آداب و رسوم مردم خوزستان در ماه محرم

در ایام محرم همه مردم ایران غرق در ماتم و عزا می شوند. 

به هرکوچه و برزنی که می روی بوی محرم و حماسه ی عاشورا می آید.

اقوام مختلف، در دیارشان گرد هم می آیند و همه با هم برای شهادت سالار شهیدان و یاران باوفایش به سوگواری می پردازند. اما هرکدام  به شیوه مرسوم شهر و دیار خود.

اقوام جنوبی کشور پهناورمان، نیز عزاداری های پر شور و بی ریایی را برگزار کرده و این روزها زندگی خود را وقف امام شهیدشان می کنند. دمامه زنان و سنج زنان با نت های عاشوراییاشان چنان شوری در دل سینه زنان می اندازند که گویی امروز محرم سال 61 هجری است و اینجا سرزمین کربلا…

خوزستان یکی از استان های جنوبی ایران است که  به خاطر وجود قومیت ها و فرهنگ های گوناگون، عزاداری های متنوع و متفاوتی دارند. به خوزستان برویم و با برخی از این آداب و سنن اهالی خوزستان آشنا شویم. 

با کارناوال همراه شوید.

(نکته: پیش از ورود، بابت تصاویر غیر مرتبط در برخی قسمت ها پوزش می طلبیم. در صورت پبدا کردن تصاویری با کیفیت حتما جایگزین خواهد شد.)

روزهای قبل از محرم در خوزستان

در خوزستان نیز مانند دیگر مناطق ایران مردم در روزهای پیش از شروع ماه محرم  با نصب پارچه ها و پرچم های سیاه بر در و دیوار شهرشان، ماتم خود را در عزای حسینی نشان می دهند. اهالی پیش از محرم به بازار می روند تا مایحتاج این ماه پر هیاهو را مهیا کنند.

مردان خوزستانی دشداشه مشکی و چفیه و زنان لباس مشکی سنتی که به آن ” ثوب ” می گویند را خریداری کرده و جوانان نیز چوب های بلند علم، منقل و دله های پذیرایی قهوه را اغلب از بازار صخیریه اهواز تهیه می کنند.

ابزارهای خوزستانی محرم

در ادامه به برخی  ابزارهای مورد استفاده در ایام محرم می پردازیم.

الف ) علم

در عزاداری خوزستانی ها به خصوص خوزستانی های غیر عرب از “عَلَم”، “نخل”، “شیدونه” و “مشعل” به نیت حضرت عباس (ع) که علمدار کربلا بودند، استفاده می شود.

ایرج افشار، سیستانی و محقق ایرانی در رابطه با شکل و نحوه استفاده علم این چنین می نویسد:

“عَلَم: علم یا جریده عبارت است از چوبی به ارتفاع 10 متر و قطر 10 سانتی‌متر که پارچه‌های دو متری سیاه، به فاصله‌های معین، از بالا تا پایین به آن بسته و یک شبکه (پنجه) برنجی یا نقره‌ای بر نوک آن وصل است. این عَلَم به نام عَلَم حضرت عباس معروف است. از هنگامی که چوب آن را برای بستن پارچه به میدان می‌ آورند، مردم جمع می‌شوند و با ساز و دهل و صلوات وارد میدانش می‌کنند.” 

ب ) نخل

طبق نوشته افشار سیستانی نخل عبارت است از: 

” نخل را که برای تشبیه به ایوان‌های طلایی اماکن متبرکه می‌ سازند عبارت است از سطحی چوبی از تخته که اطراف آن را دندانه‌های تخته‌ای احاطه کرده و شکل آن مانند ایوان‌های قدیم است و روی آن با رنگ اکلیل زیینت یافته. ارتفاعش حداکثر 6 و عرض آن 3 متر است.

یک ایوان دیگر در مقابل آن به فاصله 3 متر می‌ گذارند و با چوب هر دو  ایوان را به یکدیگر وصل می‌کنند و وسط آن را خالی نگاه می‌دارند. روی این چوب‌ها را با پارچه‌های رنگارنگ زینت می‌دهند و در انتهای نوک این نما، یک شبکه رنگینی نصب می‌شود. این نخل چهارپایه دارد که آنها را بر روی چهار کُرسی در وسط میدان قرار می‌دهند. نخل معروف دزفول، نخل کلبی‌خان است”.

ج ) شیدونه

شیدونه یا شیدانه یکی از ابزارهای عزاداری هیئت های قدیمی شهر دزفول است. شیدونه اطاقی با چهار گلدسته از جنس چوب است. در روزهای تاسوعا و عاشورا با شمایل ائمه تزیین می شود و در کثیر هیئت ها قرار می گیرد. شیدونه را اغلب با نام یکی از ائمه یا شهدای کربلا نامگذاری می کند. شیدونه از نخل سبک تر می باشد و جابه جایی آن راحت تر است.

از داخل شیدونه نذری هایی مثل خرما و حلوا در بین مردم پخش می کنند.

د ) مشعل

یکی دیگر از ابزارهای مهم و همیشگی در مراسم های محرم، آتش است. آنش جایگاه ویژه ای در اجرای مراسم های عاشورایی ایرانیان دارد. خوزستانی ها از این آتش به شکل مشعل استفاده کرده اند و شاید بهترین توصیف برای این مشعل، نوشته های افشار سیستانی باشد که می نویسد:

“ مشعل حداکثر یازده شبکه آهنی دارد که بر روی یک چوب افقی نصب شده‌اند و در وسط این چوب پایه‌ای است که مانند علم آن را بر روی ناف جای می‌دهند. ارتفاع مشعل حدود 5/1 متر است. در جای شعله ها تفاله کنجد می‌ریزند و آتش می‌زنند. مشعل‌چی به دنبال سینه‌زنان حرکت می‌ کند و هنگامی که به مجلسی می‌ رسند، در وسط سینه‌زن‌ها قرار می‌گیرد و آهن دهل و سرنا مشعل را حول محور خود به چرخش درمی‌آورد. در اثر این چرخاندن، آتش بر روی سینه و زنان و فرش‌ها می‌رسد که لنگ‌داران آنها را خاموش می‌کنند“.

محرم در بازارهای خوزستان

بازارهای اصلی در هر شهری شاهد برگزاری مراسم های سوگواری سالار شهیدان هستند و اغلب دسته های عزاداری روز عاشورا بازار را میعادگاه خود قرار می دهند.

در شهرهای استان خوزستان نیز بازارهای مهم در دهه اول محرم به مقصد هیات های حسینی تبدیل می شود.  از آن جمله می توان به  بازار “عبدالحمید” و “صخیریه اهواز و بازار “کهنه” دزفول اشاره کرد.

نوحه خوانی و سینه زنی

در استان خوزستان در شب های دهه اول ماه محرم به سینه زنی و نوحه خوانی در مدح سالار شهیدان (ع) و یاران باوفای ایشام می پردازند. اما اینجا نوحه و سینه زنی کاملا متفاوت است و از شور و حالی دیگر برخوردار است.

مردم این منطقه با نوحه خوانی بوشهری و سینه زنی “واحد” به سوگواری می پردازند.

سنج و دمام زنی 

در خوزستان تعدادی از افراد در دسته ها با سنج زنی و دَمام زنی (یکی از آلات موسیقی حنوبی)، فضایی متفاوت را به وجود می آورند. عزاداری این منطقه بازدن دمام و سنج از مناطق دیگر متفاوت می شود  تعداد نوازندگان فرد می باشد یعنی گاهی 5 یا 7 و یا 9 نفر می شوند و شخصی به نام ” اشکون “در جلوی بقیه ایستاده و بقیه در کنار او می ایستند. آن ها با نت های خاص این روز با هم هماهنگ شده و می نوازند.

ویدئویی از دمامه زنی

سینی حضرت قاسم در اهواز

در اهواز مردم برای روا شدن حاجت هایشان در شب هشتم ماه محرم به حضرت قاسم (ع) متوسل می شوند. سینی را با پارچه سبز پوشانده و آجیل مشکل گشا، شمع و گلاب و میوه درون سینی می گذارند. سینی نذری را روی سر می گذارند و عزاداری می کنند. شرکت کنندگان در این مراسم برای برآورده شدن حاجاتشان نذر سینی قاسم کرده تا در محرم سال آینده آن را در بین مردم پخش کنند.

چلاب زنی در دزفول 

چلاب زنی شیوه سینه زنی جوانان عرب است که با ریتمی خاص اجرا می شود.
در روزهای محرم، جوانان با چفیه ای بر گردن برای ادای عزاداری به هیئت های حسینی می روند تا آنجا به سوگواری دسته جمعی بپردازند.
در چلاب زنی مردان و جوانان حلقه زده و دوشادوش هم می ایستند و دست چپ خود را بر کمر فرد کنار خود می گذارند. با شروع نوحه پای راست را بر زمین می کوبند  و دست راست خود را بر سینه می زنند.

نظم و ریتم جالب چلاب زنی بسیار جالب و قابل تامل است و نشان از همبستگی و همیاری این قوم ایرانی است.
در میان نوحه خوانی، مداح گاه، سکوت می کند و در این زمان یکی از عزاداران فریاد یا علی سر می دهد و دیگران در جواب او فریاد می زنند “یا ابوحسین”.
قدمت این شیوه سینه زنی در حدود 30 سال می باشد و ابتدا در برازجان توسط مرحوم بخشو انجام می شد و زیبایی صدای وی در نوحه خوانی، مردم را از شهرهای مختلف جنوبی به برازجان می کشاند. افراد این مراسم را در شهرهای خود به شیوه مرحوم بخشو اجرا می کردند و یکی از این شهرهای دزفول بود که امروز چلاب زنی های آن بسیار معروف و دیدنی است.

رفتن به بقعه رودبند در دزفول

مردم ایران اگر در شهرشان بقعه ای متبرکه داشته باشند در روز عاشورا به زیارت آن می روند. در دزفول ، مردم به سمت بقعه “رودبند” مزار “سیدعلی سیاهپوش” می روند.
هیئت ها و دسته های شمال و جنوب دزفول در صبح عاشورا به سمت بقعه رودبند که متعلق به خواهرزاده “شیخ صفی الدین اردبیلی” در قرن هشتم هجری است، می روند.
در دزفول رسمی جالب دارند که در عصر تاسوعا دسته های جنوبی شهر به حیدرخانه در شمال دزفول می روند و در میان راه توسط اهالی پذیرایی می شوند.
از طرفی دیگر، عصر عاشورا هیئت های شمالی و حیدرخانه دزفول به سمت جنوب و منطقه صحرابدر می روند و مورد استقبال اهالی جنوبی شهر قرار می گیرند. برای بازگشت به سمت کاشانه خود رسم بر این است که از درب خانه های علما بگذرند و دزفولی ها این کار را حتما انجام می دهند.
در آنجا مردم به عَلم رقصانی می پردازند. علم ها را چند نفری به این بقعه آورده و به حرکت در می آورند.

آیین چوب‌ بازی در دزفول

چوب بازی یکی از مراسم محرم در خوزستان به خصوص دزفول است که امروز از رونق افتاده و تنها چند محله در دزفول به اجرای آن می پردازند.
آیینی با بیش از 500 سال قدمت که در آن شخصی بحر طویل می خواند که ریتم بسیار زیبا و جذابی دارد و شرکت کنندگان دو چوب به جلو دو چوب به عقب زده و دور خود می چرخند.
از محلاتی که چوب بازی را انجام می دهند، محله چولیان و محله کلانتریان در دزفول می باشد.

مشعل روشن کردن در دزفول 

سال ها پیش که در دزفول برق نبود مردم برای روشن کردن حسینیه ها و تکیه ها از مشعلی با 10 تا 12 شعله استفاده می کردند. شکل این مشعل اینطور بود که تعدادی محفظه آهنی بر روی یک پایه قرار می گرفت و این پایه را در پایه ی دیگری که یک سنگ بزرگ بود قرار می دادند.

پیش از محرم در شهر میگشتند و از مردم لباس های پشمی کهنه و نو می گرفته و در محفظه های آهنی آن ها  قرار می دادند و با نفت سیاه مشعل ها را روشن می کردند. شعله این مشعل ها گاهی تا بعد از مراسم عاشورا نیز روشن می ماند.

از این مشعل را برای حرکت تکیه در شهر نیز استفاده می کردند. شخصی توانمند کاسه ای را با چوبی بسیار محکم به کمر  بسته و مشعل را در جلوی هیئت نگه می داشت. برای آنکه شخص حامل مشعل بر اثر جرقه های آتش، آسیب نبیند دستکشی نمدی و کلاه و پالتو به تن کرده و شخصی با مُشکی از آب پشت وی حرکت می کرده و بر روی حامل، آب می ریخته تا آتش به داخل نمد رخنه نکند و نسوزد. انجام این کار نیاز به یک ارادت و علاقه خاص و ویژه به اهل بیت داشت.

در انتهای مراسم مردم به سراغ حامل رفته و برای شفای بیمار یا رفع مشکلاتشان از دستان وی آب می گرفتند.

تصاویری از مشعل گردانی در شب هشتم محرم

شبیه خوانی عربی

اجرای تعزیه یکی از رسم های محرم در اغلب نقاط ایران است. اهالی خوزستان یک نوع از این نمایش را به نام شبیه خوانی در ایام محرم در جهت بازسازی صحنه های محرم سال 61 هجری اجرا می کند.
برخی از هیئت های خوزستانی از شب های اول محرم شبیه خوانی را برگزار می کردند که یکی از مشهورترین آن ها، شبیه خوانی منطقه “رفیش” در لشگر آباد اهواز بود.
شبیه خوانی عربی در خوزستان شکل گرفت و آنقدر مورد استقبال مردم بود که گاه مردم از شب قبل و حتی شب های قبل از عاشورا به محل اجرای شبیه خوانی رفته و برای تماشای آن جا می گرفتند.
عرب های خوزستان در شهر “حر” شبیه خوانی را با زبان خود اجرا می کردند. از پیشکسوتان شبیه خوان خوزستان “سرهنگ هلاکوپور” در روستای سید محمد شهر شوش می باشد. وسعت محل اجرا در روستای سید محمد به حدی می باشد که به عنوان بزرگترین نمایش های خیابانی کشور شناخته شده است.
این مراسم در خوزستان ابتدا توسط  شیخ فرحان، شیخ غافل و شیخ فارس ابن شیخ سالم از قبیله آل کثیر تیره بیت کریم یا بیت چریم ( همان حر امروزی) برگزار می شد.
خوزستانی ها امروز به شبیه خوانی “دایره” نیز می گویند. اهالی خوزستان علاقه بسیاری به شبیه خوانی دارند تا جایی که تعداد تماشاگران گاه به 7-8 هزار نفر میرسد. مراسم از ساعت 6 صبح آغاز و تا غروب ادامه دارد. در این نمایش سعی می شود تا صحنه های واقعه عاشورا را بازسازی کنند به همین خاطر شترهای بسیار و چندین اسب و سوارکار برای اجرای مراسم شرکت می کنند.

حال و هوای حاکم بر محرم خوزستان با برپایی شبیه خوانی بسیار سنتی و جالب است.

یزله خوانی در خرمشهر

یزله خوانی مواکب عزاداری، آیین مذهبی و بومی خرمشهر است که در آن عزادارانِ یک تکیه یا حسینیه یا مسجد میهمان تکیه دیگری می شوند. تکیه ی میزبان به استقبال آن ها آمده و با هم “سعدالله عزاکم مولانا من مولاکم” می خوانند. پس از ورود میهمان، عزاداران میزبان نیز وارد تکیه یا حسینیه می شوند و به نوحه خوانی و سینه زنی می پردازند. در شب بعد نیز این مراسم تکرار می شود اما جای میهمان و میزبان تغییر می کند.( تعدادی در وسط مجلس حلقه زده و بر پیشانی خود می زنند) 

قیمه نجفی خرمشهر

قیمه یکی از غذاهای نذری به خصوص در روز عاشوراست. در نجف اشرف قیمه ای برای زائران حرم امام حسین (ع) پخته می شود و به کربلا می آوردند. اهالی خرمشهر نیز این غذای نذری را در محرم طبخ می کنند. قیمه نجفی به نام های  “علاچی” و “قیمه عربی” شناخته می شود. برای پخت آن از گوشت فراوان، نخود، برنج، زعفران، سیب زمینی و رب گوجه فرنگی  استفاده می کنند.

عزاداری زنان خوزستانی

بانوان خوزستانی در حسینیه یا خانه ای دور هم جمع می شوند و به عزاداری می پردازند. در ادامه با شیوه های عزاداری بانوان خوزستانی آشنا می شویم.

لطمیه زنانه و هوسه 
سوگواری و سینه زنی زنان عرب بسیار پر شور برگزار می شود. مداح زنان  که  به “ملایه”  معروف است شروع به روضه خوانی می کند. بانوان عرب که ثوب های عربی به تن دارند و شیله های مشکی (روسری) را روی صورت خود کشیده اند، دورتا دور تکیه چهار زانو نشسته اند. پس از روضه خوانی، به این شیوه که اول با دست بر روی پاهایشان زده و سپس دست راست را بر سینه و دست چپ را برپا می زنند. سپس خود را برای مراسم ” لطیمه ” آماده می کنند و رو به روی هم ایستاده و سینه زنی را شروع می کنند، در این هنگام  یک بار به‏ طرف راست و یک بار به چپ با پیشانی و سر برمی‏‌گردند.

گاهی هم دستان خود را به صورت ضربدر بر سینه می زنند، برخی مواقع ریتم سینه زنی را تند کرده و همه با هم “احو، احو” می گویند و ملایه را با مدیحه سرایی همراهی می کنند. وقتی ریتم سینه زنی تند می شود به آن “رشگ” گفته می شود. سپس بانوان حلقه می زنند، وقتی ملایه به مصراع آخر نوحه می رسد،  مصرع آخر را تکرار و  پاهای خود را هماهنگ با هم در جهت راست و چپ می کوبند. 
هوسه ، شعری چهار بیتی می باشد که بخش آخر آن ( ردادیه )  را با صدایی بلندتر می خوانند و چند بار تکرار می کنند و در وسط مجلس “یزله” می کنند.
این مراسم از روز پنجم محرم به بعد پرشورتر اجرا می شود. ملایه در بالای مجلس می ایستد و زنان گرداگرد هم جمع می شوند  با ریتم کوبنده ملایه، سینه می زنند. شیوه محکم و رسا و کوبنده  خواندن ” فزاعیه ” و به ریتم آرام و محزون و سرشار از غم و اندوه ملایه ” رجالیه” گفته می شود.

عرس القاسم 

عرس القاسم  همان مراسم عروسی قاسم در شب هشتم محرم است. برای این مراسم  ” کله ” ( حجله ) در میان مجلس گذاشته و زنان با سینی هایی از شمع های روشن شده به دور حجله می چرخند و بانوان دیگر کِل می کشند و در این مراسم تمثیلی مشارکت می کنند. برخی از بانوان برای برآورده شدن حاجات خود لحظه ای در این حجله می نشینند.

رسمی جالبتر در این روز وجود دارد که برخی از شرکت کنندگان در این مجلس طوری که صاحبخانه متوجه نشود وسیله ای کوچک مثل فنجان یا نعلبکی را برداشته به این نیت که اگر تا سال آینده به آرزویشان رسیدند، تعدادی از آن شی را برای صاحبخانه هدیه آورند.

سخن آخر

مراسم های عزاداری در استان خوزستان بسیار متنوع و گسترده است و سعی شد که بخشی از آن را در این مطلب معرفی کنیم.

شما تا به حال محرم به خوزستان سفر کرده اید؟

نظرات و تجربیات خود را با کارناوال در میان بگذارید.

برای شناخت بیشتر به کتاب “خوزستان و تمدن دیرینه آن” نوشته ی ایرج افشار سیستانی مراجعه کنید.