جایگاه عبادت در قرآن

عبادت راز آفرینش

قال الله تبارک و تعالی: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیعْبُدُونِ»[1]« من جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند (و از این طریق تکامل یابند و به من نزدیک شوند». از مهمترین سؤالاتی که هر کس از خود می کند این است که «ما برای چه آفریده شده ایم؟» و «هدف آفرینش انسان ها و آمدن به این جهان چیست؟»

آیات فوق به این سئوال مهم و همگانی با تعبیرات فشرده و پرمحتوایی پاسخ می گوید و می فرماید: «من جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند.» «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیعْبُدُونِ» آیات مورد بحث تنها روی مساله ی عبودیت و بندگی تکیه می کند، و با صراحت تمام آن را به عنوان هدف نهایی آفرینش جن و انس معرفی می نماید.

هدف اصلی همان «عبودیت» است که در آیات مورد بحث به آن اشاره شده، و مساله ی «علم و دانش» و «امتحان و آزمایش» اهدافی هستند که در مسیر عبودیت قرار می گیرند، و «رحمت واسعه ی خداوند» نتیجه ی این عبودیت است. به این ترتیب روشن می شود که ما همه برای عبادت پروردگار آفریده شده ایم، اما مهم این است که بدانیم حقیقت «عبادت» چیست؟

آیا تنها انجام مراسمی مانند رکوع و سجود و قیام و قعود و نماز و روزه منظور است؟ یا حقیقتی است ماورای اینها؟ هر چند عبادات رسمی نیز همگی واجد اهمیتند.

معنی عبد در لغت

برای یافتن پاسخ این سئوال باید روی واژه ی «عبد» و «عبودیت» تکیه کرد و به تحلیل آنها پرداخت.

«عبد» از نظر لغت عرب به انسانی می گویند که سر تا پا تعلق به مولا و صاحب خود دارد، اراده اش تابع اراده ی او، و خواستش تابع خواست او است. در برابر او مالک چیزی نیست، و در اطاعت او هرگز سستی به خود راه نمی دهد. و به تعبیر دیگر «عبودیت» ـ اظهار آخرین درجه ی خضوع در برابر معبود است، و به همین دلیل تنها کسی می تواند معبود باشد که نهایت انعام و اکرام را کرده است و او کسی جز خدا نیست. بنابراین عبودیت نهایت اوج و تکامل یک انسان و قرب او به خدا است. عبودیت نهایت تسلیم در برابر ذات پاک او است.

عبودیت اطاعت بی قید و شرط و فرمان برداری در تمام زمینه هاست و بالأخره عبودیت کامل آن است که انسان جز به معبود واقعی یعنی کمال مطلق نیندیشد جز در راه او گام برندارد، و هر چه غیر او است فراموش کند حتی خویشتن را!

خداوند شایستگی برای عبادت

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّکمْ وَافْعَلُوا الْخَیرَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»[2]«ای کسانی که ایمان آورده اید رکوع کنید و سجود بجا آورید و پروردگارتان را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید تا رستگار شوید.»ابتداء آیه خطاب به افراد با ایمان است. یک سلسله دستورات کلی و جامع را که حافظ دین و دنیا و پیروزی آنها در تمام صحنه ها است برای مؤمنین بیان می کند.

نخست به چهار دستور مهم اشاره کرده می گوید: ای کسانی که ایمان آورده اید 1ـ رکوع کنید، 2ـ سجده بجا آورید، 3ـ پروردگارتان را عبادت کنید، 4ـ کار نیک انجام دهید تا رستگار شوید.

بیان دو رکن رکوع و سجود از میان تمام ارکان نماز به خاطر اهمیت فوق العاده آنها در این عبادت بزرگ است. دستور عبودیت به طور مطلق که بعد از این دو بیان شده هر گونه عبادت و بندگی خدا را شامل می شود. تعبیر به «ربکم» (پروردگار شما) در حقیقت اشاره ای است به شایستگی او برای عبودیت و عدم شایستگی غیر او، زیرا تنها مالک و صاحب و تربیت کننده او است.[3]

دستور به فعل خیرات هر گونه کار نیکی را بدون هیچ قید و شرط شامل می شود. از عبادت او تکبر نورزید «إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّک لا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَیسَبِّحُونَهُ وَلَهُ یسْجُدُونَ»[4]«آنها که (در مقام قرب) نزد پروردگار تواند هیچ گاه از عبادتش تکبر نمی ورزند و او را تسبیح می گویند و برایش سجده می کنند.»

این آیه اشاره دارد به این که نه تنها شما باید در همه حال به یاد خدا باشید، فرشتگان مقرب پروردگار و آنها که در مقام قرب نزد پروردگار تواند هیچگاه از عبادت او تکبر نمی ورزند و همواره تسبیح او می گویند و ذات پاکش را از آنچه شایسته مقام او نیست منزه می شمارند و در پیشگاه او سجده می نمایند «إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّک لا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَیسَبِّحُونَهُ وَلَهُ یسْجُدُونَ». کلمه ی «عند ربک» (آنها که نزد پروردگار تواند) به معنی قرب مکانی نیست زیرا خداوند مکانی ندارد بلکه اشاره به قرب مقامی است یعنی آنها با آن همه موقعیت و مقام، باز در بندگی و یاد خدا و سجده و تسبیح کوتاهی ندارند شما هم باید کوتاهی نکنید. به هنگام تلاوت آیه ی فوق سجده کردن مستحب است ولی بعضی از اهل تسنن مانند پیروان «ابو حنیفه» آن را واجب می شمارند.[5]

عبادت مأموریت انسان

«وَمَا أُمِرُوا إِلا لِیعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیقِیمُوا الصَّلاةَ وَیؤْتُوا الزَّکاةَ وَذَلِک دِینُ الْقَیمَةِ»[6]«در حالی که به آنها دستوری داده نشده بود جز اینکه خدا را پرستش کنند با کمال اخلاص، و از شرک به توحید بازگردند، نماز را برپا دارند، و زکات را ادا کنند، و این است آئین مستقیم و صحیح و پایدار.»

«اهل کتاب» و به تبع آنها «مشرکان» را مورد ملامت قرار داده می گوید: چرا در این آیین جدید اختلاف کردند، بعضی مؤمن و بعضی کافر شدند «در حالی که در این آیین دستوری به آنها داده نشده است جز اینکه خدا را پرسش کنند، و عبادت او را از عبادت غیر او خالص سازند، و از هر گونه شرک باز گردند و متمایل به توحید شوند. نماز را برپا دارند و زکات را ادا کنند.»

سپس می افزاید: «و این است آیین مستقیم و پایدار» (وَذَلِک دِینُ الْقَیمَةِ). در این که منظور از «و ما امروا»... در اینجا چیست جمعی گفته اند منظور این است که اهل کتاب در آیین خودشان مساله ی توحید و نماز و زکات وجود داشته و اینها مسائلی است ثابت، ولی آنها به دستورات نیز وفادار نمانده اند.

دیگر اینکه در آیین اسلام دستوری جز توحید خالص و نماز و زکات و مانند آن نیامده. و این ها اموری هستند شناخته شده چرا از قبول آن سرباز می زنند و در پذیرش آن اختلاف می کنند.

معنی دوم نزدیک تر به نظر می رسد، زیرا به دنبال آیه ی قبل که سخن از اختلاف آنها در پذیرش آیین جدید می گفت مناسب همین است که «امروا» ناظر به آیین جدید باشد.

از این گذشته معنی اول تنها درباره ی اهل کتاب صادق است و مشرکان را شامل نمی شود در حالی که معنی دوم همگان را شامل می شود.

منظور از دین چیست؟

منظور از «دین» که باید آن را برای خدا خالص کنند به عقیده بعضی از مفسران همان «عبادت» است، و جمله « إِلا لِیعْبُدُوا اللَّهَ» که قبل از آن ذکرشده نیز همین معنی را تأیید می کند. ولی این احتمال وجود دارد که منظور مجموعه دین و شریعت می باشد، یعنی آنها مأمور شده بودند که خدا را پرستش کنند و دین و آیین خود را در تمام جهات خالص گردانند این معنی با گستردگی مفهوم «دین» سازگارتر است و جمله ی بعد « وَذَلِک دِینُ الْقَیمَةِ » که دین را به معنی وسیع مطرح کرده همین معنی را تأیید می کند.

جمله ی «وَذَلِک دِینُ الْقَیمَةِ» اشاره به آن است که این اصول یعنی توحید خالص و نماز توجه به خالق و زکات (توجه به خلق) از اصول ثابت و پا بر جای همه ی ادیان است. بلکه می توان گفت اینها در متن فطرت آدمی قرار دارد.[7]

عبادت و یقین

خداوند متعال دستور به پیامبر(ص) می دهد که دست از عبادت پروردگارت در تمام عمر بر مدار «و همواره او را بندگی کن تا یقین فرا رسد» «وَ اعْبُدْ رَبَّک حَتَّی یأْتِیک الْیقین»[8]

معروف و مشهور در میان مفسران این است که منظور از «یقین» در اینجا مرگ است و به این جهت مرگ، یقین نامیده شده که یک امر مسلم است، در هر چیز شک کند در مرگ نمی تواند تردید به خود راه دهد.

و یا اینکه به هنگام مرگ پرده ها کنار می رود و حقایق در برابر چشم آشکار می شود و حالت یقین برای او پیدا می گردد. در سوره مدثر آیه ی (46 ـ 47) از قول دوزخیان می خوانیم: «کنَّا نُکذِّبُ بِیوْمِ الدِّینِ حَتَّی أَتَانَا الْیقِینُ» «ما همواره روز رستاخیز را تکذیب می کردیم تا اینکه یقین (مرگ ما) فرا رسید.»

از اینجا روشن می شود که آنچه از بعضی از صوفیه نقل شده که آیه ی فوق را دستاویزی برای ترک عبادت قرار داده اند و گفته اند: «آیه می گوید: عبادت کن تا زمانی که یقین فرا رسد، بنابراین بعد از حصول یقین نیازی به عبادت نیست»! گفتار بی اساس و بی پایه ای است، چرا که اولاً: به شهادت بعضی از آیات قرآن که در بالا اشاره کردیم یقین به معنی مرگ است، که هم برای مؤمنان و هم برای دوزخیان، برای همه خواهد بود.

ثانیاً: مخاطب به این سخن، پیامبر (صلی الله علیه و آله) است، و مقام یقین پیامبر بر همه محرز است آیا کسی می تواند ادعا کند که دارای مقام یقین از نظر ایمان نبوده است.

و ثالثاً: تواریخ متواتر نشان می دهد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) تا آخر ساعات عمرش عبادت را ترک نگفت و علی (علیه السلام) در محراب عبادت کشته شد، و همچنین سایر امامان.[9]

بندگان حقیقی خدا

«وَالَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَی فَبَشِّرْ عِبَادِ»[10]«کسانی که از عبادت طاغوت اجتناب کردند و به سوی خداوند بازگشتند بشارت از آن آنها است، بنابراین بندگان مرا بشارت ده.» در این آیات قرآن سخن از بندگان خاص و حقیقت جوی پروردگار به میان آورده، می گوید: «بشارت باد بر کسانی که از عبادت (طاغوت) اجتناب کردند و به سوی خدا بازگشتند.» (وَالَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَی).

با توجه به اینکه «بشری» در اینجا مطلق است همه گونه بشارت بر نعمت های الهی اعم از مادی و معنوی را شامل می شود، اما این بشارت وسیع و گسترده مخصوص کسانی است که از پرستش طاغوت اجتناب ورزند، و به سوی خدا باز آیند که مجموع ایمان و اعمال صالح در همین جمله جمع است.

زیرا «طاغوت» در اصل از ماده ی «طغیان» به معنی تعدّی و تجاوز از حد و مرز است، و لذا این کلمه بر هر متجاوز، و هر معبودی جز خدا، مانند شیطان و حکام جبّار اطلاق می شود (این کلمه در واحد و در جمع هر دو به کار می رود).

بنابراین «اجتناب از طاغوت» با این معنی وسیع و گسترده، دوری از هر گونه شرک و بت پرستی و هوا پرستی و شیطان پرستی و تسلیم در برابر حاکمان جبّار و سلطه گرانِ ستمکار را فرا می گیرد، «انابه الی الله» جامع روح تقوی و پرهیزگاری و ایمان است، والبته چنین کسانی در خورِ بشارتند.

این نکته نیز قابل توجه است که عبادت طاغوت تنها به معنی رکوع و سجود نیست، بلکه هر گونه اطاعت را نیز شامل می شود، چنان که در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) می خوانیم: من اطاع جبّاراً فقد عبده. «کسی که اطاعت زمامدار ستمگری کند او را پرستش کرده است.»سپس برای معرفی این بندگان ویژه می گوید: «بندگان خاصّ مرا بشارت ده» (فَبَشِّرْ عِبَادِ)[11]-[12]

عبادت مخصوص اوست

«فَاعْبُدْهُ وَتَوَکلْ عَلَیهِ»[13]«او (خدا) را پرستش کن و بر او توکل نما. در آیه ی فوق دلیل لطیفی بر اختصاص پرستش به خدا بیان شده است، و آن اینکه اگر پرستش به خاطر عظمت و صفات جمال و جلال باشد، این صفات بیش از همه در خدا است، و دیگران در برابر او ناچیزند، بزرگترین نشانه ی عظمت. علم نامحدود و قدرت بی پایان است که آیه ی فوق می گوید هر دو مخصوص او است.

و اگر پرستش به خاطر پناه بردن در حل مشکلات به معبود باشد، چنین کاری در مورد کسی شایسته است که از همه ی نیازها و احتیاج های بندگان و از اسرار غیب و نهان آنها با خبر است و توانائی بر اجابت دعوت و انجام خواسته ها دارد، و به همین دلیل توحید صفات. سبب توحید عبادت می گردد (دقت کنید).

بعضی از مفسران گفته اند که تمام سیر انسان در طریق عبودیت پروردگار در دو جمله در آیه ی فوق خلاصه شده: «فَاعْبُدْهُ وَتَوَکلْ عَلَیهِ» چرا که عبادت خواه ـ عبادت جسمانی باشد مانند عبادات معمولی و یا عبادت روحانی باشد مانند تفکر در عالم آفرینش و نظام اسرار هستی ـ آغاز این سیر است.

و توکل یعنی واگذاری مطلق به خدا و سپردن همه چیز به دست او که یک نوع «فناء فی الله» محسوب می شود، آخرین نقطه ی این سیر می باشد. در تمام این مسیر از آغاز تا انتها توجه به حقیقت توحید صفات، رهروان این راه را یاری می دهد، و به تلاش و تکاپوی آمیخته با عشق وا می دارد.[14]

هر امّتی عبادتی دارد

«لِکلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَکا هُمْ نَاسِکوهُ»[15]«برای هر امتی عبادتی قرار دادیم تا آن عبادت را (در پیشگاه خدا) انجام دهند».در این آیه ی مورد بحث می فرماید برای هر امتی عبادتی قرار دادیم تا خدا را با آن پرستش کنند.

مناسک: چنانکه قبلاً هم گفته ایم جمع «منسک» به معنی مطلق عبادت است. و در اینجا ممکن است تمام برنامه های دینی و الهی را شامل شود، بنابراین آیه گویای این حقیقت است که امت های پیشین هر کدام برنامه ای مخصوص به خود داشتند که در آن شرایط خاص از نظر زمان و مکان و جهات دیگر کامل ترین برنامه بوده است، ولی مسلماً با دگرگون شدنِ آن شرایط، لازم بود احکام تازه تری جانشین آنها شود.[16]همه بر او سجده کنیم«فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا»[17]«برای خدا سجده کنید و او را پرستش نمائید.» اگر می خواهید در صراط مستقیم حق گام بردارید تنها برای او که تمام خطوط عالم هستی به ذات پاکش منتهی می گردد سجده کنید، و اگر می خواهید به سرنوشت دردناک اقوام پیشین که بر اثر شرک و کفر و ظلم و ستم در چنگال عذاب الهی گرفتار شدند گرفتار نشوید تنها او را عبادت کنید.

جالب توجه اینکه در روایات زیادی نقل شده است که وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به هنگام تلاوت این سوره به این آیه رسید همه ی مؤمنان و کافرانی که آن را شنیدند به سجده افتادند، طبق روایتی تنها کسی که سجده نکرد «ولید بن مغیره» بود که (شاید نمی توانست برای سجده کردن خم شود) کفی از خاک برداشت و پیشانی را بر آن گذاشت و اینگونه سجده کرد!

این تعجب ندارد که حتی بت پرستان به سجده افتاده باشند چرا که لحن گیرای این سوره از یک سو، محتوای هیجان انگیز آن از سوی دیگر، و تهدیدهای وحشتناک نسبت به مشرکان از سوی سوم، و خارج شدن این آیات مبارک از دهان پیغمبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در نخستین مرحله ی نزول وحی از سوی چهارم، آن چنان گیرا و مؤثر و پرنفوذ بود که هر دلی را بی اختیار تحت تأثیر خود قرار داد، و حجاب های عناد و لجاج و تعصب و خودخواهی را هر چند موقت کنار زد، و نور توحید را در قلوب، پرتو افکن کرد.

اگر خود ما نیز این سوره را با دقت و تأمل، و با حضور قلب و توجه تلاوت کنیم، و خود را در برابر پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و در جو نزول آیات بنگاریم، می بینیم قطع نظر از عقائد خاص اسلامی چاره ای جز این نداریم که وقتی به آخرین آیه برسیم به سجده بیفتیم و در پیشگاه حق سرِ تعظیم فرود آوریم.

سجده های واجب

آیه ی فوق از آیاتی است که به هنگام تلاوت آن سجده بر همه واجب است. لحن آیه که از صیغه امر در آن استفاده شد و امر دلیل بر وجوب است، نیز گواه این معنی است و به این ترتیب بعد از سوره «الم سجده» و «حم سجده» این سومین سوره ای است که مشتمل بر سجده واجب است، هر چند طبق بعضی از روایات از نظر تاریخ نزول اولین سوره ای که آیه سجده واجب در آن نازل شده همین سوره بوده است.[18]

نفی تکبر در عبادت

«وَلَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلا یسْتَحْسِرُونَ یسَبِّحُونَ اللَّیلَ وَالنَّهَارَ لا یفْتُرُونَ [19]«و برای اوست آنچه در آسمان ها و زمین است، و آنها که نزد او هستند هیچ گاه از عبادتش استکبار نمی کنند و هرگز خسته نمی شوند. ـ شب و روز تسبیح می گویند و ضعف و سستی به خود راه نمی دهند.»

و از آنجا که ممکن است این توهم به وجود آید که خدا چه نیازی به ایمان و عبادت ما دارد؟ آیات مورد بحث نخست به پاسخ این می پردازد و می گوید: «تمام کسانی که در آسمان ها و زمین هستند از آن اویند» (وَلَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ) «و فرشتگانی که در محضر قرب پروردگار هستند هیچگاه از پرستش او تکبر ندارند و هرگز خسته نمی شوند.» «وَمَنْ عِنْدَهُ لا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلا یسْتَحْسِرُونَ [20]«دائماً شب و روز تسبیح می گویند و کمترین ضعف و سستی به خود راه نمی دهند.» (یسَبِّحُونَ اللَّیلَ وَالنَّهَارَ لا یفْتُرُونَ ).

با این حال او چه نیازی به طاعت و عبادت شما دارد، این همه فرشتگان بزرگ، شب و روز مشغول تسبیحند، او حتی نیاز به عبادت آنها هم ندارد، پس اگر دستور ایمان و عمل صالح و بندگی و عبودیت به شما داده، سود و فایده اش متوجه خود شما است. این نکته نیز جالب توجه است که در نظام بندگان و موالی ظاهری هر قدر بنده ای به مولا نزدیک تر باشد، خضوعش در برابر او کمتر است، چرا که خصوصیت بیشتری دارد و مولا نسبت به او نیاز فزون تر!

اما در نظام عبودیت «خلق» و «خالق» قضیه بر عکس است، هر قدر فرشتگان و اولیای خدا به او نزدیک تر می شوند، مقام عبودیت شان بیشتر می گردد.

غیر خدا را عبادت نکنید

«قُلْ أَفَغَیرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیهَا الْجَاهِلُونَ» [21] آیا به من دستور می دهید که غیر خدا را عبادت کنم ای جاهلان.»

توحید در عبادت یک حقیقت غیر قابل انکار است تا آنجا که هیچ انسان فهمیده و عاقلی نباید به خود اجازه دهد که در برابر بتها سجده کند. لذا به دنبال آن با لحنی قاطع و تشدیدآمیز می گوید: «بگو: آیا به من دستور می دهید که غیر خدا را عبادت کنم ای جاهلان.»[22] «وَاعْبُدُوهُ وَاشْکرُوا لَهُ»[23]«او را پرستش کنید و شکر او را به جای آورید.»

یکی از انگیزه های عبادت، حس شکرگذاری است در مقابل منعم حقیقی، شما می دانید منعم حقیقی خدا است پس شکر و عبادت نیز مخصوص ذات پاک خدا است.[24]

پی نوشت ها