محصولات تراریخته به مواد غذایی گفته می‌شود که ژن‌های جدیدی به واسطه مهندسی ژنتیک در داخل‌شان تعبیه شده است. از سال 1994 تا به امروز محققین در تلاش هستند با امتحانِ روش‌های مختلف، محصولات غذایی متنوعی را تولید کنند.
تکنیک و متدی که برای تهیه مواد غذایی تراریخته استفاده می‌شود پس از اطمینان و اعتماد کامل نسبت به کیفیت محصول، به اطلاع کشاورزان و فروشندگان می‌رسد که چطور و چگونه این توانایی را پیدا کرده تا این محصولات تراریخته را تولید کنند. ولی از آنجایی که ما به عنوان اشرف مخلوقات برای بقا و نفع خودمان در تلاش هستیم طبیعت و آنچه در درونش وجود داشته را تغییر بدهیم، شاید این سوال نیز برای شما پیش بیاید. آیا در کنار فواید احتمالی محصولات تراریخته، ضررهایی نیز وجود دارد؟
در ابتدا اجازه دهید فواید محصولات تراریخته را با همدیگر بررسی کنیم.
مقاومت در برابر حشرات
بعضی از مواد غذایی به گونه‌ای تغییر پیدا می‌کنند که نسبت به آفات و حشرات، مقاومت بیشتری نشان بدهند. دانشگاه کالیفرنیا واقع در ایالت سن‌دیه‌گو گزارش جالبی را ارائه کرد. محققین با دستکاری ژنتیکی حشرات مشخصی توانستند میل آنها به محصولات زراعی را کم کنند. به همین خاطر آفت‌کش‌های شیمیایی کمتری برای دفع این آفات استفاده شده و به دنبال آن، آلودگی محیطی کمتر ایجاد خواهد شد. از آن سو هم می‌توان استراتژی مناسبی در نظر گرفت. یعنی ژنتیک گیاهان را به گونه‌ای تغییر دهیم که با ترشح بوی بد، حشرات را دفع کنند.
محصولات قوی‌تر
مهندسی ژنتیک برای مقابله با معضل‌های افزایش جمعیت پر و بال گرفت.
محصولات زراعی معمولا در برابر تغییر آب و هوایی و چه بسا بلایای طبیعی تلف می‌شوند. با استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک می‌توان این نقطه ضعف را حذف کرد. قطعا با افزایش جمعیت، میزان غذاها نیز باید افزایش پیدا کند. محققین حوزه مهندسی ژنتیک در تلاش هستند تا میزان بقای بشریت را با این هدف بیشتر سازند. با در نظر گرفتن نقاط ضعف در مناطق مختلف می‌توان با دستکاری ژنتیکی میزان تلفات محصولات گیاهی را کمتر کرد.
حفاظت از محیط زیست
افزایش محصولات تراریخته و چه بسا اصلاح نژاد حیوانات می‌تواند به حفاظت محیط زیست نیز کمک به سزایی کند. فرسایش خاک، انتشار آلاینده‌ها و گازهای گلخانه‌ای می‌توانند کاهش چشمگیری داشته باشند. چرا که در حال حاضر مهندسین ژنتیک با استفاده از انرژی کمتری قادرند به هدف خود برسند. به همین خاطر برای جلوگیری از آلودگی بیشتر محیط زیست، اصلاح ژنتیکی مواد غذایی حرکتی جدید و امیدوارکننده تلقی می‌شود.
محصولات مغذی‌تر
بر اساس سازمان غذا و کشاورزی جوامع ملی، بعضی از محصولات تراریخته از لحاظ مواد مغذی بهتر از موادی هستند که به صورت عادی رشد می‌کنند؛ بهتر از این جهت که از لحاظ ویتامین و مواد معدنی مغذی‌تر هستند. در جهان‌های سوم که ملت با بحرانی به نام سوتغذیه دست و پنجه نرم می‌کنند، محصولات تراریخته می‌توانند با صرف هزینه کمتر، نتیجه بهتری را برای مصرف‌کننده به همراه داشته باشند. به عنوان مثال مصرف برنج‌های تراریخته برای کمبود ویتامین A به شدت مفید به نظر می‌رسد.
کاهش پدیده گرم شدن جهانی
همانطور که اشاره کردیم، انتشار گازهای گلخانه‌ای به خاطر استفاده بهینه انرژی در مهندسی ژنتیک، کمتر خواهد شد. به همین خاطر نسبت گاز کربن دی اکسید در هوایی که نفس می‌کشیم به مراتب کاهش می‌یابد. اقتصاددان‌های بریتانیایی در طی پژوهشی به این نکته دست پیدا کردند استفاده از دستکاریهای ژنتیکی برای تهیه محصولات تراریخته می‌تواند انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا 10 میلیون تن کاهش دهد. به زبان ساده‌تر 5 میلیون وسیله نقلیه از جاده‌ها در سال برای تهیه محصولات کشاورزی حذف می‌شوند. حذف وسایل نقلیه از خط تولید جدا از بهره‌وری اقتصادی، به کاهش آلودگی هوا کمک قابل توجهی می‌کند.
کاهش قیمت محصولات غذایی
یک حساب و کتاب ساده است. با در پیش گرفتن تهیه محصولات تراریخته، یک کشاورز با صرف هزینه کمتر می‌تواند محصولات بیشتری را بفروشد. پس هزینه هر محصول نیز می‌تواند کمتر شود تا طیف بیشتری از مردم قادر باشند به استفاده از آن محصول روی بیاورند. به همین خاطر فقر در کشورهایی مثل خاورمیانه می‌تواند کاهش پیدا کند.
طول عمر بیشتر
فرض کنیم یک محصول در برابر بلایا و عوامل محیطی مقاومت بیشتری از خود نشان می‌دهد. مسلما طول عمر این محصول پس از برداشت نیز می‌تواند بیشتر از محصولات عادی باشد. به همین خاطر معمولا انبار کردن محصولات تراریخته دردسر کمتری از این حیث به دنبال دارد.
و اما مشکلات و مضراتی که محصولات تراریخته ممکن است به دنبال داشته باشند:
واکنش‌های حساسیت (آلرژی)
در گذشته این اعتقاد وجود داشت محصولات تراریخته می‌توانند ریسک ابتلا به آلرژی را در افراد افزایش دهند. در دستکاریهای ژنتیکی کدِ پروتئین‌های مختلفی به ژن گیاه اضافه می‌شود که شاید در گیاه مورد نظر از اول وجود نداشته. لذا بعید نیست پس از مصرف محصولات تراریخته نسبت به یک محصول تراریخته مثل گوجه واکنش نشان بدهیم. حتی شاید تا به آن روز نسبت به مصرف گوجه واکنش پوستی خاصی حس نکرده بودید. ولی با پیشرفت علم، محققین توانستند بانک اطلاعاتی بزرگی از آلرژن‌ها تهیه کنند. به همین خاطر اگر کد پروتئین مورد نظر به بانک اطلاعاتی شباهت پیدا کند، محققین از ادامه پروسه دست می‌کشند. پس این ادعا در حال حاضر از لحاظ علمی با قاطعیت رد شده است.
شاید صد درصد با محیط زیست سازگار نباشد
در ابتدای این یادداشت اشاره کردیم با تهیه محصولات تراریخته می‌توان به حفظ محیط زیست کمک کرد. ولی ماجرا اینجاست بعضی از مواد که با مهندسی ژنتیک ایجاد می‌شوند، این احتمال وجود دارد این مواد با طبیعت بیگانه باشند. آیا ترسناک نیست این مواد ناشناخته به حال خودشان در طبیعت رها شوند؟ پس از مصرف مواد غذایی، با دفع فضولات انسانی این مواد به طبیعت برمی‌گردند و چه بسا در اکوسیستم باقی می‌مانند.
کاهش یافتن تنوع زیستی
وقتی سعی می‌کنیم با اصلاح ژنتیکی یک محصول زراعی، یک نوع آفت خاص را نسبت به تغذیه گیاه محروم می‌کنیم، بقای این حشرات نیز کمتر خواهد شد. چه بسا همین حشرات به ظاهر کم اهمیت به سمت انقراض نیز پیش بروند. به همین خاطر با در نظر گرفتن هرم تغذیه، شاید این رویه بر اکوسیستم تاثیر منفی داشته باشد.
کارایی کمتر آنتی بیوتیک‌ها
محققین دانشگاه آیوا در طی پژوهشی به این نکته دست پیدا کردند مصرف بعضی از محصولات تراریخته با ویژگی آنتی‌بیوتیکی ممکن است به ضررمان تمام شود. چرا که این گیاهان به خاطر اضافه شدن کد ژنتیکی یک آنتی‌بیوتیک خاص به پیکره DNA در برابر یک سری از باکتری‌ها مقاومت از خود نشان می‌دهند. از طرفی ما این نوع گیاهان بهینه یافته را مصرف می‌کنیم و مارکرهای آنتی‌بیوتیک مورد نظر نیز در سلول‌های بدن ما حضور پیدا می‌کنند. به همین خاطر مصرف خارجی آنتی‌بیوتیک می‌تواند پاسخ کمتری برای درمان به همراه داشته باشد. چرا که سیستم ایمنی‌مان به خاطر وجود مارکرها، نسبت به آنتی‌بیوتیک مورد نظر عادت پیدا کرده است.
تاثیر منفی در فرآیند گرده افشانی
گرده‌افشانی در گیاهان مختلف برای بقای این ارگانیسم‌ها پدیده‌ای ضروری است. ولی باید به این نکته نیز توجه کرد وقتی یک گیاه تراریخته در یک مقیاس بزرگ رشد و نمو پیدا می‌کند، گرده‌افشانی این محصول نیز ممکن است تغییر اساسی پیدا کند. شاید بگویید این نکته بدی نیست و با مصرف انرژی کمتر، طبیعت خودش را اصلاح می‌کند. ولی ماجرا اینجاست شاید اصلاح ژنتیکی در آینده باعث بروز یک سری از اختلالات در محیط زیست و حتی برای سلامتی خودمان شود. اصلا از کجا معلوم مهندسی ژنتیک در بلندمدت به ضرر اکوسیستم و بقای بشریت تمام نشود؟
تعارض‌های اقتصادی
در قسمت مزایای استفاده از محصولات تراریخته این نکته را بیان کردیم کشاورز می‌تواند با تهیه این دسته از محصولات، از لحاظ اقتصادی به یک سود قابل قبول برسد. ولی فرد فروشنده و تاجر از این موضوع می‌تواند فقط به نفع خودش استفاده کند. به این صورت که محصول مورد نظر را گران‌تر از حد معمول به خریدار بفروشد. اصلاح ژنتیکی می‌تواند بهانه خوبی برای فروشندگان باشد تا از مشتری پول بیشتری طلب کنند. به همین خاطر ممکن است در کشورهای در حال توسعه، هنوز مهندسی ژنتیک از لحاظ اقتصادی توجیهی نداشته باشد. ولی اگر سیاست‌های خوبی در پیش گرفته شود، نه تنها توجیه اقتصادی داشته، بلکه به حل معضل فقر نیز کمک شایانی می‌کند.
ایجاد بیماری‌های جدید و خطرناک
یکی از دغدغه و نگرانی‌ها در این موضوع است با دستکاری ژنتیکی مواد غذایی ممکن است یک بیماری جدید خلق شود. چرا که حامل انتقال ژن معمولا یک ویروس است که به آن «وکتور» گفته می‌شود. ترسناک‌تر از شیوع یک بیماری خطرناک را باید در پروسه درمانی این بیماری بدانیم. فرض کنید هیولایی را خلق می‌کنید که هیچ شناختی نسبت به قابلیت‌هایش ندارید. او را چگونه خواهید کشت؟ شیوع یک بیماری خطرناک از دید محققین و مدافعان محیط زیست، موضوعی بسیار پراهمیت است که تا به امروز راهکاری قطعی برای حذف این احتمال از سوی محققین پیشنهاد نشده.
خطر کاهش میزان آذوقه غذایی
معمولا دانه‌های محصولات زراعی پس از تایید از سوی مقامات، به عنوان ثبت اختراع به حساب می‌آیند. خریدارها با امضای قوانین معین، باید سود حاصل از فروش محصولات تراریخته را در مقیاس کلان با کمپانی فروشنده سهیم باشند. حال فکر کنید درست زمانی پیش از برداشت محصول، بنا به یک سری از دلایل زیست محیطی محصول مورد نظر در مزرعه نیست و نابود شود. صرفا با اتکا به این رویه نمی‌توان انبار فروشنده‌های مواد غذایی را پر کرد.
و اما سوالی که هنوز پابرجاست: مصرف کنیم یا نکنیم؟
اصلا بعید نیست مواد غذایی که تا به امروز مصرف می‌کنید، اصلاح ژنتیکی روی آنها صورت نگرفته باشد. تعجب کردید؟ حتی در جهان‌های پیشرفته نیز روی محصولات غذایی با یک برچسب بزرگ و فونتی خوانا نوشته نمی‌شود: تراریخته.
ولی جای شکرش باقی است اگر محصولی واقعا ضرری داشته باشد، در بازه زمانی کوتاه‌مدت اختلال نشان نمی‌دهد. بلکه پروسه بیان ژن، دنگ و فنگ زیادی دارد. شاید هم اصلا تا آخر عمر اختلال مورد نظر فعال نشود. در بدترین سناریو، اختلال مورد نظر در نسل‌های بعدی نمود پیدا می‌کند.
با این اوصاف صرفا نباید درباره محصولات تراریخته از جانب سلامت فردی صحبت کرد. در نقاط ضعف این رویه گفتیم مهندسی ژنتیکی ممکن است روی اکوسیستم و حتی جامعه جهانی اثرگذار باشد. ولی چاره چیست؟ اینکه اجازه دهیم طبیعت کار خودش را انجام دهد یا با استفاده از علم و فناوری مدرن برای بقای جمعیت روزافرون چاره‌ای بیاندیشیم؟
