نقش رجب فارس ؛ یادگاری از صلابت پادشاهان ساسانی

کارناوال - رویا افشاری : بر پهنه ی دیواره ها و صخره های نقاط مختلف این سرزمین، نقش برجسته ها و نقوشی نقر ( حک کردن، کوبیدن) شده که همه بازگو کننده بخشی از تاریخ ایران پهناورند.

photo by Damon Lynch

بر پهنه ی دیواره ها و صخره های نقاط مختلف این سرزمین، نقش برجسته ها و نقوشی نقر ( حک کردن، کوبیدن) شده که همه بازگو کننده بخشی از تاریخ ایران پهناورند.

در ایرانگردی های خود، حتما نقش برجسته های متفاوتی را در شهرهای مختلف کشور از نزدیک دیده اید. این نقوش هر کدام به فرمان پادشاه یا حکمرانی توسط هنرمندان خلق شده است.

کندن یا حکاکی بر روی سنگی سخت و محکم، کاری بس دشوار و زمانگیر است که نشان از هدفی مهم دارد.

یکی از مناطقی که در دل خود، نقوش بسیار جالبی را جای داده، نقش رجب مرودشت استان فارس می باشد. در نقش رجب تصاویری از دوره ساسانی ( پیش از اسلام ) را مشاهده می کنیم که یادگاری از شاهان این دوره است.

نقش رجب جایگاه نقوش برجسته شهریاران ساسانی را باید از نزدیک دید و با باورهای آن ها آشنا شد.

با کارناوال همراه شوید.

چرا نقش رجب ؟

– بازدید از نقش برجسته هایی به جای مانده از پیش از اسلام

– تماشای شکوه و قدرت ساسانی در دل کوه

– با رفتن به این جاذبه ی تاریخی در کنار بازدید از نقش رجب می توانید از نقش رستم که یک اثر تاریخی دیگر است دیدن کنید. این دو درست روبروی هم قرار دارند.

آشنایی با نقش رجب

از پادشاهان ساسانی، نقش برجسته های بسیاری باقی مانده که اغلب آن ها در استان فارس قرار دارند. آن ها برای نمایش قدرت، بزرگداشت مراسمی چون غلبه بر دشمن، تاجگذاری و… دستور نَقر ( کوبیدن و یا حک کردن ) این صحنه ها بر دل صخره ها را صادر می کردند تا همگان بدانند و ببیند قدرت و مرتبه ی شهریاران ساسانی را.

این نقوش بیشتر در حوالی تخت جمشید به تصویر در می آمد، چون شاهان ابتدایی ساسانی از فارس برخاستند و در تلاش بودند تا خود را دودمان هخامنشی منسوب کنند.

یکی از مناطق حاوی این نقوش، نقش رجب در56 کیلومتری شمال شرقی شیراز و در 3 کیلومتری شمال تخت جمشید می باشد. این منطقه در مسیر تخت جمشید به استخر در سمت راست جاده قرار دارد؛ مسیری که در بیست و پنج قرن پیش، شاهراه ارتباطی شوش به شهر سارد ( پایتخت لیدی ) بوده است.

نقش رجب در دامنه شمالی کوه رحمت، دارای سه صحنه ی حجاری شده از دیهیم‌بخشی (تاج گذاری) به اردشیر بابکان، دیهیم‌بخشی به شاپور اول، شاپور اول و درباریان و یک نقش تک از کرتیر موبد ساسانی است.

در ادامه با این نقوش برجسته آشنا خواهیم شد.

معرفی نقوش نقش رجب

نقوش نقش رجب، راوی سه صحنه از وقایع شاهنشاهی ساسانی است که در ادامه به آن می پردازیم.

1 ) نقش بر جسته تاجگذاری اردشیر بابکان ( 239- 224 م )

در این میان، نقش برجسته متعلق به اردشیر اول ( موسس سلسله ساسانی )، در ضلع شرقی، از دیگر نقوش قدیمی تر است. پدر اردشیر در نبردی اردوان پنجم، شاه اشکانی را شکست داده و بر تخت شاهی می نشیند اما عمرش به او مهلت پادشاهی نداده و تاج و تخت به پسرش اردشیر اول می رسد.

در این نقش در زمینه ای به پهنای چهار متر و نیم و بلندای دو و نیم متر، صحنه دیهیم گیری ( تاجی مخصوص پادشاهان ) اردشیر از اهورامزدا را نشان می دهد. در این حجاری اردشیر در سمت چپ و به صورت نیم رخ به تصویر درآمده، وی کلاهی مزین به یک گوی ( کریمبوس ) بر سر دارد. این نوع کلاه مخصوص شاهان ساسانی است و کسی غیر از آن ها حق استفاده از آن را نداشته اند. آرایش ظاهری اردشیر در این مجلس، شامل مویی کوتاه، گردن بندی در گردن، لباسی بلند و شمشیری برروی پای سمت چپش می باشد. اردشیر برای احترام به اهورامزدا انگشت سبابه ی خود را بلند کرده و با دست راست دیهیم را از اهورامزدا می ستاند.

اهورامزدا در مقابل اردشیر، با شکوهی خاص، تاجی کنگره دار، موهای انبوه بر روی شانه افتاده و گردن بندی ساده، ایستاده و حلقه ی شاهی در دست راست و در دست دیگر برسم ( شاخه ای از درخت مقدس )گرفته؛ اهورا مزدا بالاپوشی بر تن دارد که با یک سنجاق بسته شده و روبانی شبیه روبان دور سر شاهان دارد که از پشت سرش آویزان شده است.

به غیر از اردشیر و اهورامزدا افرادی دیگر در این مجلس حضور دارند که دو نفر از آن ها در پشت سر اردشیر و دو بانو به همراه اهورامزدا و دو کودک یا انسان کوچک بین اردشیر و اهورامزدا ایستاده اند.

دو نفری که پشت شاه ایران ایستاده اند، اولی یکی از سرداران بزرگ ساسانی است که مگس پرانی را بر سر شاه نگه داشته. وی در تمام نقوش مربوط به اولین شاه ساسانی حضور داشته و او را از روی نقش دو برگ بهم پیوسته روی کلاهش می شناسند. نفر دیگر، شاپور فرزند و ولیعهد شاه می باشد که دست راستش را برای ادای احترام به سمت اردشیر و اهورامزدا بلند کرده و دست چپ را بر روی غلاف شمشیر گذارده، وی نیز موهایی بلند و گردنبندی بر گردن دارد.

کنار اهورامزدا نیز دو بانو از خاندان سلطنتی ایستاده اند که برخی از پژوهشگران آن دو را مادر و همسر اردشیر می دانند.

نقش دو کودک یا دو انسان کوچک در میان شاه و اهورامزدا و زیر حلقه شاهی دیده می شود که یکی از آن ها لباسی ساسانی به تن دارد و مانند دیگران دست راستش را بالابرده، نفر سمت راست نیز گرزی در دست خود نگه داشته. البته این بخش از مجلس، آسیب فراوان دیده و به طور کامل نمیتوان آن را شرح داد. والتر هینس ( عیلام شناس معروف ) نفر سمت چپ را بهرام پسر شاپور یکم ( 239 تا 270 .م ) و نفر سمت راست را بهرام ایزد جنگ در ایران می داند.

2 ) نقش برجسته ی کرتیر

در سمت چپ نقش برجسته ی اردشیر اول، نقشی کوچک وجود دارد که در زمان بهرام دوم ( 276 – 293م ) اضافه شده که کرتیر ( Kartie ) موبد ساسانی و کتیبه ای را نشان می دهد. کرتیر روحانی با نفوذ و پر قدرتی بود که از دوره شاپور اول، بهرام اول و بهرام دوم ساسانی حضور داشته. وی بدون ریش با کلاهی مدور و روبانی به دور آن و گردن بندی با مروارید های درشت نقش شده که انگشت سبابه دست راستش را برای ادای احترام به مجلس شاپور بلند کرده و به کتیبه ی پشت سر خود اشاره می کند. این کتیبه با سی سطر نوشته به خط پهلوی ساسانی از خدمات دینی کرتیر سخن می گوید.

برروی کتیبه این چنین نوشته شده:

من از ایزدان این را درخواست کردم که اگر یک بار ایزدان من کرتیر را در این جهان زندگان جای داده اند پس من را به ان سوی (دنیا ی مردگان )نیز عبور دهند و چهر ه بهشت و دوزخ را نمایند …

3 ) صحنه تاجگذاری شاپور اول ( 239 تا 270 م )

در نقش رجب، نقش برجسته ی تاجگذاری شاپور اول سوار بر اسب در قابی به طول تقریبی چهار متر و نیم عرض کمتر از سه متر دیده می شود.

این نقش که یکی از شاهکارهای هنر حکاکی یا پیکرتراشی ساسانی است با تناسب و تعادل مناسبی نقش شده؛ شاپور سوار بر اسبی قوی هیکل و آراسته می باشد و با دست راست خود حلقه شاهی را از اهورامزدای سوار براسب می ستاند. شاپور دست چپش را بر روی قبضه شمشیر گذاشته است. دست های و صورت شاه بسیار آسیب دیده و به خوبی نمی توان اجزای آن را تشخیص داد.

اهورا مزدا در این صحنه با تاج کنگره ای برسر، و گیسوان مجعد و بلند تا روی شانه، با پوششی شبیه به لباس شاپور اول به تصویر در آمده و سوار بر اسبی شبیه به اسب شاپور است.

اگر به نقش نگاه کنید، خواهید دید که صورت و دست هر دو اسب از بین رفته اما هر دو اسب دست چپ خود را بالا برده اند. این نقش برجسته دو سال بعد از تاجگذاری و قبل از پیروی شاه بر امپراطوری روم بر دیواره شمالی نقش رجب، نقر شده است.

4 ) شاپور و درباریان

در شمال محوطه نقش رجب، فضایی به طول 6 متر و عرض 4 متر و در ارتفاع یک و نیم متری از سطح زمین به نمایش شاپور ( دومین شاه ساسانی ) و درباریان اختصاص داده شده است. شاپور سوار بر اسبی قوی هیکل و آراسته شده؛ اسب طوری به نمایش درآمده که حس حرکت را به خوبی القا می کند.

پشت سر شاپور نه نفر از بزرگان کشور ایستاده اند. شاپور لباسی چین دار یلند به تن و نیم چکمه ای ظریف با بندهایی بلند به پا کرده است. وی مویی مجعد و بلند تا روی شانه و تاج شاهی با روبان هایی در هوا معلق دارد؛ اما صورت و دست راستش بسیار تخریب شده و توصیفی دقیق از آن نمی توان ارایه داد.

شاید افرادی که به دنبال شاه در حرکتند برای شرکت در مراسم تاج ستانی، مجلس شادی یا مراسم مهمی راهی شده اند.

در این صحنه، بر جلوی اسب شاه کتیبه ای چهار سطری به خط پهلوی ساسانی وجود دارد که کمی آنطرف تر کتیبه ای با همین مضمون در شش سطر دیده می شود.

در کتیبه چهار سطری این چنین آمده است که:

“اهورامزداپرست، خداوندگار شاپور، شاهنشاه ایران و انیران، فرستاده از طرف خدا، پسر اهورامزداپرست خداوندگار اردشیر شاهنشاه ایران و انیران، فرستاده از سوی خدا، پسر خداوند پاپک شاه”

وجه تسمیه نقش رجب

نقش رجب نامی است که برای این منطقه به کار برده می شود. اما دلیل قاطعی برای به کار بردن نام رجب وجود ندارد. نخستین منبعی که از این نام استفاده کرده، سفرنامه کاستن نیبور ( Niebuhr Caresten ) جهانگرد دانمارکی می باشد. نیبور در سال 1176 هجری قمری به ایران سفر و از این نقوش دیدن می کند و در مورد آن این چنین می نویسد:

“پیکره ای که در دیوار سمت شمالی قرار دارد سر پیکر اصلی ( شاپور اول و درباریان ) که کد خدای ده او را رجب می نامید و همچنین سر اسب او به شدت اسیب دیده است…”

در آثار عجم نوشته ی فرصت الدوله شیرازی، آمده است که: “این مکان را نقش نیز خوانده اند.”

اما اهالی این منطقه می گویند که در نزدیکی اینجا، شخصی به نام رجب زندگی می کرده که قهوه خانه ای به نام خودش داشته، از این جهت این محدوده به نقش رجب مشهور شده است.