مانند صاعقه‌ای در هوای روشن و آسمان صاف، کتاب «ارباب حلقه‌ها» در سال 1954 منتشر شد و دنیای ادبیات و داستان‌پردازی را برای همیشه تغییر داد.
این جمله‌ای بود که سی. اس. لوییس در وصف «ارباب حلقه‌ها» و خلقت تالکین به کار برد. لوییس، از بزرگ‌ترین نویسندگان قرن بیستم و مؤلف مجموعه «نارنیا»، از همان روزهای ابتدایی نبوغ تالکین را درک کرده بود و می‌دانست که دنیای ادبیات و هنر قرار است به دو بخش تقسیم شود: قبل و بعد از انتشار ارباب حلقه‌ها. بیش از 50 سال از عرضه این کتاب فانتزی و اساطیری می‌گذرد. ارباب حلقه‌ها هم‌اکنون با رکورد 150 میلیون نسخه به عنوان یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های تاریخ شناخته می‌شود و فیلم‌ها و آثار هنری اقتباس شده از آن هربار بازار جهانی را به تسخیر خود در می‌آورند.
علیرغم عظمت این اثر ادبی، عده کمی با شروع متواضعانه و داستان عجیب و پر پیچ و خم خلقت آن آشنا هستند. در بزرگداشت هفته تالکین، به زندگی یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان تاریخ ادبیات جهان و شاهکار جاودانه او یعنی «ارباب حلقه‌ها» می‌پردازیم.
نقشه سرزمین میانه به «سیندارین»؛ زبانی خلق شده توسط پروفسور تالکین
سایه مرگ بر یک زندگی تراژیک
جان رونالد روئل تالکین در سال 1892 در آفریقای جنوبی بدنیا آمد. پدرش آرتور روئل تالکین - مدیر بانک - و مادرش میبل سافیلد بود. این زوج زمانی انگلستان را ترک کردند که آرتور به شعبه شهر بلومفونتن در آفریقای جنوبی اعزام شد. وقتی جان رونالد سه ساله بود، به همراه مادر و برادر کوچک‌ترش به انگلستان سفر کرد تا با دیگر اعضای خانواده دیدار کند. آرتور روئل تالکین قبل از اینکه بتواند به خانواده‌اش بپیوندد در سال آینده به علت تب روماتیسمی فوت شد و اینگونه بود که جان رونالد پدر خود را در 4 سالگی از دست داد.
میبل، تالکین و برادرش هیلاری را به خانه پدر و مادرش برد و در سال‌های بعد از آن محل زندگی جان رونالد چندین بار عوض شد. میبل خود به فرزندانش علم می‌آموخت و در میان آن دو جان رونالد علاقه و استعداد خاصی به یادگیری نشان داد. در سال 1904 میبل جان خود را به بیماری دیابت حاد باخت و تالکینِ 12 ساله مادر خود را از دست داد و بدون سرپرست ماند. مسئولیت بزرگ کردن تالکین و برادرش به پدر فرانسیس سپرده شد که از کشیش‌های جامعه کاتولیک منطقه برمینگام در انگلستان بود.
تالکین طی سال‌های آینده زندگی خود به مدرسه پادشاه ادوارد رفت و در آنجا با سه دوست صمیمی خود یعنی راب، جافری و کریستوفر آشنا شد. او همچنین به مطالعه زبان‌های آنگلوساکسون و لاتین علاقه نشان داد و خود را مشغول یاد گرفتن آن‌ها کرد. شاید از مهم‌ترین اتفاقات این دوره از زندگی تالکین ملاقات او با ادیث ماری برت در سن 16 سالگی بود. ادیث هم مانند تالکین پدر و مادر خود را از دست داده بود. این دو دائماً با یکدیگر ملاقات می‌کردند و به نظر می‌رسید که شیفته یکدیگر شده باشند. وقتی پدر فرانسیس دید که تالکین در عملکردش به عنوان یک دانش‌آموز دچار ضعف شده او را از ملاقات با ادیث تا سن 21 سالگی منع کرد. تالکین با توجه به احترامی که به پدر فرانسیس داشت، از دستور او اطاعت کرد. تالکین به دانشکده اکستر در آکسفورد ملحق شد و به مطالعه دانش مربوط به زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت. تالکین از همان ابتدا شخصیت بسیار لجبازی داشت و دقیقاً تا شب تولد 21 سالگی‌اش صبر کرد و در نهایت نامهای به ادیث نوشت و از او درخواست ازدواج کرد. ادیث هم که در تمام آن سال‌ها به تالکین وفادار مانده بود و همچنان به او عشق و علاقه داشت، درخواست او را پذیرفت.
تصویر گرفته شده از پروفسور تالکین در سال 1972
یک سال پس از نامزدی ادیث و تالکین، جنگ جهانی اول دنیا را در تباهی غرق کرد. جوانان همه برای عضویت در ارتش و جنگیدن در خط مقدم صف کشیدند اما تالکین در ابتدا نسبت به این امر بی‌میلی و اکراه نشان داد. جو حاکم بر فرهنگ آن زمان به گونه‌ای بود که اگر جوانی از جنگیدن امتناع می‌ورزید، باید لکه ننگ آن را تا آخر زندگی با خود تحمل می‌کرد. تالکین علیرغم این فشارها همچنان بر تصمیم خود پافشاری کرد و تا 1915 که فارق‌التحصیل شود نسبت به جنگ بی‌اعتنا بود. او در نهایت به گردانی در لنکشیر پیوست و به مدت 7 ماه در میان سربازان تمرین‌های نظامی را سپری کرد. تالکین و ادیث در سال 1916 ازدواج کردند، اما طولی نکشید که با رسیدن نامهای، تالکین به خط مقدم در جبهه فرانسه اعزام شد. تالکین و ادیث شب قبل از اعزام تالکین را با هم سپری کردند. او بعدها در نامهای گفت که جدا شدن از ادیث در آن شب حس «مرگ» را داشت، چرا که می‌گفتند در آتش جنگ هر لحظه ده‌ها سرباز وظیفه کشته می‌شدند.
نبرد سام، از مرگبارترین جبهه‌های جنگ جهانی اول
در سنگرها و گودال‌های نبرد سام تالکین یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین برهه‌های زندگی خود را سپری کرد. او در میان تاریکی و خشم فراگیری که در اطراف خود وجود داشت، برای اولین بار دست به خلق داستانی زد که بعدها با نام «سقوط گوندولین» مطرح شد و به ماجرای شهری پنهان می‌پرداخت که در برابر تهاجم نیروهای تاریکی سقوط می‌کند. تالکین عزیزترین و صمیمی‌ترین دوستان خود را – از جمله راب گیلسون و جفری اسمیت – در شعله‌های جنگ جهانی اول از دست داد. او به دلیل بیماری و تب حاد به انگلستان بازگردانده شد و طولی نکشید که تمام گردان او در جنگ جهانی از بین رفتند. اگر تالکین دچار بیماری نمی‌شد و بیشتر در جنگ می‌ماند، او هم مانند همه افراد گردانش در نبردهای پیش‌رو کشته می‌شد.
جان رونالد روئل در زندگی خود خیلی زود با مفهوم «مرگ» آشنا شد. سایه مرگ از کودکی تالکین را دنبال کرد و به او طعم زندگی و زنده بودنِ تراژیک را آموخت. اما وقتی زمان آن فرا رسید، مرگ زندگی این زبان‌شناس انگلیسی را به او بخشید تا فرصتی پیدا کند و وظیفه خود را انجام دهد و باری را که برروی دوش خود حمل می‌کند برای جهان و تاریخ نمایان سازد.
از خلقت آردا تا انتشار «هابیت»
اولین شغل تالکین مربوط به حوزه فرهنگ لغت در دانشگاه آکسفورد بود. او پس از مدتی مشغول تدریس زبان‌شناسی شد و ترجمه‌هایی از آثار اساطیری قدیمی مانند «بیوولف» ارائه داد. در دهه 30 مجمع Inklings با موضوع پرداختن به ادبیات و به اشتراک گذاشتن نوشته‌های اعضای آن شکل گرفت. در این برهه بود که تالکین با سی. اس. لوییس آشنا شد و طولی نکشید که این دو به رابطه صمیمانه و نزدیکی با یکدیگر دست یافتند. شاید بتوان گفت که از آن موقع به بعد، سی. اس. لوییس بهترین دوست تالکین به حساب می‌آمد.
جان تالکین که از ابتدای زندگی خود به عنوان یک کاتولیک متعهد و معتقد بزرگ شده بود، علاقه خاصی به افسانه‌های کهن داشت. از نگاه او پرداختن به این گونه افسانه‌ها نه تنها فرار از دنیای واقعی نیست، بلکه تلاشی در تبیین حقیقت‌های آفرینش دنیا و زندگی انسان است. تالکین از همان زمان جنگ جهانی اول در فکر خلق دنیایی خیالی و موازی با دنیای واقعی بود که در آن به حقایق خلقت دنیا و تاریخچه‌ی پنهان و فراموش‌شده آن پرداخته می‌شد. در نگاه او، یکی از تاسف‌آورترین ویژگی‌های تاریخ ادبیات انگلستان این بود که آن‌ها حتی یک رشته افسانه اساطیری از خود نداشتند و همه آثار ادبی موجود را از فرهنگ‌های دیگر قرض گرفته بودند. تالکین ماجرای خلقت دنیای خود یعنی «آردا» را که از زمان تولد «سقوط گوندولین» در ذهن او آغاز گشته بود به جلو برد اما فضایی برای ارائه آن نداشت.
شهر «گوندولین» از اولین الهامات تالکین برای خلق آردا
از نظر تالکین، در دنیایی که پا به عرصه مدرنیته گذاشته بود و چرخ صنعت ارزش‌های نمادینِ دنیای قبل از جنگ جهانی را در خود خفه کرده بود، مردم مرز میان روشنی و تاریکی را فراموش کرده بودند و قدرت تشخیص و تمایز قرار دادن میان درست و غلط را نداشتند. تالکین در رویارویی با این دنیای جدید، دست به خلق ماجرایی زد که باری دیگر همه آن مفاهیم کهن را در خود جای داده بود. او در یکی از نامه‌هایش می‌گوید که ترس همیشگی او بی‌توجهی و به فراموشی سپرده شدن آثاری بوده که قصد عرضه آن را داشته است. باید گفت که در دنیای بعد از جنگ جهانی اول و فضای آکادمیک حاکم بر آن، این ترس کاملاً بجا و منطقی بود و همین باعث شد که پرداختن به رشته افسانه خلقت «آردا» و به دنبال آن، «سرزمین میانه»، به تعویق بیفتد.
روزی در دانشگاه تالکین مشغول تصحیح ورقه‌های امتحانی بود که ناگهان جمله‌ای به ذهن او رسید و در همان لحظه آن را یادداشت کرد: در سوراخی داخل زمین، هابیتی زندگی می‌کرد. در آن لحظه او نمی‌دانست که یک هابیت دقیقاً چگونه موجودی است. داستان هابیتی به نام بیلبو بگینز که با گندالفِ جادوگر و دوارف‌های همراه او به سراغ ماجراجویی و شکار گنج اژدها می‌رود، در ابتدا زاده قصه‌هایی بود که تالکین برای فرزندانش به هنگام شب تعریف می‌کرد.
در نهایت «هابیت» در سال 1937 منتشر شد و بعد از مدتی به موفقیت و محبوبیت قابل‌توجهی دست یافت. ناشر هابیت یعنی «الن و آنوین» از تالکین خواست تا دنباله‌ای برای ماجراهای بیلبو بگینز بنویسد اما تالکین اصرار داشت تا توجه آن‌ها را به سمت افسانه خود یعنی «سیلماریلیون» جلب کند. آن‌ها با انتشار سیلماریلیون موافقت نکردند، پس تالکین به سراغ نوشتن آن دنباله یعنی «ارباب حلقه‌ها» رفت؛ اثری که قرار بود برای همیشه عرصه ادبیات را دچار تغییر و تحول کند.
حلقه یگانه، تجلی شیطان واقعی در دنیای سرزمین میانه
تالکین و ارباب حلقه ها
نگارش ارباب حلقه‌ها بیش از 10 سال طول کشید. تالکین در خلق این داستان، علیرغم تصور عده زیادی، هیچ برنامه‌ای نداشت و آرام آرام آجرهای سازه خود را روی هم چید و به جلو حرکت کرد. او همچنین بسیار کمال‌گرا بود و بارها به عقب برگشت تا روایت و متن خود را اصلاح کند. در تمام سال‌های طولانیِ نگارش ارباب حلقه‌ها، سی. اس. لوییس با قدرت از تالکین و کارش حمایت می‌کرد و می‌دانست که ارباب حلقه‌ها به پدیده‌ای بزرگ تبدیل خواهد شد. وقتی اولین پیش‌نویس ارباب حلقه‌ها برای بررسی به انتشارات فرستاده شد، الن و آنوین با پدیده‌ای مواجه شدند که هرگز انتظار آن را نداشتند.
ارباب حلقه‌ها هیچ شباهتی به هابیت نداشت و در حالی که هابیت به عنوان یک کتاب داستان برای کودکان نوشته شده بود، ارباب حلقه‌ها داستانی با لحنی جدی و نثری سنگین بود. تالکین در طول آن 12 سالی که مشغول نوشتن ارباب حلقه‌ها و ضمائم آن بود، به تمام موضوعاتی که در ذهن خود داشت پرداخت و در روایت داستانی منسجم، تمام حقیقت‌های ذهنی خود را از این جهان به مخاطبانش ارائه کرد.
ارباب حلقه‌ها نهایتاً به عنوان یک سه‌گانه با نامهای «یاران حلقه»، «دو برج» و «بازگشت پادشاه» در سال 1955 منتشر شد. در آن زمان تالکین 63 سال سن داشت. بعد از مدت کمی، کتاب‌های ارباب حلقه‌ها در سراسر جهان و بخصوص آمریکا به محبوبیت رسید. کمپین‌هایی برای حمایت از شخصیت‌های ارباب حلقه‌ها بوجود آمد و جوامع طرفداری بسیاری در شهرهای مختلف شکل گرفت. تالکین بالاخره حرف خود را در قبال ماجراهای فانتزی و اساطیری ثابت کرد و به هدف خود رسید.
شاید وقتی سخن از ارباب حلقه‌ها به زبان بیاید به یاد مفاهیمی چون عشق و فداکاری و شهامت و دوستی و محبت و ترس و بخشش و نفرت و غم و فقدان و شادی و حسرت و روشنی و تاریکی و نبرد ابدی خیر و شر بیفتید، اما وقتی از تالکین پرسیدند که «ارباب حلقه‌ها» در مورد چیست، در پاسخ گفت که با دقت می‌توانیم بفهمیم در ریشه، این داستان درباره «مرگ» است.
بااینکه تالکین از تشبیه‌های ساده و مضحکِ داستانش به وقایع مهم آن زمان (از جمله جنبش نازیسم، خیزش هیتلر و اختراع بمب اتم) نفرت داشت، اما «ارباب حلقه‌ها» را به گونه‌ای نوشت که حقایق اساطیری جهان را در خود جا دهد و آن را برای مخاطبانش در همه زمان‌ها طنین‌انداز کند. عده‌ای از محققان تالکین بر این باورند که او تا حدی به جهان منفی نگاه می‌کرد و مسیر حرکت آن را به سمت تاریکی می‌دید، اما از طرفی ایمان داشت که روزی از راه خواهد رسید که ورق برگردد و روشنی بر تاریکی غلبه کند. او می‌دانست که هیچکس نمی‌تواند از آینده خبر داشته باشد، برای همین «ناامیدی» نه تنها یک اشتباه نیست، بلکه یک گناه بزرگ است، چرا که در صورت ناامید بودن، ما به خود این باور را می‌دهیم که از آینده باخبر هستیم، و این در حالیست که هیچکس در چنین موقعیتی قرار ندارد.
داستان ارباب حلقه‌ها سراسر نبرد تاریکی و روشنی را به نمایش می‌گذارد، اما هرگز به آن نگاه سطحی ندارد. امیدوار بودن و جنگیدن، علیرغم تاریکیِ فراگیر، یکی از بزرگ‌ترین مفاهیمی است که در این حماسه‌ی عظیمِ ژانر فانتزی پژواک پیدا می‌کند. تالکین همچنین می‌دانست که هرگز نباید دست به خلق «شیطان» تک‌بعدی و سطحی بزند. از نظر تالکین، شیطان زمانی بوجود می‌آید که انسان آزادی خود را به قدرتی می‌بازد که تنها می‌خواهد روح را به بردگی بکشد. در فلسفه تالکینی، شیطان دارای دو بعد است؛ بُعد بیرونی و بعد درونی. حلقه قدرت، تجلی شیطانی است که با وسوسه از بیرون انسان را به سمت تاریکی می‌کشاند. انسان، خود نیز این شیطان را در وجود دارد و تصمیم می‌گیرد که به آن بها دهد یا آن را در تاریکی‌ها رها کند. تالکین فساد انسان را در قدرت بی‌حدومرز می‌دید و برای همین همیشه از مدرنیته و گسترش تکنولوژی نفرت داشت، چرا که بر خلاف رویکرد انسان قرن بیستم، تالکین طبیعت را مکانی برای رشد و تعالی می‌دانست و نه منبعی برای بهره‌وری بی‌حساب و کتاب انسان.
خواندن ارباب حلقه‌ها در حین اینکه به انسان می‌آموزد که هرگز نباید تحت هیچ شرایطی ناامید شود و در تاریک‌ترین لحظات هم به دنبال روزنه نور و روشنی و امید باشد، پر از مفاهیمی است که هستی را از پایین‌ترین و ساده‌ترین درجات تا پیچیده‌ترین مسائل تبیین می‌کند و به دنبال کشف و درک ذهنیتِ آدمی نسبت به زندگی دست به خلق حماسه‌ی اساطیری خود می‌زند. در نهایت همه ماجراهای تالکینی و سرنوشت تمام شخصیت‌هایی که در این کتاب‌ها می‌بینید، به یک واقعه بازمی‌گردد - «مرگ» - که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین لحظه زندگی همه انسان‌هاست. از هجرت الف‌ها به سرزمین‌های ابدی والینور تا فانی بودن انسان‌ها و زوال عصرهای دنیا، مرگ در سراسر دنیای سرزمین میانه انعکاس یافته است.
سال‌های پایانی زندگی و بازگشت مرگ
تالکین بعد از مدتی خود را بازنشسته کرد و بااینکه در ابتدا نسبت به محبوبیت جهانی ارباب حلقه‌ها خوشنود بود، دوست نداشت که به یک بت یا نماد برای کالت‌های مختلف تبدیل شود. در نهایت تالکین و ادیث برای زندگی به بورنموث رفتند. در سال 1963 سی. اس. لوییس، بهترین دوست تالکین و کسی که او را از همه بیشتر درک می‌کرد، درگذشت و این ضربه بسیار مهلکی برای تالکین بود. او که تا قبل از این طعم تلخ مرگ اطرافیانش را چشیده بود، باری دیگر بهترین دوست خود را از دست داد.
اما شاید بزرگ‌ترین غم زندگی برای تالکین زمانی بود که ادیث هم فوت شد. او در 29 نوامبر سال 1971 در گذشت و این آخرین ضربه «مرگ» به جان رونالد روئل تالکین بود. ادیث برای تالکین مانند لوتین برای برن بود. تالکین در خلق داستان عاشقانه سیلماریلیون و در ادامه ارباب حلقه‌ها که شعله عشق آراگورنِ فانی و آرون اوندامیل را – که در چهره او لوتین تینوویل دوباره متولد شده بود – به تصویر می‌کشید، از رابطه خود با همسرش ادیث بسیار الهام گرفته بود. آن‌هایی که به زندگی این دو نزدیک بودند از عشق بی‌حدومرزشان نسبت به یکدیگر خبر داشتند. تالکین برروی قبر ادیث، نام «لوتین» را حک کرد.
تالکین پس از مرگ ادیث به آکسفورد بازگشت. سیمون تالکین، نوه‌ی او که 12 سال سن داشت، مدام به پدربزرگش سر می‌زد و این دو بعد از ظهرها را با هم می‌گذراندند. سیمون می‌گوید که این ملاقات‌ها برای او بسیار شیرین بود، اما گاهی غم را در چهره پدربزرگش می‌دید. حتی تالکین یک بار به او گفت که چقدر برای ادیث دلتنگ است. شاید تالکین، بعد از 50 سال زندگی مشترک، نمی‌توانست دوری لوتین خود را تحمل کند.
علیرغم حضور فرزندان و نوه‌هایش، به نظر می‌رسد که دو سال پایانی زندگی تالکین در تنهایی سپری شد. در نهایت، 21 ماه بعد از فوت ادیث، تالکین در 2 سپتامبر 1973 بر اثر خونریزی معده و عفونت ریه در گذشت. او را در قبر ادیث خاک کردند و زیر آن نوشتند: «برن»
سرزمین میانه
هم‌اکنون ارباب حلقه‌ها به عنوان یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های تاریخ و محبوب‌ترین آثار فانتزی در فرهنگ عام شناخته می‌شود. پیتر جکسون، کارگردان مطرح و شناخته شده‌ی سینما، در سال‌های قبل از آغاز قرن 21 به سراغ اقتباس ارباب حلقه‌ها برای پرده نقره‌ای رفت و در نتیجه آن سه‌گانه‌ای خلق شد که حال به عنوان یکی از شاهکارهای بی‌بدیلِ تاریخ سینما شناخته می‌شود. کریستوفر تالکین که فرزند ارشد جان تالکین بود و در خلق ماجراهای سرزمین میانه تاثیر بسزایی داشت، بعد از مرگ پدرش مسئولیت حفظ، ویرایش و چاپ باقی کتاب‌های تالکین را بر عهده گرفت. «سیلماریلیون» که از همان ابتدا رویای تالکین بود اما طول عمر به او اجازه تکمیلش را نداده بود، بالاخره 4 سال بعد از مرگش منتشر شد و به داستان خلقت جهانِ آردا و سرزمین میانه توسط خداوندگار یکتا و آینور پرداخت. در دهه‌های بعد کریستوفر تالکین به نشر دیگر نوشته‌های پدر خود ادامه داد تا اینکه آخرین کتاب از ج. آر. آر. تالکین امسال تحت عنوان The Fall of Gondolin (سقوط گوندولین) در بازار عرضه شد.
شاید این مسئله کمی شاعرانه باشد که یکی از اولین داستان‌های خلق شده توسط تالکین به عنوان آخرین اثر او چون موهبتی به جهان ادبیات عرضه شود. تالکین در خلق «ارباب حلقه‌ها» و ماجرای سرزمین میانه نشان داد که در یک دنیای خیالی هم می‌توان به دنبال حقایق زندگی‌بخش بود و با اینکار مسیر را برای پرورش و رشد سبک «فانتزی» هموار کرد. نام تالکین تا ابد به عنوان پدر این سبک و البته یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان تاریخ ادبیات جاودانه خواهد بود.
