بیماری آلزایمر، نوعی از اختلالات مغزی است که جزو بیماری‌های زوال عقلی (دمانس) شناخته می‌شود. مرضی که از گذشته تا به امروز، طیف گسترده‌ای از مردم به آن مبتلا شده و چاره‌ای ندارند جز سر کردن با این اختلال مزمن. به تازگی اخبار جالبی از دنیای پزشکی به گوش می‌رسد مبنی بر اینکه آلزایمر دیگر یک بیماری پیچیده نیست و می‌توان به درمانش، آن هم به صورت قطعی امیدوار بود.
این نوع اختلال مغزی را به پاس زحمات آلویز آلزایمر، به همین نام می‌شناسند ولی بد نیست بدانید پیش از شخصِ آلزایمر نیز افراد دیگری مثل «سولومون کارتر فیولر» در زمینه علوم اعصاب حضور فعال داشتند و درباره بیماری آلزایمر و فراموشی‌های بلندمدت به سخنرانی‌های مختلفی می‌پرداختند. آلویز آلزایمر، این محققی آلمانی اولین کسی بود که توانست یک مکانیسم مشخص برای این اختلال تعریف و آن را جزو بیماری‌های نورولوژی طبقه‌بندی کند.
آلویز آلزایمر
بیماران مبتلا به آلزایمر صرفا در به خاطر آوردن تجارب گذشته خود رنج نمی‌برند. این بیماران از لحاظ رفتاری و حتی تفکر با دیگران متفاوت بوده و با گذر زمان، علائم آلزایمر پیشرفته‌تر می‌شود. تا جایی که فرد قادر نیست کارهای روزمره خودش را به درستی انجام دهد. انجمن آلزایمر ایالات متحده مدعی است علت 60 الی 80 درصد از زوال‌های عقلی به بیماری آلزایمر برمی‌گردد.
آلزایمر می‌تواند در تمام سنین رخ دهد ولی بر طبق گزارش‌های موجود، معمولا افرادی که بالای 65 سال سن دارند از این اختلال عصبی رنج می‌برند. انجمن رسمی آلزایمر در ایالات متحده، رقمی معادل 200 هزار مبتلا به آلزایمر را در کشورشان برآورد می‌کند که از بیماری آلزایمر زودهنگام به شدت رنج می‌برند.
آلزایمر یک بیماری پیشرونده است و قاعدتا درمان اختلالی که قادر است به هر نحوی تا 20 سال پیشرفت داشته باشد، کار چندان راحتی نیست. به خصوص اینکه محققین از روند پیشرفت آلزایمر، آگاهی کامل و دقیقی ندارند. از طرفی شدت پیشروی آلزایمر در افراد مختلف نیز تفاوت دارد که در ادامه این یادداشت، به دلیل این مسئله نیز اشاره خواهیم کرد. ولی در ابتدا اجازه دهید به یک سوال بسیار مهم بپردازیم که شاید سوال شما نیز باشد.
چطور بفهمیم به آلزایمر دچار شدیم؟
سیر پیشروی بیماری آلزایمر در سه مرحله «ابتدایی»، «میانی» و «انتهایی» تعریف می‌شود؛ به همین خاطر علائم بیماری آلزایمر در گذر زمان بدتر خواهد شد. در حال حاضر هیچ پزشک معالج یا دانشمندی نمی‌تواند دقیقا تخمین بزند اگر فردی همین امروز به آلزایمر دچار شده، تا چند سال آینده قطعا زنده خواهد ماند. فردی ممکن است پس از پنج سال ابتلا به این اختلال، جان خودش را از دست داده و فرد دیگری تا 30 سال هم از نظر ثبات علائم هوشیاری و حیاتی، سالم بماند.
در مرحله ابتدایی آلزایمر چه اتفاقی میفتد؟
* فرد قادر نیست لغات را درست حدس بزند.
* بیمار در به خاطر آوردن اسامی افراد و دوستانش به مرور دچار دردسر می‌شود.
* انجام وظایف اجتماعی و شخصی نه غیر ممکن، بلکه چالش‌برانگیز می‌شود.
* بیمار بخش اعظمی از مطلبی را که به تازگی مطالعه کرده، فراموش می‌کند.
* گم کردن اشیای با ارزش یا اظهار بی‌اطلاعی نسبت به جابه‌جایی اشیای منزل یا محل کار
* طراحی و برنامه‌ریزی یک پروژه کار دشواری برای بیمار خواهد بود.
در مرحله میانی که طولانی‌ترین فاز پیشرفت بیماری آلزایمر بوده، اوضاع سخت‌تر از این نیز می‌شود
* بیمار به مرور رویدادهای به وقوع پیوسته در گذشته‌‌اش را فراموش می‌کند.
* بیمار از لحاظ عاطفی به شدت حساس بوده و نسبت به اتفاقات پیرامونش در جامعه، واکنش و بازخورد سریعی نشان می‌دهد.
* در به یاد آوردن آدرس منزل یا حتی شماره تماس خودش ناتوان است.
* در افرادی که سیر این مرحله سریع باشد، ممکن است بیمار گذر زمان را حس نکند.
* الگوی خواب بیمار مبتلا به آلزایمر در نهایت تغییر کرده و فرد بر اساس سیکل شبانه‌روزی نمی‌تواند استراحت کند. ممکن است بیمار تمام شب را بیدار باشد و در روز، استراحت هفت الی هشت ساعته خودش را داشته باشد.
* فرد قادر نیست ادرار و مدفوع‌اش را کنترل کند.
در این تصویر، مقطع به نحوی زده شده که مغز به دو نیمه جلو و عقب تقسیم می‌شود. در طی سه مرحله پیشرفت بیماری آلزایمر، شکنج‌های مغزی توپوگرافی اولیه خودشان را از دست می‌دهند. (عکس متعلق به کتاب «بیماری آلزایمر» از بروک کاتر است)
در مرحله پایانی، فرد مبتلا به آلزایمر ارتباطش را با دنیای واقعی قطع می‌کند
ناراحت‌کننده‌ترین بخش آلزایمر را می‌توانیم در فاز انتهایی پیشرفت بیماری تعریف کنیم. زمانی که بیمار دیگر قادر نیست به حوادث پیرامون خودش پاسخ معقولانه و سریعی بدهد. فرد از لحاظ مهارت‌های شناختی و حافظه به شدت آسیب‌پذیر بوده و بدون کمک دیگران از پس هیچ کاری برنمی‌آید.
* کاهش هوشیاری و خودآگاهی بیمار از حوادث اطرافش
* ناتوان در انجام هیچ گونه از فعالیت‌های روزمره
* بیمار هیچکس، حتی خانواده درجه اولش را نمی‌شناسد.
* مستعد ابتلا به بیماری‌های عفونی
* در نهایت سلول‌های عضله مخطط موجود در دستگاه گوارش کارایی گذشته را نداشته و بیمار حتی به خاطر نمی‌آورد چگونه باید لقمه غذا را ببلعد. انتهای کار افراد آلزایمری به این مرحله ختم می‌شود.
تصویر سمت راست: فرد مبتلا به بیماری آلزایمر - تصویر سمت چپ: فرد سالم
راه کار چیست؟ آیا درمانی هم پیدا شده؟
علت‌یابی بیماری آلزایمر و پیدا کردن درمان قطعی برای آن، به یکی از موضوعات جذاب و مورد علاقه دانشمندان عصب‌شناس تبدیل شده و اصلا اهمیتی ندارد دانشمندان وابسته به چه سازمان یا کشوری باشند؛ آنها با حداقل امکانات موجود سعی می‌کنند به پروسه درمانی یا حتی پیشگیری بیماری آلزایمر با ارائه طرح‌های تحقیقاتی کاربردی کمک کنند. شاید تا به این لحظه درمان قطعی برای بیماری آلزایمر پیدا نشده باشد ولی تا دلتان بخواهد مواد غذایی مختلف و گوناگونی در طبیعت وجود دارد که روند پیشرفت آلزایمر را به طرز قابل توجهی کاهش می‌دهند.
چه مواد غذایی می‌تواند پیشرفت بیماری آلزایمر را آهسته‌تر کند؟
سبزیجات، اولین و موثرترین مواد غذایی هستند که می‌توانند جلوی پیشرفت آلزایمر را بگیرند. اصولا هر چه برگ یک سبزی، پررنگ‌تر باشد، آن ماده مغذی از میزان آنتی اکسیدان بیشتری بهره می‌برد.
ماهی و موجودات دریایی به علت غنی بودن از امگا 3 به شدت برای درمان بیماری‌های مختلف قلبی-عروقی و عصبی کارساز هستند. البته امگا 3 صرفا در ماهی‌ها وجود نداشته و در مواد غذایی دیگری نظیر روغن زیتون و لوبیا به میزان کمتری یافت می‌شود.
در تحقیقات گسترده، محققین به قدرت محافظتی قهوه و شکلات تلخ نیز دست پیدا کردند. پیش از کشف این موضوع، این طرز تفکر وجود داشت که انواع و اقسام شکلات‌ها در روند پیشرفت هر چه بیشتر آلزایمر تاثیر به سزایی دارند.
محققین امریکایی این ایده را مورد بررسی قرار دادند آیا افراد مبتلا به آلزایمر قادر هستند با مصرف مواد آنتی‌اکسیدانی مختلف و ویتامین‌ها توام با یکدیگر، قدرت بیشتری در برابر پیشرفت بیماری آلزایمر داشته باشند یا خیر. چون این فرضیه هم در گذشته وجود داشت اثر تجمعی مواد آنتی اکسیدانی، بهبودی مضاعفی در برابر بیماری آلزایمر از خود نشان نمی‌دهند.
بر اساس نتایج به دست آمده، هر چه مصرف آنتی اکسیدان‌ها بیشتر باشد، پیشرفت آلزایمر از لحاظ آماری به طور چشمگیری آهسته‌تر می‌شود. به همین سبب چند سالی است پزشکان معالج، یک رژیم غذایی سالم و مفید را به بیماران آلزایمر پیشنهاد می‌دهند.
درمان‌های سنولیتیکی ؛ راهکاری جدید برای مقابله با آلزایمر
در حال حاضر علم پزشکی از لحاظ درمانی به درجه‌ای رسیده که می‌تواند مدعی باشد در آینده نزدیک، بیماری آلزایمر یک بار برای همیشه درمان می‌شود. هر ساله تحقیقات بی‌شماری هم در داخل کشور و هم در جهان در دست اقدام قرار داشته و نتایج حیرت‌انگیزی با گذر زمان از ساز و کار مولکولی و ژنتیکی به دست آمده است. به تازگی دانشمندان به سمت شیوه درمانی خاصی تحت عنوان درمان‌های سنولیتیکی روی آوردند. شیوه و متدی که بعید نیست روزنه‌ای باشد بر درمان بیماری آلزایمر، این اختلال آزاردهنده.
سنولیتیک (Senolytic) از دید ایمنی‌شناسی به پروسه‌ای گفته می‌شود که مولکول‌های خاصی بر اساس سیگنال‌های مشخص بین سلولی، به سلول‌های پیر و مسن متصل شده و آنها را به شیوه آپوپتوز (خود تخریبی) از بافت‌های بدن حذف می‌کنند. آپوپتوز فرآیندی طبیعی است که سلول مشخصی به واسطه بیان ژن P53 تخریب شده و این فرآیند، به دیگر سلول‌های بافتی آسیب القا نمی‌کند.
اتفاقی که برای یک سلول عصبی در زمان بیماری آلزایمر میفتد را می‌توانید در تصویر زیر ببینید. میکروتوبول یا ریزلوله، عملکردی مشابه به یک داربست را در جهت تشکیل آکسون یک سلول عصبی (نورون) دارد. پروتئین‌های Tau در حقیقت جزوی از مصالح این داربست محسوب می‌شوند. حال فرض کنید بنا به علتی، این داربست فرو بریزد. آکسون سلول عصبی نیز به تبع آن دچار اشکال خواهد شد.
سلول عصبی بالایی: فرد سالم - سلول عصبی پایینی: فرد مبتلا به بیماری آلزایمر
پژوهشگران به دنبال رابطه‌ای مولکولی بین پروتئین‌های Tau و سلول‌های پیر در بیماری آلزایمر بودند. پژوهشگران مرکز تحقیقات سان آنتونیو واقع در تگزاس، به یک رابطه مشخصی بین این دو مقوله دست پیدا کردند.
تجمع پروتئین Tau در درون سلول‌های یک موجود زنده، سلول را به سمت پیری سوق می‌دهد. در بیماری‌های عصبی مثل آلزایمر که سیری پیشرونده دارند، تجمع پروتئین Tau یکی از پاتولوژی‌های رایجی است که آسیب‌شناسان در همان وهله اول به آن دقت می‌کنند.
شاید بپرسید پیر شدن سلول که الزاما چیز بدی نیست. نکته اینجاست سلول‌های پیر که درگیر استرس اکسیداتیو‌های درون بدن هستند، به همین راحتی نمی‌میرند. این دسته از سلول‌ها، حکم یک قارچ سمی را برای بافت مورد نظر دارند. به همین خاطر در گذر زمان، بافت مورد نظر امکان دارد ملتهب شده و مستعد آسیب‌های جدی‌تری باشد.
بیماری آلزایمر با استرس اکسیداتیو ارتباط دارد. اصطلاح «استرس اکسیداتیو» به چه معناست؟
سلول هر موجود زنده نسبت به عوامل مختلفی که استرسور نامیده می‌شود، عکس‌العمل و پاسخ مشخصی می‌دهد. معمولا سموم مختلفی در بدن هر ارگانیسم شکل می‌گیرد و به تبع آن، سیستم ایمنی بدن باید با این سموم که اغلب به واسطه آثار تخریبی رادیکال‌های آزاد اکسیژن تشکیل می‌شود مقابله کند. زمانی که میزان سم‌زدایی سیستم ایمنی در برابر استرسورها کافی نباشد، بدن اصطلاحا در وضعیت استرس اکسیداتیو قرار می‌گیرد. سلول‌های بدن حتی در فرآیند تنفس سلولی نیز درگیر استرس اکسیداتیو می‌شوند. در صورت پایداری استرس اکسیداتیو در بدن، این پروسه می‌تواند پیش‌زمینه‌ای باشد بر ظهور بیماری‌‌ها و اختلالات دیگر. چرا که پیام‌رسانی سلولی مختل می‌شود.
در تحقیقات مختلف به این موضوع پرداخته شده با افزایش استرس اکسیداتیو، میزان ابتلا به بیماری آلزایمر نیز بیشتر می‌شود. پژوهشگران حدس می‌زنند تجمع پروتئین Tau می‌تواند به عنوان یک استرسور، پروسه ایجاد بیماری آلزایمر را ایجاد کرده یا دست کم در پیشرفت این بیماری دخیل باشد.
پلاک‌های آمیلوئیدی نیز عامل دیگری است که معمولا پیش از تجمع پروتئین Tau در بافت‌های قشر مغز، می‌توان پلاک‌ها را مشاهده کرد. پژوهشگران فرضیه‌ای جالب را مورد بررسی قرار دادند. فرض کنیم پس از معدوم سازی یک موش آزمایشگاهی مبتلا به آلزایمر، در بافت عصبی مغزی‌اش فقط تجمع پروتئین Tau دیده می‌شود. در سناریویی مشابه در یک موش دیگر، به جای تجمع پروتئین Tau، شاهد حضور بیشتر پلاک‌های آمیلوئیدی باشیم. کدام یک بیشتر درگیر استرس اکسیداتیو هستند؟ بر اساس نتایج این پژوهش جالب، روند استرس اکسیداتیو فقط در موشی که تجمع پروتئین در بافت عصبی‌اش مشهود بود، رویت شد.
به همین سبب عصب‌شناسان، سنولیتیک تراپی را در دستور کار خود قرار دادند تا به نوعی از تجمع پروتئین Tau جلوگیری به عمل بیاورند. آنها با ترکیب چند داروی به خصوص که «داساتینیب» (Dasatinib) یکی از متریال‌های آن بوده، با تزریق هر روزه به موش‌ها توانستند جلوی تخریب سلول‌های عصبی (نورو دژنراتیو) را بگیرند. دیده شده تزریق کورستین (Quercetin) به همراه داساتینیب، اثر درمانی بهتری از لحاظ سنولیتیکی دارد. هر چند بین محققین و صاحب‌نظران بحث وجود دارد که کورستین، داروی قابل اعتمادی نمی‌تواند برای درمان بیماری آلزایمر باشد.
در حال حاضر ادعا می‌شود سنولیتیک تراپی جهت درمان بیماری آلزایمر، عارضه جانبی در بدن موش به دنبال نداشته است. این نتایج حیرت انگیز، شالوده و پایه‌ای شده بر تحقیقات گسترده دیگر در سرتاسر دنیا. سنولیتیک تراپی هنوز روی مدل‌های انسانی انجام نشده و محققین در تلاش هستند با رعایت موازین اخلاقی، این پروسه درمانی جدید را روی انسان نیز آزمایش کنند.
با این اوضاع بعید نیست تا سال 1400 شمسی، بیماری آلزایمر یک بار برای همیشه ریشه‌کن شود. رویایی که کارتر فیولر و آلویز آلزایمر از 150 سال گذشته در سر داشتند.
