غربت شمس در وطن، مصادره مولانا در غربت

خوی ـ بلوار شمس تبریزی ـ 7 مهرماه 1397

مناره تاریخی شاه اسماعیل صفوی از چند متری دیده می‌شود. این یعنی فاصله‌مان تا آرامگاه چندان زیاد نیست. محوطه دیوارکشی بزرگ، مزین شده به نام عارف و صوفی پرآوازه ایران درست در جوار خیابان اصلی دیده می‌شود؛ هرچند که اصلا خودنمایی نمی‌کند. مناره، درست در انتهای منطقه دیوارکشی است. مناره‌ای که با زحمت زیاد در قرن دهم به شاخ قوچ‌های شکاری مزین شده بوده حالا تا جایی که دست می‌رسیده پر از یادگاری‌نویسی و قرار و مدار عاشقانه‌ هم هست.

سنگ مزار چند قدم آن‌طرف‌تر از مناره است با تک بیتی از مولانا: «شمس تبریزی که نور مطلق است آفتاب است و ز انوار حق است»

به غیر از این‌ها چیزهای دیگر هم هست. یک سردیس، یک غرفه خالی و متروکه که قرار بوده فروشگاه صنایع دستی باشد و چند پسر جوان که در حریم آرامگاه تخته نرد بازی می‌کنند. این تمام سهم شمس تبریزی در آرامگاهش است. مردی که درباره خود گفته است: «من غریبم و غریب را کاروانسرا لایق است».

البته همه این‌هایی که گفته شد، تا همین چهار سال پیش هم وجود نداشتند و شمس تبریزی در جایگاهش از این هم غریب‌تر بود. حالا به لطف مردم خوی و با اقدامات تولیت شمس تبریزی طی چهار سال اخیر آرامگاه در حال توسعه و گسترش عمرانی است. چهار سال است که تولیت آرامگاه شمس همایش بین‌المللی شمس و مولانا برگزار و خروجی‌های همایش را مستند می‌کند؛ همایشی که سفرای کشورهای دیگر را هم به خود جذب کرده است. کتابخانه‌ شمس تبریزی نیز چند وقتی است که افتتاح شده و تولیت آرامگاه تلاش زیادی برای معرفی این شخصیت بزرگ دارد. هرچند که مسیر چهار ساله‌ای که طی شده به زمان طولانی‌تری برای بالندگی نیاز دارد.

تولیت آرامگاه توضیح می‌دهد که حدود یک ماه پیش از این تاریخ آرامگاه این‌قدرها هم سوت و کور نبوده است و همایشی در خور مقام شمس تبریزی در خوی برگزار شده است اما حالا به دلیل همزمانی با ماه محرم امکان برگزاری مراسمی برای بزرگداشت وجود ندارد و تنها به گلباران کردن مزار باید بسنده کرد.

قونیه ـ آرامگاه مولانا ـ 3 مهر ماه 1397

تمام شهر آماده برگزاری فستیوال «صوفی» است؛ فستیوال مهمی که هر ساله برای بزرگداشت مقام مولانا (شاعر پارسی) برگزار می‌شود. در کنار فستیوال، آیین‌ها و مناسک خاصی هم اجرا می‌شوند که معمولا گردشگران زیادی را به خود جلب می‌کنند. علاقه‌مندان به مولانا می‌دانند که تاریخ مشخصی میعادگاه آنان است و می‌توانند به قونیه سفر کنند. فستیوال «صوفی» امسال میزبان هنرمندان مطرح ایرانی نیز هست. همایون شجریان و کیخسرو پورناظری با همراهی گروه «شمس» به قونیه دعوت شده‌اند و قرار است تصانیف جدیدشان را در این فستیوال روی صحنه ببرند. اجرایی که با حضور اسین چلبی (نواده مولوی) برگزار می‌شود و قرار است تندیس بنیاد بین‌المللی مولانا را به هنرمندان ایرانی تقدیم کند.

حالا دوباره به خوی برگردیم، به آرامگاه بدون سازه و بدون سرپناه که در تاریکی شب با حضور مسئولان شهرستان خوی گلباران شده است. البته در کنار آن از مستندات سومین همایش بین‌المللی شمس و مولانا که چهار سال است در خوی برگزار می‌شود هم رونمایی شده است.

یکی از اهالی خوی تعریف می‌کند: «می‌دانید؟ ما سال‌های سال مثلا شاید 40 سال به این منطقه می‌گفتیم: مکان شمس! اما خیلی دنبالش نبودیم که اینجا چه خبر است. کسی هم چیز دقیقی نمی‌دانست. بعدها برای اینجا دیوار کشیدند. سنگ قبر گذاشتند. می‌گویند که آدم بزرگی است. انقدر بزرگ که مولانا مریدش شده بود...»

اما چرا «شمس تبریزی» در خوی و در آرامگاهش غریب است؟

اگر چند سال پیش آمده بودید،‌ از غربت شمس گریه‌تان می‌گرفت

سید فتاح کبیری مدیرعامل تولیت آرامگاه شمس است و در پاسخ به این پرسش که چرا آرامگاه شمس تا این اندازه سوت و کور است،‌ توضیح می‌دهد: «بنده از مکان‌های زیادی دیدن کرده‌ام. مثل آرامگاه مولانا در قونیه، عطار نیشابوری، سعدی،‌ حافظ و... حتی پیوند خواهرخواندگی میان خوی و نیشابور و خوی و قونیه هم منعقد شده است اما توجه کنید که خوی قابل مقایسه با سایر این مجموعه‌ها نیست؛ چرا که یک مجموعه 10، 15 ساله است. این را به عنوان کسی می‌گویم که در شورای شهر هم بوده‌ام. آرامگاه پیش از این طور هم نبود. پیش از این اگر آمده بودید، از غربت شمس گریه‌تان می‌گرفت».

او می‌گوید: «طی چهار سال گذشته ما حدود هفت هزارمتر از زمین‌های اطراف را خریدیم و به حریم آرامگاه اضافه کردیم. از طرفی بنیاد شمس تبریزی مسابقاتی برای طراحی سازه برگزار کرد و در نهایت طرح پروفسور اردلان انتخاب و تصویب شد و در حال حاضر منتظر تامین منابع مالی و هم تملک کامل زمین‌های اطراف هستیم. آرامگاهی که شما می‌بینید به زودی توسعه پیدا می‌کند و باغ شمس تبریزی احداث خواهد شد و قطعا المان و بناهای دیگری به آن اضافه می‌شود».

اگر قصور می‌کردیم ترکیه شمس را هم به نام خودش ثبت می‌کرد

کبیری همچنین اضافه می‌کند: «نقص‌های حال حاضر را قبول می‌کنم. مسئولانی بودند که قصور داشتند و الان هم پاسخگو نیستند. این را هم بدانید که اگر ما یکی، دو ماه دیرتر موضوع شمس تبریزی را مطرح می‌کردیم و در این زمینه قصور داشتیم، ترکیه می‌رفت و شمس را هم مثل مولانا به نام خودش در یونسکو ثبت می‌کرد. اگر شورای شهر فعلی خوی نبود، این آرامگاه وجود نداشت. همه ساله اینجا جشنواره‌های خوبی برگزار می‌شود و ما تمام جشنواره‌ها را مستندسازی و مقالات را ثبت و ضبط می‌کنیم. حتی خانم اسین چلبی (از نوادگان مولانا) یک‌بار به اینجا آمد و خواهرخواندگی خوی و قونیه امضا شد».

او در پاسخ به این پرسش که آیا تولیت آرامگاه شمس ردیف بودجه دارد یا خیر، می‌گوید: «نه؛ ردیف بودجه نداریم. دنبال اعتبار همه ساله هستیم. ردیف‌های اعتباری در مجلس امسال به طور کامل بهم خورد. از طریق سازمان برنامه و بودجه قرار شد، بودجه‌ای به ما تزریق شود. در حال حاضر عمده‌ترین حامی مالی ما شورای شهر و شهرداری بوده است که بودجه ما را تامین می‌کنند. البته از اسپانسرهای خصوصی هم استفاده می‌کنیم. این را هم باید بگویم کسانی که عاشق شمس تبریزی بودند و حتی در خارج از ایران زندگی می‌کنند به ما کمک کردند. خیلی‌ از شمس‌پژوهان گفته‌اند ما حاضریم اعتبار شخصی خود را بدهیم برای آرامگاه شمس. به زعم بنده مهم شروع کار است و ما قدم اول را برداشتیم».

نمی‌خواهیم شمس آرامگاه پرطمطراقی داشته باشد

کبیری درباره این طرح‌های عمرانی می‌گوید: «طرح ما آماده است و نقشه‌های اجرایی تدوین شده‌اند اما این مسئولیت بر عهده میراث‌فرهنگی استان است. قرار است که قراردادهایی را با پیمان‌کارها ببندند. آقای مونسان هم که امسال به همایش ما آمده بودند خیلی این همایش مورد توجه‌شان قرار گرفت. ما بلافاصله بعد از همایش امسال مکاتبات را انجام دادیم. طرح پیچیده‌ای هم نیست؛ زیرا می‌خواهیم سادگی فضا هم حفظ شود. نمی‌خواهیم شمس آرامگاهی پرطمطراق داشته باشد و می‌خواهیم بازدیدکنندگان از فضای معنوی آرامگاه استفاده کنند. بخشی از فضا را هم برای احداث موزه و کتابخانه در نظر گرفتیم. کتابخانه شمس تبریزی در حال حاضر با بیش از سه هزار جلد کتاب افتتاح شده است. در حال جمع‌آوری مجموعه‌ها برای بهره‌برداری موزه شمس هستیم. امیدواریم تا سال بعد عملیات عمرانی را شروع کنیم».

او در پاسخ به این پرسش که امام جمعه شهرستان خوی چه موضعی نسبت به آرامگاه شمس دارد، توضیح می‌دهد: «امام جمعه شهرستان خوی موضع بسیار مثبتی درباره شمس تبریزی داشته است. خوشبختانه حمایت ایشان همیشه وجود داشته است. تا بحال موضع منفی از ایشان ندیدیم. بعضی‌ها بودند که موضع‌گیری داشتند که شاید به حق بوده است. ما هم نمی‌خواهیم این مسیر سر از صوفی‌گری در بیاورد. ما به دنبال عرفان اسلامی هستیم. برنامه‌ریزی برای اشاعه صوفی‌گری از نظر ما باطل است. اعتقاد ما این است که هیچ عارفی به مرحله‌ای از عرفان نرسیده، مگر اینکه به ولایت حضرت علی (ع) معتقد بوده است. بحث‌های صوفی‌گری در ایام معاصر در کشور ما جایگاهی ندارد. ما نام خوی را دارالقرار شمس تبریزی و مرکز تمدن و عرفان اسلامی گذاشته‌ایم».

تمام مسئولان نظر مثبتی به شمس تبریزی دارند

اما مجید مقدم که رئیس شورای شهر خوی و عضو هیئت مدیره تولیت آرامگاه شمس است، در پاسخ به این پرسش که آیا آرامگاه فعلی در شان شمس تبریزی هست یا خیر، می‌گوید: «شورای اسلامی فعلی  شهر خوی که از سال 96 روی کار آمده است، عملیات محوطه‌سازی،‌ دیوارکشی و اصلاح محوطه آرامگاه شمس را در دستور کار خود قرار داد و در این منطقه حتی سرویس‌های بهداشتی هم احداث کرد. البته توافقی هم برای آزادسازی ملکی در نزدیکی حریم آرامگاه داشته‌ایم و از طریق شهرداری بودجه‌ای برای خرید این ملک پرداخت شده است».

او معتقد است: «آرامگاه شمس تبریزی یکی از مهم‌ترین اماکن تاریخی و فرهنگی شهرستان خوی محسوب می‌شود و ما می‌خواهیم از این ظرفیت استفاده کنیم. قطعا توجه بیشتر به چنین فضاهایی می‌تواند به رشد اقتصادی، فرهنگی و گردشگری خوی کمک کند. با همه این‌ها نقص‌های زیادی وجود دارد. اما ما بیکار ننشتیم و در این مدت شورای شهر و شهرداری خوی جلسه‌هایی برگزار کردند و اولویت و تاکید ما بر پیگیری تایید طرح موظف میراث‌فرهنگی برای آرامگاه شمس است. ما فقط منتظر طرح نهایی هستیم که آن را اجرا کنیم».

مقدم اضافه می‌کند: «ایده شخصی من البته نه به عنوان رئیس شورای شهر، این است که معماری آرامگاه شمس به شکل ایرانی اسلامی باشد. طوری که در این منطقه موزه ایجاد کنیم و محوطه هم تاریخی و هم فرهنگی باشد اما تا این لحظه منتظر تصویب طرح ویژه شمس هستیم مثل المان برای مزار. البته برای سرعت‌بخشیدن به این پروژه ما آن را فازبندی کرده‌ایم. زمان دقیقی نمی‌شود برای این پروژه تعیین کرد اما بنده شخصا پیگیری آن هستم».

او در پاسخ به این پرسش که آیا در تکمیل این پروژه با برخی تندروی‌ها مواجه است یا خیر می‌گوید: «نه؛ اصلا. خوشبختانه تمام مسئولان نظر مثبت دارند و همراهی کرده‌اند. اگر نظر مساعد در این باره وجود نداشت، همایشی هم برگزار نمی‌شد. موضوع این است که متاسفانه پیگیری جدی انجام نشده است. پروژه‌های عمرانی پیگیری جدی می‌خواهند. همایش بزرگی هر ساله در شهر ما برگزار می‌شود و  برای این است که شهرستان و نام شمس پتانسیل‌های زیادی دارد اما این داشته‌ها باید بالفعل شوند تا از این مزیت‌ها برای توسعه گردشگری و فرهنگی استفاده کنیم. خوشبختانه در حال حاضر این اتحاد بین مسئولان وجود دارد».

40 سال مردم به آن منطقه می‌گفتند: مکان شمس!

سید محمد عابدی فرماندار خوی و رئیس هیئت‌مدیره تولیت آرامگاه شمس اما توضیحات کامل‌تری در این باره می‌دهد.

او می‌گوید: «موضوع شمس تبریزی و محلی که در حال حاضر با عنوان آرامگاه وجود دارد،‌ پیشینه تاریخی چندصد ساله ندارد. این مقبره، مقبره جدیدی است. مثلا بنده حدود 40 و خورده‌ای سال است که آنجا را دیده‌ام و همیشه در این سال‌ها به آن منطقه «مکان شمس» می‌گفتیم. یعنی برای خیلی‌ها مشخص بود که آنجا آرامگاه شخصی به نام شمس تبریزی است. اما 10، 15 سالی بود که تلاش می‌کردند این محل را برجسته کنند. این محل، قدیم‌ها به اندازه نصف اتاق بنده بود اما تلاش کردند در طول سال‌های گذشته این مکان را به صورت آبرومندانه‌ای درست کنند. با این حال در چهارسال گذشته این موضوع شیب بهتری پیدا کرد و وحدت رویه‌ای هم ایجاد شده است؛‌ زیرا ابهاماتی که در این باره وجود داشت رفع شد».

عابدی درباره این ابهامات می‌گوید: «ابهامات در بعد مسائل معنوی وجود داشت. در این راستا با علما و مراجع صحبت شد و آن‌ها هم شخصیت شمس تبریزی را تایید کردند. برخی‌ها بودند که اطلاعات خوبی نداشتند. اما در شهرستان کانون‌های قدرت معنوی و سیاسی منسجم شدند و فهمیدند که شمس تبریزی پتانسیل خوبی است».

فرماندار خوی معتقد است: « قونیه شهر معروفی نبود. اما وقتی وجود مولانا در لایه‌های شهر نفوذ کرد، اوضاع عوض شد. چند سالی است که برجستگی شخصیت شمس در شهرستان خوی شروع شده است. امسال هم وزیر ارشاد و معاون رییس‌جمهور به شهرستان آمدند و این نشان می‌دهد که شهر دارد جایگاه خود را پیدا می‌کند. جشنواره‌ای که برگزار کردیم نیز بخش‌های علمی و هنری داشت و بازتاب بین‌المللی پیدا کرد. امسال رایزن‌های فرهنگی و سفرا حضور داشتند و این اتفاق خوبی بود. شمس و مولانا شخصیت‌های فراملی هستند و بسیاری از ادبا حساسیت ویژه‌ای به این موضوع دارند. اگر امکانات خوبی از نظر هتل و خدمات در شهرستان داشتیم، اتفاقات بهتری هم می‌افتاد».

شمس تبریزی در قلب مردم جای دارد

او ادامه می‌دهد: «یک ماه مانده به آغاز این همایش همه از شمس تبریزی حرف می‌زدند و منطقه آرامگاه جمعیت متمرکز داشت. این یعنی شمس تبریزی در قلب مردم جای دارد. اعتقاد من این است که در طول سال و در قالب‌های مختلف برنامه مدونی داشته باشیم. این به ما بر می‌گردد که باید برنامه‌ریزی مدون داشته باشیم. دستور دادیم به تولیت شمس تبریزی که در طول 12 ماه سال برنامه‌ای در شهرستان خوی داشته باشیم که شمس در بازه یک‌ساله به دست فراموشی سپرده نشود. اما باید تاکید کنم که این برنامه‌ریزی‌ها و انسجامی که می‌بینید چهار سال است وجود دارد و پیش از این هم برنامه‌هایی بوده که پراکنده بودند و مستندسازی نشده‌اند و هیچ سندی از برنامه‌های آنها نیست».

عابدی در پاسخ به این پرسش که «شما در حال حاضر برای توسعه آرامگاه مشکل بودجه‌ای دارید یا زیرساختی عمرانی؟» اظهار می‌کند: «ما مشکل عمرانی چندانی نداریم و مسئولان و مردم همراه هستند. وزیر ارتباطات که چندی پیش به آرامگاه آمد خیلی از سادگی فضا خوشش آمد. ما دنبال گنبد و مناره بزرگ نیستیم. سعدی و حافظ هم بنای پرهزینه و عظیمی ندارند. هرچند که ما هم می‌توانیم آن را درست کنیم اما این دلخواه ما نیست. اعتقاد من این است که هر بنایی در بعد داشته‌های معنوی مردم آن منطقه باشد. هر بنایی هم در آرامگاه شمس بسازند،‌ باید در این راستا باشد. ما مشکل مالی نداریم. فقط یک پلاکی هست که باید آن را تملک کنیم تا یک بنای درخور شمس تبریزی بسازیم. سعی می‌کنیم، امسال این کار را شروع کنیم».

او در پاسخ به این سوال که چه بلایی بر سر ردیف بودجه تولیت شمس آمد، گفت: «حذف شد و منسوخ ماند. متاسفانه این بحث مطرح شد که ردیف‌های فرعی را حذف کردند. طرح آرامگاه آماده است فقط یک پلاکی باقی مانده که پولش پرداخت شده و کمی کار حقوقی‌اش مانده است. اتفاقا وزرای جمهوری اسلامی هم هر وقت بنده را می‌بینند از شمس می‌پرسند و می‌گویند که آرامگاه را چکار کردید؟»

او همچنین معتقد است: «شمس دیگر آن شمس 15 سال قبل نیست. شمسی است که برای 100 سال دیگر افق باز کرده است. ان‌شاءلله به میمنت جسم مطهر شمس در خوی اتفاقات خوبی در این منطقه ایجاد شود. متاسفانه خیلی از مردم کشور خودمان نمی‌دانند که پیکر شمس در خوی است. بعضی‌ها فکر می‌کنند که شمس در تبریز است. اما تبریز زادگاه شمس است نه بارگاه شمس. اگر به امید خدا در سال‌هایی نه چندان دور شمس نمایانده شود، ما این توانایی را داریم که برنامه‌هایی از خوی تا قونیه انجام شود و پیوندی بین شمس و قونیه ایجاد شود».

ایسنا-سهیلا صدیقی