به گزارش خبرنگار مهر، نشست معرفی و بررسی کتاب «شرح مشکلات کتاب القانون» نوشته فخرالدین محمد بن عمر الرازی و تصحیح و تنقیح نجفقلی حبیبی عصر دیروز یکشنبه 15 مهر با حضور نجفقلی حبیبی، مصحح کتاب، غلامرضا جمشیدنژاد اول و حجت‌الاسلام سیدمحمدعلی احمدی ابهری، معاون پژوهشی کتابخانه مجلس در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی برگزار شد.
پس از حمله تروریستی سال گذشته داعش به مجلس شورای اسلامی، ساختمان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس نیز تحت کنترل و حفاظت قرار گرفت و ورود به ساختمان مستلزم گذشتن از گیت و بازرسی بدنی است. به همین دلیل آمار مخاطبان و برنامه‌های این نهاد بسیار پایین آمده است. در این نشست نیز اکثر حاضران و مخاطبان از کارکنان خود کتابخانه بوده‌اند. سوال اینجاست که با توجه به شرایط خاص این کتابخانه چه ضرورتی در برگزاری نشست در این نهاد وجود دارد؟
برای تصحیح «قانون» نسخه‌های خطی شروح آن را نیز جست‌وجو کردم
نجفقلی حبیبی در این نشست گفت: از سال 1389 بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا در همدان کار تصحیح «قانون» ابن سینا را به من سپرد. مجبور شدم آن را بپذیرم و به همین خاطر از ان سال در ایران و ترکیه مشغول جمع آوری نسخه‌های خطی این کتاب کردم. به دلیل آنکه تخصص من طب و پزشکی نبود، ناچار شدم به جمع آوری نسخه‌های خطی شروح نوشته شده بر قانون نیز بپردازم.
وی افزود: کتاب اول قانون ابن‌سینا «کلیات» است که در آن اصول کلی طب شرح داده شده است. در عصر ابن‌سینا رسم بر این بوده که به جای بخش، کتاب می‌گفتند و به همین دلیل نیز ابن‌سینا خود به «قانون» که در پنج بخش آن را نوشت عنوان «پنج کتاب» را داد. کتاب دوم قانون «داروهای مفرده» است. کتاب سوم به شرح تمام بیماری‌ها و طریق مداوای آنها اختصاص دارد که سخت‌ترین بخش کتاب است. ابن‌سینا در کتاب چهارم به بیماری‌های جزئی که خاص عضو نیستند، می‌پردازد و در نهایت در کتاب پنجم «داروهای ترکیبی» و طریق ساخت آنها ارائه می‌شود.
نجفقلی حبیبی ادامه داد: پس از گذشت هشت سال از شروع کار تصحیح «قانون» کتاب نخست آن در ماه پیش منتشر شد. کتاب دوم نیز به زودی فرصت طبع پیدا می‌کند، اما کتاب سوم ترسناک است. البته مدتی روی آن کار کرده‌ام، اما از ادامه آن هراس دارم.
برخی نسخه‌های «قانون» مغشوش است
حبیبی در بخش دیگری از سخنان خود به شهرت «قانون» ابن‌سینا در جهان اشاره کرد و گفت: قانون در عرض 50 سال پس از تالیف در سراسر جهان اسلام مشهور شد و پس از مبنا شدن آن دیگر کتاب‌های قدیم‌تر از جمله آثار زکریای رازی افت پیدا کرد. ابن جمیع طبیب یهودی که منتقد ابن‌سیناست، اعتقاد داشت که نسخه‌های کتاب «قانون» در مصر غلط دارد. او به داستان عجیب و غریب استنساخ این کتاب در مصر که در دست تاجری عراقی بود، اشاره کرده، اما آن را عامل اشکال نمی‌داند، بلکه می‌گوید خود ابن‌سینا وقتی چیزی را می‌نوشت، دیگر آن را نمی‌خواند و این غلط‌ها به همین دلیل به کتاب راه پیدا کرده است.
وی اضافه کرد: با این وجود اما ابن جمیع درباره کاب قانون می‌گوید که یک کتاب منطقی در طب است و هر مبحثی را می‌توان در آن پیدا کرد. حتی ابن‌سینا برای بهبود خوانش، مطالب را از هم جدا کرده و آن را با رنگ‌های مختلف می‌نوشت. 100 سالی نمی گذرد که «قانون» به زبان‌های اروپایی نیز ترجمه شده و در کشورهای غربی که هنوز در قرون وسطی هستند، شناخته می‌شود. پس از این ترجمه مبنای علمی طب و همچنین مبنا برای ساخت دانشگاه‌های پزشکی در غرب، کتاب «قانون» است.
حبیبی در ادامه به ذکر خاطراتی از مراسم هزارمین سال تولد ابن‌سینا پرداخت: در سال 1331 در دانشگاه تهران همایشی به مناسبت هزارمین سال تولد ابن‌سینا برگزار شد. در این همایش یک پروفسور لهستانی گزارشی از ابن‌سینا شناسی در غرب ارائه داد و گفت که در قرن 16 وقتی در لهستان دانشگاه پزشکی تاسیس شد به فرمان امپراتور، «قانون» به عنوان کتاب درسی انتخاب می‌شود، اما عجیب آنکه گویا برخی از ترجمه‌های قانون غلط داشت و برخی پزشکان به دلیل همین ترجمه غلط، داروهای اشتباهی به بیمارانشان دادند و باعث مرگ صدها نفر شدند. تا اینکه در قرن هفدهم تصمیم به سوزاندن کتاب قانون گرفتند.
شرح نوشتن بر قانون
مصحح «قانون» ابن‌سینا در بخش دیگری از این نشست به شروح نوشته شده بر «قانون» اشاره کرد و ادامه داد: به دلیل آنکه قانون کتاب سختی بود، شرح نوشتن بر آن نیز در دوره‌های مختلف توسط اندیشمندان پیگیری شد. «کلیات قانون» در اصل خلاصه قانون است و این کتاب را حتی علمای فقه و فلسفه هم می‌خواندند. نخستین کسی که روی قانون کار کرد شاگرد ابن‌سینا بود که به تلخیص آن پرداخت.
وی افزود: فخررازی در شرح خود بر «قانون» نگاهی انتقادی دارد. هرچند شرح او صرفا بر ثلث کتاب اول قانون است، اما همین مقدار اندک هم در بین دانشمندان وقت غوغایی به پا کرد. رنگ فلسفی کتاب بیش از رنگ طبی آن است. نسخه‌های این کتاب معمولا بهم ریختگی داشته و بسیار سخت خوان هستند. برای تصحیح من مشکلات بسیاری داشتم و به ناچار به متون فلسفی فخررازی نیز رجوع کردم، چرا که رازی برخی از مباحث خود را در بیشتر کتاب‌هایش به کار برده بود.
حبیبی همچنین به ضرورت کار بیشتر بر شرح فخررازی اشاره کرد و گفت: به نظرم باید این تصحیح با نسخه‌های بهتر مقابله شود. در آخر کتاب گویا جدول‌هایی برای نبض دارد. این سینا نبض را دارای ساختاری موسیقایی می‌دانست و برای آن جدولی در نظر گرفته بود. از میان نسخه‌هایی که من در دست داشتم، فقط یکی به صورت جدول نیمه کاره بود و باقی کتاب‌ها جدول نداشتند.
این پژوهشگر فلسفه ادامه داد: آخرین نسخه خطی از شرح فخررازی که من دیدم متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی بود. البته آنها این نسخه را به ما نمی‌دادند و ما با سختی توانستیم آن را تهیه کنیم. این نسخه نیز بسیار به‌هم ریخته بود. من برای تصحیح «قانون» کتاب «التحفةالسعدیه» قطب الدین شیرازی را نیز مطالعه کرده و نسخه آن را تصحیح کردم. این شرح بسیار مفصل است و رطب و یابس هم دارد و مسائلی که مربوط به قانون نیست. من تصحیح این کتاب را شروع کردم. به دلیل طولانی شدن روند کار تصمیم گرفتم خلاصه آن را، یعنی مباحثی که فقط درباره قانون بود، در سال گذشته منتشر کنم.
حبیبی زمان انتشار جلد نخست «التحفةالسعدیه» را نیز چنین بیان کرد: جلد نخست این کتاب تا سال آینده منتشر می‌شود. این کتاب طرفداران بسیاری داشت و نسخه‌های بسیاری از آن استنتاخ شد. البته قطب الدین شیرازی بخش شرح «تشریح» قانون را ننوشت. از او علت چنین کاری را پرسیدند که جواب داد، برای این شرح باید شرح قرشی را می‌دیدم، اما چون آن در دسترسم نبود، بنابراین شرح بخش تشریح را ننوشتم. البته گویا کسی از شاگردان به مصر رفت تا شرح قرشی را بیاورد، اما نتوانست.
این پژوهشگر فلسفه همچنین به تصحیح خود از شروح دیگر قانون نیز اشاره کرد و گفت: شاگردان قطب الدین شیرازی نیز همه شرح قانون را نوشته‌اند، اما بیشترین حجم کاری‌شان بر حجم کلیات قانون بوده است. باید اشاره کنم که تصحیح شرح «خونجی» و همچنین «نخجوانی» بر قانون را نیز انجام داده‌ام که به زودی منتشر می‌شوند. از همه این کتاب‌ها در تصحیح قانون بهره بردم. البته نخجوانی و خونجی در شرح خود بیشتر به انتقادات فخررازی از ابن‌سینا پاسخ گفته‌اند.
فخررازی نخستین شارح «قانون» است
غلامرضا جمشیدنژاد اول در این نشست گفت: «شرح مشکلات کتاب القانون» فخر رازی، نخستین شرح بر «قانون» و بخش کلیات «قانون» ابن‌سینا نوشته شده است که اکنون با تصحیح دکتر حبیبی در دسترس همگان قرار گرفت. ویژگی مهم این تصحیح در مصحح آن یعنی دکتر حبیبی است. ایشان از فیلسوفان معاصر ایران است و همه ما از دهه 40 با آثارش در عرصه فرهنگ آشنا هستیم.
وی افزود: امیدوارم دکتر حبیبی فرصت کنند و همه شروحی را که بر کلیات قانون یا همه آن نوشته شده، تصحیح و منتشر کنند. نسخ خطی باقی این شروح نیز در کتابخانه مجلس موجود است و امیدوارم انتشار شرح فخر رازی فتح بابی برای کار در دیگر نسخه‌ها باشد.
جمشیدنژاد اول ادامه داد: در اصل مخزن جواهرات ملی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی است. ما گوهرهای گرانبهایی را داریم، چرا که این نسخ خطی شناسنامه حضور ایران در فرهنگ جهانی است. ما می‌دانیم که بقراط حکیم نام بیمارستان خود را از ما ایرانیان گرفت. این نسخ خطی اسناد هویت ماست. خوشبختانه دکتر حبیبی بهترین تصحیح را کتاب فخررازی ارائه داده و هیچ‌گونه غلط خوانی نیز نداشته است. هرچند که کتاب برخی غلط‌های تایپی را دارد که البته ایراد از کار دکتر حبیبی نیست.
بهترین شرح بر قانون را ابن‌رشد نوشت
جمشیدنژاد اول در بخش دیگری از سخنان خود به معرفی کتابی پرداخت که شروح نوشته شده بر قانون ابن‌سینا در آن معرفی شده است. وی در این بخش گفت: سالک الدین محمد حمویی یزدی که پزشک نسخه پردازی بود کتابی با عنوان «مجمع النفایس و حجلة العرایس» را نوشت و در آن به معرفی شروح نوشته شده بر قانون پرداخت. او اشاره کرد که نخستین شرح بر قانون را امام فخرالدین رازی نوشت. همچنین شرحی دیگر توسط قطب‌الدین شیرازی نوشته شد. آخرین شرح‌ها نیز پس از دوران ابن‌رشد نوشته شد. به نظر من بهترین شرح بر قانون «کلیات علم طب» ابن رشد است و من به زودی آن را با عنوان «کلیات طب اسلامی» منتشر خواهم کرد.
این مصحح اضافه کرد: بنا به گزارش سالک الدین پس از فخر رازی چهره‌هایی چون افضل الدین محمد بن خونجی، رفیع الدین عبدالواحد جیلی، نجم الدین احمد بن ابی‌بکر نخجوانی، صلاح الدین ابی الحسن ابن حزم، یعقوب بن اسحاق صائبی، ابوالفرج یعقوب بن اسحاق ملقب به المسیحی، قطب الدین مسعود بن شیخ، ابراهیم المصری، فخرالدین محمد بن محمد الخجندی، شمس الدین محمد بن محمود الآملی و علامه حلی دوازده نفری هستند که قانون یا کلیات قانون را شرح کرده‌اند.
جمشید نژاد اول در پایان سخنان خود از نجفقلی حبیبی درخواست کرد تا کتاب «شرح مشکلات کتاب القانون» و دیگر شروح بر قانون ابن‌سینا را نیز به فارسی ترجمه کرده تا در دسترس همه دانشجویان در رشته‌های مختلف قرار گیرد، چرا که این کتاب‌ها بجز دانش پزشکی در دیگر حوزه‌ها از جمله فلسفه طبیعی نیز نکات مهمی را به مخاطبان ارائه می‌کنند.