به یاد داوود پیرنیا؛ مبتکر و خالق برنامه «گلها»

وب‌سایت نایینی: داوود پیرنیا مبتکر و خالق برنامه گلها در سال 1279ش در تهران متولد شد. وی از خانواده بزرگ پرور پیرنیا بود که نیای وی از نایین بودند.

او موسیقی دان نبود، چون مادرش دختر علاء الدوله از رجال بزرگ قاجار بود و به دلایل گرایشات و اعتقادات مذهبی اجازه حضور در عرصه موسیقی را به او نداد ، اما تعلیمات پدرش (مرحوم حسن پیرنیا) که از روشنفکران آن دوران بود بر او بسیار مؤثر بود.

تحصیلات ابتدایی را در منزل ، نزد معلمان وقت فرا گرفت . سپس برای ادامه تحصیل و فراگیری دروس زبان فرانسه وارد مدرسه سن لویی شد . بعدها برای ادامه تحصیلات به سوئیس رفت .

پس از فراغت از تحصیل در رشته حقوق ، به وطن مراجعت کرد و چون در خانواده ای اهل سیاست به دنیا آمده بود بیشتر شغل های دولتی داشت بطوری که بنیانگذار و مؤسس کانون وکلا در ایران بود . پس از انتقال از وزارت دادگستری به وزارت دارایی ، اقدام به تأسیس اداره آمار در ایران کرد .

در سال 1325 شمسی هنگامی که احمد قوام ( قوام السلطنه ) نخست وزیر شد ، او را مدیر کل بازرسی نخست وزیر کرد و پس از چند ماه معاون نخست وزیر شد .پیرنیا در زمان تحصیل علم حقوق درسوئیس ، نواختن پیانو را فراگرفته بود و با اصول و قواعد موسیقی کلاسیک آشنا شد ولی سرانجام عشق به موسیقی اصیل و سنتی ایران ، او را بر آن داشت پس از سقوط دولت قوام مشاغل دولتی را کنار بگذارد و با میراث سرشاری که از پدر به او رسیده بود ، به مطالعه در زمینه موسیقی ایران بپردازد و به جمع آوری آهنگ های اصیل ایرانی مشغول شود.

او با جدیت هدف خود را دنبال کرد و برنامه های ارزنده ای که امروزه ، چون گنجینه ای گرانبها ازگذشته به یادگار مانده را از خود به جای گذارد و موسیقی اصیل ایرانی را نه تنها به مردم ایران بلکه به سایر ممالک معرفی کرد .

گل هایی که بوی نغمه می داد

پیرنیا درمورد تأسیس برنامه گلها و علاقه اش به موسیقی می گوید : از اوان کودکی ، علاقه بسیاری به گل بخصوص گل لاله داشتم به خاطر دارم ، وقتی که دبیر ادبیات تکلیفی داد تا بر قطعه ای از روسو شاعر و نویسنده فرانسوی تفسیری بنویسم ، وقتی برای چندمین بار آن قطعه را خواندم ، از خانه همسایه آهنگی به گوشم رسید که از نظر مفهوم با قطعه روسو شباهت داشت ، رابطه آن شعر و آهنگ به اندازه ای مشغولم کرد که به خانه همسایه رفتم و پس از عذرخواهی اسم آن آهنگ را پرسیدم . گفتند: تنهایی ، که یکی از آثار غیرمشهور شوپن است .

باتوجه به اینکه ترانه ها و تصنیف هایی که درآن زمان از رادیو تولید و پخش می شد ، اغلب اصیل و ناب نبودند ، پیرنیا با کوشش فراوان توانست نظر مقامات سازمان برنامه و بودجه را به اهمیت موضوع جلب کند و با اختصاص اعتباری ، اقدام به تشکیل ارکستری با شرکت نوازندگان، خوانندگان و آهنگسازان صاحب نام آن دوره کند که برنامه گلهای رنگارنگ در سال 1334 حاصل آن بود .

سید علیرضا میر علی نقی محقق و مورخ موسیقی درباره پیرنیا می گوید : پیرنیا به اعتبار نام پدرش که مرد خوش نامی بود، در محافل و مجامع سیاسی و ادبی رفت و آمد داشت و با اکثر شخصیت های نامدار و نویسندگان و موسیقی دانان دوره خود دوست بود ، به این خاطر توانست در این برنامه از بهترین نوازندگان ، خوانندگان و آهنگسازان عصر خود استفاده کند و برنامه گلها با حضور هنرمندان بزرگی چون ابوالحسن صبا و غلامحسین بنان آغاز شد .

اوایل برنامه گلها بیشتر خواندن شعر و همراهی یک ساز بود که بعدها رفته رفته به آواز و موسیقی تبدیل شد یعنی با قطعه ای ضربی و بدون کلام آغاز می شد و بعد از آن قطعه ای به صورت ساز و آواز به اجرا درمی آمد و درپایان برنامه ، قطعه ای ضربی به صورت تصنیف توسط خواننده ، همراه با ارکستر اجرا می شد .

برنامه گلها از سال 1339 ش به علت گسترش برنامه های رادیو گسترش و تنوع یافت و بیشتر اوقات در دو قسمت اجرا و پخش می شد:

گل های جاویدان

که درآن یک یا دو ساز ، به همراهی صدای خواننده ، به اجرای برنامه می پرداختند و اشعار انتخابی آن اغلب از شاعران گذشته چون مولوی ، سعدی و حافظ بود و تصنیف نداشت.

آغاز برنامه با این اشعار زیبای گلستان سعدی بود :

به چه کار آیــــدت ز گــــل طبـقـی

از گلســـــتان من ببــــر ورقــــــی

گـــل همین پنج روز و شش باشد

این گلستان همیشه خوش باشد

زمان این برنامه در حدود 45 دقیقه بود و پایان برنامه با این جمله ها بود :

این هم گلی بود جاویدان از گلزار بی همتای ادب فارسی

گلی که هرگز نمیرد

گلهای رنگارنگ

که اشعار آن بیشتر از شاعران معاصری همچون رهی معیری ، نواب صفا ، شهریار ، معینی کرمانشاهی و… انتخاب می شد و تصنیف هایی هم در آن با ارکستر معروف گلها به رهبری روح الله خالقی اجرا می شد .

زمان برنامه در حدود 30 دقیقه بود و اولین برنامه نیز با صدای خانم اشرف السادات مرتضایی ، ویلن علی تجویدی ، تار شاپور رحیمی و ضرب عمیدی اجرا شد.

.. و پایان برنامه با این دعا بود که:

همیشه شاد و همیشه خوش باشید

از دیگر برنامه هایی که بعدها به برنامه گلها افزوده شد و به آن تنوع و گیرایی بخشید عبارتند از:

برگ سبز

که به ساز و آواز و شعرخوانی اختصاص داشت و تصنیف اجرا نمی شد. برنامه در شب های جمعه در حدود 30 دقیقه پخش می شد و اولین برنامه با صدای سید جواد ذبیحی و نی کسایی و تار شهناز بود.

در آغاز برنامه این دو بیت شعر عارفانه از عطار خوانده می شد :

چشم بگشا که جلوه دلــدار

به تجلـی است از در و دیـوار

این تماشا چون بنگری گویی

لیس فی الدار غیـــــره دّیــار

و برنامه با این درخواست از پروردگار با شعر عراقی پایان می یافت :

زیبد که ز درگــــــــاهت نومید نگردد باز

آن کس که به امیدی بر خاک درت افتد

و سپس این جمله که :

این هم برگ سبزی بود تحفه درویش

علی نگهدارتان

یک شاخه گل ، عنوان برنامه ای 15دقیقه ای بود که به معرفی یک شاعر و خواندن چند بیت از همان شاعر و سپس اجرای یکی از ترانه های گل های رنگارنگ می پرداخت . زمان برنامه معمولا حدود 15 دقیقه بود و اولین برنامه با خانم آذر (حنانه) با سنتور پایور و ویلن صبا بود.

گلهای صحرایی هم به موسیقی محلی می پرداخت که اولین برنامه با صدای خانم انوشه بود .

گلهای تازه

این برنامه بعدها در زمان آقای ابتهاج تاسیس شد.

آنچه باعث محبوبیت و استقبال مردم هنردوست از برنامه گلها شد ، یکی شناخت عمیق مرحوم پیرنیا از شعر ، ادب و موسیقی ایران و عامل دیگر ، دقت و وسواس او در انتخاب اشعار و قطعات موسیقی بود ، بارها یک قطعه موسیقی را می شنید و قسمتهایی از آن را انتخاب و قسمت دیگر را حذف می کرد . پس از انتخاب شعر ، آنها را با موسیقی تلفیق کرده و نوار ضبط شده را به دفعات می شنید و حتی برای کسانی که به دیدنش می آمدند ، پخش می کرد و از نظرات افراد صاحب نظر بهره می جست .

پخش برنامه گلها از رادیو ، موجب تجدید چاپ مکرر دیوان های گوناگون شاعران گذشته و معاصر ایران ، بالارفتن شناخت و آگاهی هرچه بیشتر مردم نسبت به شعر و ادب فارسی و آشنایی مردم جهان با فرهنگ ، هنر ، شعر و ادب ایران زمین شد .

نخستین برنامه کودکان رادیو هم از کارهای او به شمار می آید حتی برای اولین بار پسر خردسال خود را به گویندگی این برنامه گماشت . گاهی هم پیرنیا دستی به قلم می برد و مقالاتی می نوشت ، آثار او در برخی نشریات سال های 1330 و 1340 منتشر شده اند .

میر علی نقی این برنامه را از معتبرترین برنامه های موسیقی تاریخ رادیو و تلویزیون می داند و می گوید :

در این برنامه شاعران مختلف از رودکی تا شاعران معاصر معرفی می شدند.

بسیاری از هنرمندان جوان آن دوره به واسطه اجراهایی که در گلها داشتند در جامعه شناخته شدند ، مثلا استاد علی تجویدی را کسی قبل از اینکه به این برنامه بپیوندد نمی شناخت .

وی در ادامه می گوید : بسیاری از هنرمندان موسیقی معتقد بودند که پیرنیا که یک هنرمند موسیقی نیست و سابقه ای در این هنر ندارد نباید مسئول برنامه گلها باشد اما واقعیت این است که او بسیار خوب از عهده این کار برآمد و در گلها از هنرمندان مطرحی استفاده کرد در صورتی که سال ها بعد که برنامه توسط دیگران اداره می شد پای هنرمندان متوسط هم به آن باز شد.

پیرنیا بار نخست در فروردین 43 روزی که برنامه گلها ضبط می شد اظهار ناراحتی می کرد و راهی بیمارستان شد ؛ در غیاب ایشان تا بهبودی کامل هیچ برنامه ای ضبط نشد . پس از بازگشت ایشان ، در آبان 45 دو تن از خوانندگان علیه پیرنیا شروع به تحریک می کنند و وزیر اطلاعات کسانی را جهت بازرسی کارهای پیرنیا اعزام می دارد در حالیکه ایشان در ازای کارهایی که می کرد حقوقی دریافت نمی کرد و … اصولا پولی در اختیار او نبود که احتیاج به بازرسی داشته باشد.

پس از این ماجرا پیرنیا بلافاصله استعفا داد و اصرار دوستان نیز مفید واقع نگردید و برنامه گلهای 405 آخرین برنامه ای است که زیر نظر وی ضبط شد .

زمانی که پیرنیا دچار سکته قلبی و در بیمارستان بستری شده بود ، دکتر معین افشار ، دوست صمیمی و با وفای او ، که تا پایان دوره خدمت پیرنیا در رادیو ، با وی همکاری داشت ، سبدی از گل برایش هدیه آورد که بر روی کارت همراه گل ها این رباعی متناسب با گلها را نوشته بود:

تا مـــــــــهر درخشنده و مــــــه تـــابــــان باد

عمــــر تو چون گلهـــای تو جاویــــــــــدان باد

چــون آن همه شاخه های گل کز تو شکفت

پیـــوستــه دلــــت شاد و لـــــــبت خندان باد

سرانجام او یازده آبان 1350 در سن 71 سالگی در تهران درگذشت.

گلها سال ها پس از مرگ پیرنیا نیز ادامه داشت و راهی برای ورود هنرمندان نوگرا شد . پس از او برنامه به همت محمد میرنقیبی (که بعد از گلها پایه گذار برنامه تکنوازن شد) و سپس هوشنگ ابتهاج (که بنیان گذار گلهای تازه و گلچین هفته شد) پیگیری شد ولی هنرمندانی که در تهیه برنامه گلها نقش داشتند ، هر کدام به دنبال کار خود رفتند و اوضاع تغییر کرد . دیگران کوشیدند که راه او را ادامه دهند ، اما گلهای آنان رنگ و بوی گلهای پیرنیا را نداشت.

بطور خلاصه حاصل کار برنامه گلها عبارت است از :

• گلهای جاویدان : 157 برنامه
• گلهای رنگارنگ : 581 (این برنامه از شماره 100 شروع شده و تعدادی از برنامه ها دارای شماره الف و ب هستند )
• برگ سبز : 312 برنامه
• یک شاخه گل : 465 برنامه
• گلهای صحرایی : 62 برنامه
• گلهای تازه : 201 برنامه