سوغات و صنایع دستی سمنان

فرهنگ و تمدن کهن سرزمینمان زبانزد خاص و عام است و یکی از جلوه های این فرهنگ غنی، که در شکل ها و طرح هایی چشم نواز و رنگارنگ دیده می شوند، صنایع دستی هستند که بازگو کننده ی هویت ایرانی می باشند. در هر اقلیمی از این سرزمین چهار فصل بسته به مواد اولیه ی در دسترس و هنرمندی هموطنانمان، هنری شکل گرفته و ذوق و سلیقه ی مردم ان خطه را به نمایش گذاشته است.

این نمایش کم نظیر از نقش ها و رنگ ها چشمان هر بیننده ای را به خود خیره می کند و تحسین وی را بر می انگیزد. همین دست سازه های زیبا بهترین سوغاتی های یک دیار را تشکیل می دهند که می توانند تا همیشه برای ما باقی بمانند و خاطرات شیرین سفر را به خاطرمان بیاورند. شاید هم زینت بخش خانه های عزیزانمان شدند تا همچون یک یادگاری ارزشمند برایشان باقی بمانند.

پیش تر از این در مطلب سوغات سمنان ؛ خوشمزه هایی از دیار جنگل و کویر راهی سمنان شدیم و تعدادی از سوغاتی های این دیار را از نظر گذراندیم. امروز قصد داریم گشتی در بازار سمنان بزنیم و به دنیای صنایع دستی قدم بگذاریم.

کارناوال را در این سفر همراهی کنید…

1- سفال و سرامیک

یکی از مهم ترین و قدیمی ترین دست ساخته های بشر، سفال است که برخلاف اشیاء فلزی، چوبین و …  فاسد نمی گردند و اطلاعات مفیدی را از گذشتگان در اختیار ما قرار می دهند. آنگونه که از سفال های یافت شده در استان سمنان مشخص است، این هنر در سمنان از قدمتی طولانی برخوردار می باشد به گونه ای که قدمت یکی از مجموعه های یافت شده در شهر دامغان شامل کوزه های بزرگ به اشکال هندسی و دارای لعاب قهوه ای روشن و کرم، به دو تا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح می رسد.

این هنر با همه ی فراز و نشیب هایی که در طول تاریخ پشت سر گذاشته است، توانسته حیات خود را حفظ کند و امروزه در شهر های سمنان و شاهرود به اوج شکوفایی خود برسد. در کنار ساخت سفال در کارگاه های سفالگری، سرامیک نیز تولید می شود و طرفداران خاص خود را دارد.

2- چاپ قلمکار

چاپ قلمکار به نوعی چاپ سنتی روی پارچه اطلاق می شود که با استفاده از قالب هایی چوبی با نقش برجسته، صورت می گیرد و در طی آن پارچه به شکل زیبایی منقوش به طرح های مختلفی می گردد. قالب های چوبی در این کار نقش مهمی را بازی می کنند و معمولا توسط افراد حرفه ای با استفاده از چوب های گلابی و زالزالک ساخته می شوند. رنگ های مورد استفاده در این نقوش حداکثر چهار رنگ می باشد که بسته به سلیقه ی هنرمند از آنها استفاده می شود.

3- نمد

تولید نمد یکی از کارهای قدیمی است که هنرمندان زیادی در سراسر کشور به آن مشغول هستند. در این میان استان سمنان نیز یکی از پیشکسوتان این حرفه به شمار می رود و از نظر کیفیت و میزان تولید جایگاه قابل قبولی دارد.

برای تهیه نمد نیازی به بافتن نیست بلکه ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم‌رفتن الیاف پشمی و در نهایت تولید نمد می شوند. این هنر به صورت کلاه، زیراندازه و … در شهرهای سمنان، شاهرود و دامغان به وفور دیده می شود.

4- قالیبافی

قالیبافی یکی از مهم ترین هنرهای دستی استان سمنان می باشد و قالی های تولید شده توسط این استان غالبا دارای طرح‌های خشتی، شکارگاه، لچک ترنج، گلدانی و گل و مرغ هستند. زمینه قالی‌های سمنان نیز اغلب به رنگ لاکی و سرمه‌ای بافته می شود و  شهرستان های میامی، مهدیشهر، سرخه و شاهرود به عنوان مراکز مهم تولید قالی و قالیچه در استان سمنان شناخته می شوند.

5- گلیم

تولید گلیم دارای سابقه ای بسیار طولانی است به گونه ای که این دستبافته به عنوان نخستین زیرانداز بشر شناخته می شود. بافت این زیرانداز در ابتدا بسیار ساده انجام می شده اما با گذر زمان و در طول تاریخ با تغییراتی همراه شده و به شکل امروزی خود درآمده است. گلیم به شیوه ای آسان تر نسبت به قالی بافته می شود و به همین دلیل قیمت ارزانتری نیز دارد. روستا نشینان و عشایر در شهرستان های گرمسار، سمنان و روستاهای کندو، خیج و رضا آباد شاهرود بیشترین تولید گلیم را در سطح استان سمنان دارند.

6- جاجیم

جاجیم یک نوع زیرانداز است که به دلیل نداشتن پرز از هر دو روی آن می توان استفاده نمود. این دستبافته ی زیبا، از نخ‌های رنگارنگ و ظریف پشمی یا پنبه‌ای یا ترکیبی از این دو بافته می شود و بافت آن در میان روستاییان و عشایرِ چهار گوشه ی کشور رواج دارد. جاجیم به غیر از زیرانداز به هنگام کوچ عشایر برای بسته‌بندی و جابه‌جایی اسباب و لوازم و یا همچون یک بالاپوش گرم نیز کاربرد دارد. ارزش این دستبافته به حدی است که در برخی نقاط کشور به‌عنوان چشم‌روشنی و جهیزیه به نوعروسان هدیه می شود تا به‌عنوان یادگاری ارزشمندی تا سال‌ها در خانواده ها باقی بماند.

نوعی جاجیم نیز در استان سمنان بافته می شود که به عنوان بقچه یا سوزنی مورد استفاده قرار می گیرد و حمام سری نام دارد.

در استان سمنان، شهرستان های سرخه، مهدی شهر، فولاد محله و روستاهای شهرستان دامغان و روستاهای بسطام از جمله تولیدکنندگان جاجیم به شمار می روند.

7- گلیج بافی

گلیج یکی از دستبافته‌های سنتی و کمتر شناخته شده ی ایران است که شباهت زیادی به گلیم دارد و با دستگاهی شبیه به دستگاه پارچه بافی، تولید می شود. این دستبافته که جنس تار آن از پنبه و پود آن از پشم است برای تولید پوشاک مردانه و زیرانداز به کار می رود.

بافت گلیج بیشتر در قسمت شمالی استان سمنان به ویژه در روستاهای اروست، فولادمحله، رضاآباد و چاشم و در میان زنان رواج دارد و متاسفانه خطر منسوخ شدن آن را تهدید می کند.

8- پلاس

پلاس نوعی گلیم پشمی است که بیشتر به عنوان زیرانداز استفاده می شود و برای محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین بسیار مناسب است. این دستبافته از الیاف رنگارنگ پشم تابیده که به شکل خطوط افقی از تار عبور داده و سپس شانه می شوند، شکل می گیرد.

درست است که پلاس و جاجیم نقش دوزی شده بسیار شبیه به هم هستند اما  زمینه ی کار در پلاس از خطوط افقی و رنگارنگ تشکیل می شود در حالیکه این خطوط در جاجیم عمودی هستند. در برخی نقاط ایران از پلاس به عنوان سجاده ی نماز و سفره پیش پای عروس نیز استفاده می گردد.

9- چوقا

چوقا یا چوخا یا چوغا، بالاپوشی با آستین کوتاه به رنگ سیاه و سفید است که نقش و نگاری ثابت دارد و در آن خطوط سیاه به صورت عمودی در خطوط سفید بافته می شوند. این بالاپوش توسط مردان روستایی و عشایر بختیاری در غرب ایران مورد استفاده قرار می گیرد و در میان شهرنشینان، استفاده از آن در مراسم خاص رواج دارد. 

تکنیک بافت چوقا مانند گلیم است و تنها تفاوت آن در ریزبافت بودن و نازکی ِ تار پود آن می باشد. طول پارچه مخصوص چوقا باید بین 2٫5 الی 3٫5 متر و عرض آن 50 الی 70 سانتیمتر باشد و از پشمی مرغوب در بافت آن استفاده شود. تار این دستبافته از جنس پنبه و گاها پشم و پود آن از جس پشم است.

10- کرباس

کرباس نوعی پارچه ی بافته شده از الیاف پنبه که در برخی نقاط ایران تولید می گردد. قدمت بافت این پارچه به حدود صد سال پیش باز می گردد و پنبه ماده اولیه تهیه ی آن می باشد که به دلیل نرمی و مقاومت از آن استفاده می شود. کرباس در انواع مختلفی تولید می گردد که از جمله ی آنها می توان به کرباس سفید ساده، کرباس کبود رنگ با راه راه پررنگ تر و کرباس سفید حاشیه دار اشاره نمود که هر یک می توانند در تهیه قبا و لباس ها، حوله کوچک دستی و حوله بزرگ حمام، سفره غذا خوری در اندازه های مختلف و با نقش های متفاوت به کار گرفته شوند.

11- چادرشب بافی

چادرشب بافی به عنوان یک صنعت اصیل و سنتی است که سابقه ای بس طولانی دارد و چون در قدیم از آن در شب برای روانداز استفاده می شد آن را چادرشب نامیده اند. چادر شب در واقع نوعی پارچه است که برای اهداف گوناگون مورد استفاده قرار می گیرد.

در ایران حدود 15 قرن است که چادر شب بافته می شود. این فکر از ابتدا به صورتی بسیار ساده و با تهیه دستگاههای خیلی مختصر انجام پذیرفت دستگاههای بافندگی اولیه را اکثرا زنها به عنوان تنوع شغلی خانه داری اعمال می‌نمودند. بر اثر رونق روزافزون، به تدریج بعد اقتصادی آن مورد توجه نه تنها زنان خانواده، بلکه مردان نیز واقع شد. امروزه سمنان یکی از تولیدکنندگان این پارچه به شمار می رود و هنرمندانی در آن به چادرشب بافی اشتغال دارند.

12- چلنگری

چلنگری در واقع همان آهنگری در مقیاس سبک و محلی است که به وسیله آن اشیاء سبک‌وزنی همچون میخ‌طویله، میخ سرکج، نیم‌ذرع بزازی، انبر و سیخ و سه‌پایه‌ی آهنی، زنجیر و سیخانک، قلم، سنبه، منقل آهنی، چفت‌و‌ریزه، تملیک، اسکنه، مقار، درفش، جوالدوز و امثال این‌ها ساخته و تولید می شود. این حرفه از دیرباز در سمنان رواج داشته و امروزه با منسوخ شدن دست و پنجه نرم می کند.

14- چاقوسازی

شاید اکثرا با شنیدن نام صنعت چاقوسازی به یاد زنجان بیفتند اما بد نیست بدانید این صنعت در سمنان نیز رواج دارد و صنعتگرانی را به خود مشغول کرده است.

14- حجم سازی

حجم سازی در واقع نوعی مجسمه سازی است که هنرمند در طی آن به خلق آثاری چشم نواز می پردازد. استان سمنان به عنوان یکی از مراکز حجم سازی با گچ در ایران شناخته می شود و افرادی به آن مشغول هستند.

15- ساز سازی

در سمنان کارگاه هایی وجود دارند که هنرمندانی در آنها به ساختن سازهای سنتی مشغول هستند تا نوازندگان بتوانند به وسیله ی آنها صوت هایی شنیدنی را خلق کنند و با نوای آنها جانی تازه را به روح شنوندگان ببخشند. این سازها با چوب، پوست حیوانات، شاخ قوچ و …. ساخته می شوند و از کیفیت بالایی برخوردار می باشند.

16- چهل تکه دوزی

هنر چهل تکه دوزی در بسیاری از نقاط ایران رواج دارد و نام آن از شهری به شهر دیگر متفاوت است. خاتمی دوزی، لندره دوزی و تکه دوزی نام های دیگر این هنر هستند.
این نوع دوخت قدمت بسیاری دارد و آنگونه که از اسناد و مدارک بر می آید، می توان دوران سلجوقی را سرآغازی برای این هنر دانست.

هنرمند با استفاده از سوزن و نخ تکه های کوچک پارچه را به یکدیگر متصل می کند تا اثر هنرمندانه ای به دست آید.

سخن آخر

از گشت و گذار در میان صنایع دستی سمنان لذت بردید؟

تا به حال به این استان سفر داشته اید؟

کدام یک از این صنایع دستی را تهیه کرده اید؟