفر از اهالی، شعرهای این شب را می خوانند و بقیه شرکت کنندگان در جواب این اشعار را تکرار می کنند:

 “ ما ذاکر اولاد رسول ثقلینیم ای وای مصیبت، ما جمله سیه پوش و عزادار حسینیم ای وای مصیبت” 

پرسه یا پارسا ؛ صبح تاسوعا

در صبح و پیش از شروع  عزاداری های ظهر تاسوعا، مردهای محله “هرده” جلوی امام زاده جمع شده و باحرکت عَلَمی مزین به پارچه های قرمز به سمت خانه هایی می روند که از محرم سال گذشته تا امسال، عزیزی را از دست داده اند. خانواده های عزادار نیز، جلوی درب منزل خود خیرات و نذری می گذارند و اهالی که برای عرض تسلیت می آیند از آن ها برداشته و فاتحه ای نثار روح مرحوم کنند.

علمی که در جلوی این جمعیت به حرکت در می آید به ” پارسا ” معروف است به همین خاطر به این مراسم پرسه یا پرسا گفته می شود. برخی به آن، “علم قاسم” می گویند که به یاد حضرت قاسم علم بلند و گردانده می شود.

جالب است بدانیم تا زمانی که مراسم “پرسه” تمام نشود، نخل گردانی پایین دهی ها شروع نخواهد شد.

مراسم جَغجَغه زنی در روز تاسوعا

یکی از جذابترین و قدیمی ترین مراسم های روز تاسوعا در ابیانه، جغجغه زنی است که برای اهالی این روستا و میهمانانش بسیار جالب و دوست داشتنی می باشد. این مراسم مختص ابیانه و باقی مانده از روزگار باستان می باشد که  برای دیدن آن باید به این روستا رفت.

جغجغه، ابزاری چوبی است که بر هم می کوبند. سوگواران حسینی جَغجَغه ها را از روی پله های مسجد برداشته و بعد از تشکیل صف و شروع نوحه خوانی دو جغجغه را به هم می کوبند و صدای چِک‌چِک در ترکیب صدای طبل و سنج، فضایی خاص و نوایی شنیدنی و جذاب را به وجود می آورد.

در طول مسیرِ گذرِ هیئت جغجغه زن، افرادی که عزیزی از خانواده خود را از دست داده اند، در مسیر نشسته و  نذری پخش می کنند.

نکته جالبی که در این مراسم وجود دارد، نوحه های آن است که در دستگاه های موسیقی ایران خوانده می شوند و از سبک های  “یک‌ضرب”، “سه‌ضرب”  در “دستگاه شور” و “پشت سر هم»” در جغجغه زنی بهره می برند.

نخل گردانی تاسوعا در ابیانه

پس از مراسم های پرسه زنی و جغجغه زنی، نوبت به مراسم باشکوه نخل گردانی می رسد. در این مراسم نخل که نمادی از پیکر مطهر سیدالشهدا است را به بالای کوهی با شیب تند می برند.

به حرکت در آوردن نخل کاری بس دشوار است که عده ای آن را بر دوش می گیرند و عده ای طناب های وصل شده به نخل را گرفته و در مسیر می کشند.

در میانه ی ظهر تاسوعا در محلی به نام “چما چشمه” اهالی جمع می شوند و نذری بسیار لذیذ را که اغلب قیمه است، نوش جان می کنند و بعد به همراه نخل می روند.

در ابیانه دو نخل وجود دارد که یکی برای اهالی محله “یسمان”  و “پل” و دیگری متعلق به اهالی محله “هرده” می باشد که هرکدام جداگانه در محله خود مراسم را انجام می دهند. نخل را در مسیرهای مخصوص و مشخص شده و با فریاد یا حسین می گردانند و به سمت کوه بالا می روند. نخل را ابتدا بی پیرایه به میدان می آورند و توسط بابای نخل، لباسی به آن پوشانده و آن را با زیورآلات نقره و  سنتی ابیانه مزین می کنند.

در طول مسیر گرداندن نخل، اگر نخل با منزلی برخورد داشته باشد، صاحب خانه باید گوسفندی را قربانی کند.

بعد از مراسم نخل گردانی و رساندن نخل به بالای کوه، اهالی همه به امامزاده شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی می روند.

یکی از تفاوت های نخل گردانی ابیانه با دیگر مناطق، سوار شدن یک نفر بر روی نخل به خاطر باریک بودن کوچه هاست که مراقب باشد نخل به در و دیوارها برخورد نکند. این فرد به صورت موروثی انتخاب می شود و برنامه ای سی ساله برای آن در نظر گرفته اند که چه کسی از چه طایفه ای این کار را انجام دهد. شخص سوار بر نخل، باید غروب عاشورا برای عزاداران اطعامی تدارک ببیند. 

این نخل  در بالای کوه می ماند تا مراسم شادا ( در ادامه توضیح داده شده ) به اتمام برسد سپس آن را پایین می آورند.

مراسم های محرم ابیانه ( نخل گردانی، جغجغه زنی ) در سال 1392 در فهرست آثار ملی جای گرفت.

تزیینات نخل در ابیانه

حضور مردم در امام زاده روستا

ویدئوی اختصاصی کارناوال از مراسم نخل گردانی ابیانه 

شادا گردانی در عصر تاسوعا

در عصر تاسوعا مردم ابیانه مراسمی متفاوت و جالب دارند که به  شاداگردانی یا شده برداری معروف است.

شادا چوبی بلند است که با پارچه های متفاوتی تزئین می شود و در روستا چرخانده می شود. در گذشته از این مراسم در کوچه های یوسمون برای مشخص کردن مرز بین محله یوسمون و هرده در روز تاسوعا انجام می شد. به این ترتیب که شاداگردان و همراهان به محله “شبله” مرز دو محله رفته و دسته ی “هرده” از ورود اهالی یوسمون جلوگیری می کردند و اگر این تعرض صورت می گرفت، آن ها با پرتاب سنگ از ورود یوسمونی ها جلوگیری می کردند.

شادا در ابیانه متعلق به طایفه های “رمضان خانی” و “خانی زاد” و “بیان فر” می باشد که بلند کردن آن نیز در بین این طایفه ها موروثی می باشد و هرکس نمیتواند آن را بلند کند. 

برای اجرای مراسم شاداگردانی، طایفه های صاحب شادا، در جلوی درب مسجد “یسمان” جمع می شوند و شادا را پایین آورده و با ذکر صلوات آن را با دستمال، چارقد، چادرشب ابریشمی و پارچه های زربافت تزئین می کنند. این پارچه ها را مردم برای روا شدن حاجاتشان نذر امام حسین (ع) می کنند.

خانواده های داغدار با فرشی پهن شده جلوی درب منزل و  نذورات خود ، منتظر شاداگردن و همراهانش می مانند و هنگام رسیدن، از آن ها می خواهند که لحظه ای درنگ کند و برای شادی روح متوفی فاتحه ای بخوانند.

بعد از اتمام مراسم شادا، بزرگان “محله پل” به “محله یسمان” می روند و از بزرگان این محل می خواهند که برای به حرکت در آوردن نخل بالای کوه همراه شوند.

طلوع خوانی صبح عاشورا

مراسمی حزن انگیزی در صبح عاشورا  توسط مردم ابیانه اجرا می شود که دل هر انسانی را در ابیانه به صبح کربلا پیوند می دهد و اشک از دیدگان همه جاری می شود.

مراسمی بی ریا به نام “طلوع خوانی” که پیش از اذان صبح تاطلوع آفتاب ادامه دارد و در  آن اشعاری از مصیبت این روز می خوانند و پس از آن به سمت حسینیه می روند تا نماز صبح را اقامه کنند. پس از نماز از مردم با آش شله قلمکار و حلیم پذیرایی می شود.

بخشی از شعر “طلوع خوانی :

طلوع صبح محرم دمید واویلا عزای آل محمد رسید واویلا
چو کعبه جامه مشکین به برکنید امروز که سروگلشن زهرا خمید واویلا
لباس سبز به بر همچو غنچه چاک کنید که گشت سبط نبی ناامید واویلا
مهی زجانب یثرب طلوع کرده به صبح به کربلای مصلا رسید واویلا
زجور ابن زیاد و زکوفیان دُعا چه ظلم ها که بدید آن شهید واویلا
ز روی کینه ببستند آب بررویش از این معامله کردن خمید واویلا
زتشنگی شه دین خاتم رسولان خدا زقحط آب همی می مکید واویلا

و…

( نکته: طلوع خوانی تنها مراسمی است که باید بدون حضور گردشگران انجام شود.)

نخل گردانی روز عاشورا

بعد از اتمام طلوع خوانی، نوبت به مراسم نخل گردانی ، پرشورترین مراسم سنتی ابیانه در روز عاشورا می رسد. اهالی و میهمانان در محله “پرزله” منتظر به حرکت در آمدن نخل محله ی بالا می مانند در این انتظار با چای خوش طعمی که اهالی آماده کرده اند، پذیرایی می شوند.

در ساعت 8 صبح نخل هر محله داخل کوچه و پس کوچه های آن گردانده می شود و پشت سر آن هیئت های سینه زنی و زنجیر زنی حرکت می کند. در نخل گردانی عاشورا، جلوی درب خانه های عزادار توقف می کنند و نخل را بر زمین می گذارند. در هنگام توقف نخل، مردم نذرهای خود را پخش می کنند یکی از نذورات اهالی ابیانه، “نان زرد” است.

سپس در توقف گاه “چشمه” هنگام اذان ظهر به اقامه نماز ظهر عاشورا  پرداخته و  عصر، نخل را به حسینه باز می گردانند.

شام غریبان در ابیانه

در شامگاه عاشورا، جوانان جلوی مسجد “یسمان” جمع می شوند و به دو دسته ی نوحه خوان تقسیم می شوند و با خواندن نوحه و اشعار سنتی از محله های ” پخونگاه” ، “پرزله” و “میان ده” گذر کرده و به سمت امام زاده می روند. زنان و مردان دیگر نیز پشت سر دسته جوانان حرکت می کنند. ( در گذشته مردان در دامان خود کاه می ریختند و در طول مسیر به نشان عزادار بودن بر سر عزاداران می ریختند) . 

به امام زاده شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی که رسیدند لحظاتی را آنجا به عزاداری پرداخته و سپس به مسجد “یسمان” باز می گردند.

ورود گردشگر ممنوع

در روزهای تاسوع و عاشورا، روستاییان از ورود افراد ناشناس به دلیل آسیب های احتمالی و کمبود فضا و نبود زیرساخت های گردشگری به روستای خود جلوگیری می کنند. به همین خاطر رفتن به ابیانه تا حدی غیر ممکن است مگر اینکه با تورهای مجوز دار  و یا با معرفی یکی از اهالی ابیانه به این روستا بروید.

پیشنهادات کارناوال

به خاطر حساسیت اهالی ابیانه و نگرش کاملا سنتی و پایبندی به آداب و رسوم، اگر در این ایام امکان سفر به ابیانه برایتان مهیا شد، حتما به مراسم ها و دیدگاه هایشان احترام بگذارید و طوری رفتار کنید که نسبت به ورود گردشگر بدبین نشوند.

در هنگام ظهر نذری بسیار خوشمزه ای را پخش می کنند که همه اهالی اعم از فقیر و دارا و… در صف نذری می ایستند و با نظم و احترام نذری خود را دریافت می کنند.

در کنار این صف سماوری بزرگ با قوری چای و استکان هایی کنارش گذاشته اند که عزاداران از چای خوش عطر و طعم نذری نوش جان کنند.

سخن آخر

مشاهده این آداب و رسوم جذاب از نزدیک باید بسیار جالب و متفاوت باشد.

تا به امروز تاسوعا و عاشورا به ابیانه رفته اید؟

مراسم های سنتی و مذهبی اهالی ابیانه چطور بود؟

نظرات و پیشنهادات خود را با کارناوال در میان بگذارید.