با گذشت بیش از یک دهه از اجرای برنامه کاهش آسیب اعتیاد و در حالی که به تایید متولیان درمان اعتیاد و آسیب‌های ناشی از آن، این برنامه تاثیر قابل توجهی در کاهش انتقال عفونت اچ‌آی‌وی ایدز از طریق اعتیاد تزریقی و همچنین کنترل رفتارهای پرخطر معتادان داشته، کارشناسان این عرصه امروز از ضرورت بازنگری در سیاست‌ها و به‌روز رسانی این برنامه به دلیل شکست‌های مشاهده شده می‌گویند.
به گزارش به نقل از روزنامه اعتماد ،طی سال‌های ١٣٨١ تا امروز برنامه کاهش آسیب اعتیاد در قالب راه‌اندازی مراکز گذری کاهش آسیب DIC، فعال‌سازی تیم‌های سیار ارائه خدمات کاهش آسیب OUTREACH، راه‌اندازی خودروهای ارائه خدمات کاهش آسیب در نقاط تجمع معتادان خیابانی (موبایل سنتر) و خدمت‌رسانی متمرکز و سیار به زنان تن‌فروش توسط وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی کشور اجرا شده ضمن آنکه بخش قابل توجهی از این خدمات به انجمن‌های غیردولتی فعال در درمان اعتیاد سپرده شده که سهولت دسترسی نهادهای غیردولتی به جمعیت هدف، مقرون به‌صرفه بودن ارائه خدمت توسط بخش خصوصی در مقایسه با اعتباردهی توسط دولت و همچنین تخمین میزان بالاتر اعتماد جمعیت هدف به همتایان یا فعالان مردمی در مقایسه با مدیران وابسته به دولت از جمله مهم‌ترین دلایل این برون‌سپاری بوده است.
اما آنچنان که مسوولان دستگاه‌های متولی درمان اعتیاد معتقدند، این برنامه با گذشت ١٦ سال به نقطه‌ای رسیده که باید به «درجا زدن» تعبیر شود. به‌روز نشدن برنامه که به ارائه خدمات هم تسری می‌یابد یک انتقاد کلی است که ناظران بر اجرای خدمات کاهش آسیب اعتیاد مطرح می‌کنند و معتقدند این ضعف که امروز به مرحله هشدار رسیده، به‌طور جدی بر کیفیت خدمات قابل ارائه هم تاثیر خواهد داشت.
چهارشنبه و در اولین روز از کنگره دوازدهم دانش ملی اعتیاد هم «محمد مهدی گویا» رییس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت و یکی از قدیمی‌ترین کارشناسان حوزه درمان اعتیاد و کنترل ایدز، هشدارهای جدی نسبت به کاهش کیفیت خدمات کاهش آسیب اعتیاد به دلیل توقف چند ساله آموزش‌ها و به‌روز رسانی‌ها مطرح کرد.
توجه به این هشدارها و نگرانی از بابت کاهش کیفیت خدمات کاهش آسیب، به این دلیل ضرورت دارد که تا پیش از تغییر نگرش دولت جمهوری اسلامی ایران نسبت به اعتیاد و بیماران معتاد به دنبال آغاز آزمایشی برنامه‌های کاهش آسیب اعتیاد از ابتدای دهه ٨٠ و صدور بخشنامه سال ١٣٨٣ رییس وقت قوه قضاییه برای توزیع سرنگ یک‌بار مصرف بین معتادان با رفتارهای پرخطر - با هدف کاهش و کنترل انتقال عفونت اچ.آی.وی ایدز در این جمعیت هدف - جز جرم‌انگاری اعتیاد و برخوردهای حذفی و سلبی، نقطه قوت و مثبتی در کارنامه کشور ثبت نشده و ضرورت دارد که این تغییر نگرش که محصول تلاش متولیان دولتی و غیر دولتی تحلیل و رصد آسیب‌های اجتماعی بوده به عنوان یک اقدام قابل تقدیر مورد توجه باشد. اما همین اقدام قابل تقدیر، امروز آنقدر دچار روزمرّگی و تنزل شده که متولیان درمان اعتیاد و ایدز از بابت بی‌اثر شدن خدمات تحت پوشش و بازگشت سیاهه تلخ رشد رفتارهای پرخطر ابراز نگرانی کنند.
گویا هم هشدار و انتقاد خود را از همین بابت مطرح کرد و در اشاره به چالش‌های پیش روی برنامه کاهش آسیب اعتیاد به عنوان عامل کاهش کیفیت خدمات کاهش آسیب افزود: «مسلم این است که هنوز مهم‌ترین راه انتقال عفونت اچ.آی.وی در کشور ما، با وجود افزایش انتقال عفونت از طریق تماس جنسی غیرایمن و افزایش تعداد زنان مبتلا به اچ.آی.وی ایدز، اعتیاد است و البته هنوز هم به جرات می‌توان گفت موفق‌ترین روش پیشگیری از انتقال ویروس در کشور ما، تا امروز و با وجود تمام نقاط ضعف، برنامه کاهش آسیب اعتیاد است. من کشورهایی را می‌شناسم که وقتی می‌خواستند برنامه کاهش آسیب را شروع کنند به کشور ما آمدند. مسوولان چین و مالزی، به کشور ما آمدند تا الگوی ما در اجرای برنامه کاهش آسیب را ببینند و همین الگو را به کشور خود ببرند. متاسفانه امروز این دو کشور از نظر کیفیت خدمات کاهش آسیب بسیار از ما جلوتر هستند به چه دلیل؟
چون برنامه کاهش آسیب اعتیاد ما، یک برنامه جامع نبود و همه جوانب اهداف کاهش آسیب را مورد ملاحظه قرار نداد و البته کیفیت برنامه هم ضعیف بود. تعداد مراکز کاهش آسیب و درمان با متادون در برخی کشورها به مراتب کمتر از تعداد مراکز ما است اما کیفیت کارشان بهتر از کیفیت خدمات مراکز ما است.
نقطه ضعف مهم ما در برنامه کاهش آسیب و درمان با متادون، فقدان برنامه پایش و ارزشیابی منظم است. خدمات این مراکز به جای بازرسی باید مورد پایش قرار بگیرد. پایش به معنای کمک به ارتقای کیفیت است اما بازرسی به معنای کار پلیسی است. لازمه ارتقای کیفیت خدمات مراکز کاهش آسیب، آموزش مستمر و آشنایی با دستاوردهای روز است و بازآموزی پزشکان این مراکز باید دائمی باشد که متاسفانه برنامه‌های بازآموزی بسیار ناچیز است و در بسیاری از مراکز کاهش آسیب، آموزه‌ها قدیمی و مربوط به سال‌ها قبل است.
برنامه مشاوره هم در این مراکز به فراموشی سپرده شده در حالی که هدف اصلی برنامه کاهش آسیب، تغییر رفتار پرخطر به دنبال مشاوره و ترغیب به انجام آزمایش اچ. آی.وی ایدز و در نهایت، کمک به کاهش ابتلاست.»
چهار سال قبل، مدیرکل درمان وقت ستاد مبارزه با مواد مخدر از اجرای بی‌رویه درمان با متادون در مراکز تحت نظارت وزارت بهداشت انتقاد کرد و توضیح داد که طبق پروتکل‌های درمانی، مقرر بوده که فقط ٥ درصد از کل مراجعان مراکز کاهش آسیب و کلینیک‌های درمان اعتیاد، مشروط به مدت و میزان مصرف و شدت اعتیادشان، تحت درمان نگهدارنده با متادون قرار بگیرند.
ارزانی قیمت متادون، گران‌تر بودن قیمت سایر داروهای نگهدارنده، رغبت برخی بیماران به درمان با متادون به دلیل بی‌خبر بودن از مزایای سایر روش‌ها، سهولت ارایه درمان با متادون برای درمانگران اعتیاد در مقایسه با سایر روش‌های درمانی و البته سوءاستفاده برخی مراکز از سهمیه متادون دریافت شده و عرضه به بازار سیاه با قیمت گران‌تر برای جبران کمبود اعتبار از دلایل غلبه درمان با متادون بر سایر درمان‌های دارویی است و البته این اتفاق که هنوز میزان تاثیرگذاری آن در بالا بودن عود اعتیاد در کشور نامعلوم است، مورد انتقاد گویا هم قرار گرفت و گفت: «در مراکز درمان نگهدارنده، تجویز متادون باید تحت نظارت مستقیم بوده و کسی حق تجویز بیشتر و کمتر نداشته باشد. تجویز بی‌حساب و کتاب متادون حتما به شکست برنامه‌های کاهش آسیب اعتیاد منجر می‌شود و هر اشتباه در تجویز متادون، حتما اوردوز به دنبال دارد چون تجویز ناکافی، بیمار را به مصرف سایر مواد هدایت می‌کند. ما نمی‌دانیم چه تعداد از مصرف‌کنندگان مواد اعتیادآور در ایران دچار اوردوز شده و براثر مصرف بیش از توان بدن می‌میرند.
بنا بر گزارشی که در امریکا منتشر شده، سالانه ٤٢ هزار نفر در اثر اوردوز در امریکا جان خود را از دست می‌دهند. اگر جمعیت ایران، یک چهارم جمعیت امریکا باشد، بنابراین سالانه حدود ١٠ هزار نفر در ایران بر اثر اوردوز جان خود را از دست می‌دهند. اوردوز یکی از مصیبت‌های نظام سلامت ما است و البته قابل پیشگیری است اما متاسفانه ظرفیت‌های درمانی اوردوزمان بسیار کم است در حالی که به‌طور جدی نیازمند مراکز مشخص برای درمان اوردوز به‌خصوص در نقاط تجمع مصرف‌کنندگان هستیم و برای پیشگیری از افزایش موارد اوردوز، باید کیفیت برنامه درمان نگهدارنده با متادون افزایش یابد.»
در حالی که هم‌اکنون ١٠٧ مرکز گذری کاهش آسیب اعتیاد با ١٦٣ تیم سیار، با مجوز وزارت بهداشت مشغول فعالیت هستند، یکی از اعتراضات چند ساله اغلب مراجعان مراکز گذری کاهش آسیب اعتیاد، ساعت کار مراکز است. این مراکز که معمولا در نقاط نزدیک به تجمع معتادان خیابانی مستقر شده، ساعت کاری همچون یک اداره دولتی دارد. به ندرت مرکز گذری کاهش آسیب پیدا می‌کنید که بعد از ساعت ٢ بعد از ظهر هم خدمت بدهد.
در حالی که این مراکز، تنها مکان‌های مجاز به ارائه درمان نگهدارنده با متادون رایگان یا بسیار ارزان برای معتادان بی‌خانمان مستمند هستند که بیمار را به یک وعده غذای گرم هم مهمان کرده و ملزومات بهداشتی، سرنگ و کاندوم و اقلام حمایتی هم به معتادان بی‌پناه می‌دهند، اما ساعت کار این مراکز در تمام این سال‌ها، برای بسیاری از خیابان‌خواب‌ها عامل اصلی رها کردن درمان یا حتی امتناع از مراجعه بوده زیرا ساعت کار این مراکز، نقطه مقابل ثانیه شمار زندگی معتادان است.
اما تا امروز با وجود حجم گسترده اعتراضات، هیچ تمهیدی برای افزایش ساعت فعالیت این مراکز اندیشیده نشده و البته سرنوشت نصب دستگاه‌های خودپرداز سرنگ و کاندوم هم از دولت نهم تا امروز مسکوت مانده در حالی که استقرار این دستگاه‌ها به‌خصوص در جوار تجمع معتادان بی‌خانمان می‌توانست تا حد قابل توجهی جای خالی خدمات کاهش آسیب را در باقی ساعات روز پر کند و احتمال لغزش بیمار تحت درمان با متادون، استفاده از سرنگ مشترک به دلیل در اختیار نداشتن سرنگ یک بار مصرف و رفتار پر خطر جنسی به دلیل در اختیار نداشتن کاندوم را به حداقل برساند.
گویا هم، ضمن انتقاد از ساعت فعالیت مراکز گذری کاهش آسیب و بخصوص، مراکز ارایه درمان نگهدارنده با متادون گفت: «ساعت کار مراکز درمان با متادون باید گسترش یابد. بسیاری از مراکز ما در ساعت اداری کار می‌کنند در حالی که نیاز جدی ما به این مراکز در ساعت غیراداری است. دنیا به این نتیجه رسیده که اعتیاد یک بیماری مزمن است و به هیچ‌وجه نباید فکر کنیم که یک فرد معتاد جز در موارد استثنا، به بهبود قطعی می‌رسد.
دنیا، اعتیاد را یک بیماری مزمن همچون دیابت و فشارخون می‌داند و درمانگر اعتیاد هم باید به این باور برسد که این بیمار باید تا آخر عمر تحت مراقبت باشد و تجویز متادون و بوپرونورفین هم به تنهایی دوای درد این بیمار نیست چرا که ممکن است همزمان، مبتلا به هپاتیت، سل، ایدز و حتی مشکلات روانی باشد که هر کدام از این بیماری‌ها، نیازمند درمان دارویی مجزاست.
درمانگر اعتیاد باید به این باور برسد که معتاد تحت درمان با متادون، ممکن است دوباره به خانه اول برگردد و مصرف مواد را شروع کند. پس برای آن زمان بازگشت به خانه اول، به جای تحقیر و سرزنش معتاد، باید همیشه آماده باشد.»
