حکومت و رعایت؛ در آمدی بر فلسفه سیاسی حکومت در اسلام

مقدمه

یکی از اساسی ترین مفاهیم سیاست، چیستی «حکومت» است که تحقق بخش مسئلۀ جانشینی انسان از سوی خدا در زمین و ضرورتی حیاتی برای نوع بشر و «مهم ترین وجه حاکمیت دولت» است. اسلام نیز به مثابه مکتبی رهایی بخش و جامع، مسئلۀ حکومت را مدنظر قرار داده و این موضوع آشکارا در اندیشه و سیرۀ شارع مکتب و پیام آور آن حضرت محمد (ص) مورد توجه قرار گرفته است.

این در حالی است که شناخت اندیشه و سیرۀ پیامبر اسلام (ص) ، به ویژه در دوران معاصر که نبود الگوهای معنوی به دلیل ضعف معنویت و اخلاق نه تنها برای پیروان آن حضرت که برای همۀ انسان ها ضروری است. بر این اساس، موضوع محوری نوشتار حاضر، چیستی حکومت و اداره امور عمومی جامعه در اندیشه و نگاه پیامبر اسلام (ص) است. برای پاسخ دادن به این پرسش، برخی بیانات شاخص آن حضرت (ص) و سیرۀ عملی ایشان بررسی می گردد. انگاره اساسی تحقیق این است که آن حضرت حکومت را امری الهی معرفی کرده اند که رابطه ای انسانی را مستقر می سازد و حق همۀ افراد جامعه به صورت برابر و به عنوان مسئولیتی حیاتی است و این رابطه را  «رعایت» و «مراعات» به مفهوم نگهبانی و حراست دانسته که بیانگر جهت گیری و کنش مدبرانه در جهت خیر و سعادت عمومی و احقاق حقوق و مصالح امت است.

1- چارچوب نظری

به مثابه اصول اولیه برای ورود به بحث حکومت، در اینجا هفت رکن نظری از الگوی تحلیلی حکومت در اسلام مرور می گردد:

اول، حکومت را ضرورتی حیاتی و همیشگی برای نوع انسان در نظر می گیریم که دولت، یعنی مظهر نظم و سامان اجتماعی و سیاسی، بدون آن معنا ندارد. از همین رو، امیر المؤمنین علی (ع) می فرمایند:  «و بی گمان چاره ای برای مردم از حاکم و امیر نیک یا بد نیست، که در فرمانروایی و حکومت او، انسان با ایمان بکوشد و کافر در آن بهره خویش را بیابد و خداوند در آن سرآمد[ها] را برساند و پراکندگی بدان به جمع تبدیل شود و با دشمنان جنگ شود و راه ها بدان امنیت یابد و حقوق ضعیف بدان وسیله از قوی گرفته شود تا نیکوکار آسایش یابد و از ستمکار فراغت خاطر یابد» [1] (مجلسی 1404 ق. ، ج 33، ص 358 ) . در این بیان متین، فلسفۀ اساسی حکومت بیان شده است. بدین معنا که حکومت یک ضرورت برای زندگانی جمعی انسان آزاد و مختار است و از وجود آن چاره ای نیست و جایگزین و بدلی نمی یابد و به تعبیر ارسطو «امری طبیعی» است:  «این ویژگی (یعنی بودن فرمانروا و فرمانبردار) در زندگان رواندار، نتیجه ای از (نظام) سراسر طبیعت است... » (ارسطو، 1364، ص 10) .

دوم، حکومت بیانگر رابطه ای دوسویه و مبتنی بر فرمان دادن و اقتدار از یک سو، و فرمان بردن و اطاعت از سوی دیگر است. بنابراین، حکومت رابطه ای انسانی- مدنی است.

سوم، باید دانست که هرچند حکومت در اصل رهبری و فرمانروایی است، در ماهیت و حقیقت آن، در انواع و گونه هایش، و در چگونگی و کم وکیفش بین اندیشمندان اختلاف نظرهای جدی وجود دارد و هر اندیشمندی بر گونۀ خاصی از آن تأکید می ورزدو آن را مطلوب می شمارد؛ برای مثال، افلاطون حکومت مورد نظر خویش را جز حکومت معرفت یا تدبیر آگاهان ناشی از طبع حکیمانه ندانسته (افلاطون، 1368، ص 368) و در نتیجه، از حکومت دانش و معرفت به عنوان بهترین نوع حکومت نام می برد (افلاطون، 1368، ص 317) . در حالی که ارسطو، حکومت مبتنی بر میانه روی را بهترین می داند (ارسطو، 1368، ص 180) .

چهارم، اسلام دینی جامع و کامل است؛ بدین معنا که برای همۀ ابعاد و جوانب زندگی انسان اعم از جسمانی یا روانی و فردی یا اجتماعی و سیاسی دارای راهکار هدایت کننده است و هیچ بعدی از ابعاد زندگی او را نادیده نمی انگارد. هدف اساسی دین اسلام نیز تأمین سعادت دنیا و آخرت انسان است. این است که برنامه اسلام، با توجه به فطرت و ویژگی های طبیعی انسان از یک سو و از سوی دیگر با توجه به هدف اصلی رسالت که تأمین سعادت انسان در هردو جهان است، برنامه ای است که  «... مشتمل بر همۀ ابعاد زندگی انسان، اعم از فردی و اجتماعی و دنیوی و اخروی است. (اسلام) همان طورکه برای وظایف عبادی قانون دارد، برای امور اجتماعی و حکومتی (نیز) قانون و راه ورسم دارد » (امام خمینی، 1378، ص 9) .

در این ارتباط صاحب مجموعه حدیثی «الکافی» در بخش کتاب العلم بابی با نام  «رجوع به کتاب و سنت و اینکه هر حلال و حرامی و همۀ آنچه که مردم بدان احتیاج دارند، در کتاب یا سنت آمده است» [2] (کلینی، 1365، ج 1، صص 76-80) را آورده و در آن 10 حدیث را در مورد جامعیت قرآن و سنت ذکر کرده است.

پنجم، حضرت محمد (ص) پیامبری است که با تأمل و تکیه بر وحی الهی و اصل اساسی و تعیین کنندۀ فطرت انسانی، مسئلۀ حکومت را مورد عنایت خویش قرار داده است و آن را ضرورتی مهم برای انسان ها و به مثابه نهادی اجرایی، مسئول و داوری کننده که ضامن مصالح و شئون آدمی و تأمین کنندۀ سعادت این جهانی و آن جهانی است، مطرح کرده است و هم عملا در جهت تحقق و اجرای دیدگاه خویش از هیچ کوششی دریغ نفرموده است.

ششم، نگاه پیامبر اسلام (ص) به حکومت نگاهی ابزاری است؛ بدین معنا که در اندیشه و سیرۀ او حکومت و فرمانروایی تنها یک و درعین حال امانت از سوی خدا برای تحقق عدالت و حق در جامعۀ بشری و برقراری امنیت و قانون برای راحتی آدمیان و پرورش آن ها و تأمین سعادت آن ها و حفظ و گسترش ارزش های متعالی انسانی و اسلامی است؛ و در یک عبارت کوتاه، حکومت ابزار رساندن انسان به سعادت دو جهانی است. آن حضرت (ص) در بیانی مهم این موضوع را به صورت زیر بیان می دارند:  «سوگند به خدا ما بر این کار (حکومت) کسی را که خواهان آن باشد و کسی را که بر آن حریص باشد، نمی گماریم» [3] (پیام پیامبر، 1376، ص 734) .

هفتم، آن حضرت (ص) در تبیین حکومت و بیان ماهیت آن به هدف، نقش و کارکرد حکومت و فلسفۀ وجودی آن توجه داشته است و به نوعی فلسفۀ وجودی حکومت را در هدف و غایت و یا در کارکرد غایتمندانه می بینند. بر این اساس، بررسی این نوشتار معطوف به دو منبع اساسی باقی مانده از آن حضرت (ص) یعنی بیانات یا گفتار خاص و سیرۀ عملی یا رفتار و کردار حضرت و نیاز به مکمل این دو یعنی کتاب خدا که بنیان اندیشه و عمل حضرت را تشکیل می دهد، است.

خلاصه کلام آنکه در تبیین نظری بحث تکیه بر بیان مهم ترین ویژگی متغیر مورد بحث که حکومت است و از سویی، بیانگر فلسفۀ وجودی حکومت و از سوی دیگر، بیانگر کارکرد غایت گرایانه آن از نگاه پیامبر اسلام (ص) است، یعنی عنصر «رعایت»  به عنوان مفهومی جدید و قابل تأمل و در نتیجه، مسئلۀ حکومت (متغیر وابسته) و بیان چیستی و ماهیت آن باتوجه به متغیری جدید (متغیر مستقل) که همان مفهوم «رعایت»  است، از لحاظ نظری تجزیه و تحلیل می گردد. به بیان دیگر، در اینجا همبستگی این دو مفهوم یا همسانی آن ها و به عبارت دقیق تر، این همانی آن دو مورد توجه خواهد بود. بنابراین، اگر صحبت از رابطۀ بین این دو مفهوم و مسئله باشد، رابطه ای این همانی است.

برای تحقق این امر دو کار مرتبط صورت گرفته است: ابتدا، با تکیه بر نظریۀ مفهوم شناسی، هریک از دو مفهوم مورد نظر، یعنی مفاهیم حکومت و رعایت، از بعد مفهومی و سپس، با ارجاع حکومت (مفهوم وابسته) به رعایت (مفهوم جدید) عرصۀ بازکاوی مفهوم شناسانه رعایت از منظر سیاسی بررسی شده است. آنگاه از لحاظ روایی مفهوم رعایت در متن (کتاب و حدیث) ، و در ادامه، با گزینش متن حدیثی مورد نظر با روش تفسیری و هرمنوتیک معنایی و معناشناسی یعنی بازخوانی متن با تکیه بر معنای آن، و در نهایت، به لحاظ نظری و با شیوۀ تبیینی ربط مفهومی رعایت با حکومت بررسی می شود. در نتیجه، در این پژوهش با به کارگیری نظریه های مفهوم شناسی و تفسیری یا هرمنوتیک متکی بر معنا و محتوای متن و تحلیل نظری مبتنی بر این دو الگو به بررسی و ربط مفهومی و معرفت شناسانه بین دو مفهوم وابسته (حکومت) و جدید (رعایت) پرداخته و با توجه به این نگرش، ماهیت حکومت با تأکید بر فلسفۀ وجودی آن در قالبی نظری و منسجم تبیین شده است.

2- چارچوب مفهومی

2-1- مفهوم شناسی حکومت

واژۀ حکومت از ریشۀ «حکم» (ح ک م) آمده است و حکم در اصل به معنای لگام بر دهن اسب کردن، بازداشتن یا نهی کردن، فرمان دادن، ثبوت، استقرار، اتقان و منع و بازداشتن برای اصلاح و به سامان آوردن چیزی، قضاوت و داوری و نظایر این هاست؛ برای نمونه، زبیدی در  «تاج العروس» ، حکم را به معنای قضاوت دانسته است. او می نویسد:  «الحکم-با حرکت پیش-عبارت است از داوری (القضاء) در مورد چیزی به اینکه این گونه است یا این گونه نیست » [4] (زبیدی، بی تا، ج 8، ص 452) .

این در حالی است که راغب اصفهانی در  «مفردات القرآن» خود معنای اصلی آن را «منع برای به سامان درآوردن» می داند و می نویسد:  «اصل معنای حکم بازداشتن برای به سامان آوردن است» [5] (راغب، 1404 ق، ص 126 ) . هرچند معنای داوری را هم مطرح ساخته است؛ لذا می نویسد:  «حکم داوری در مورد چیزی بر اساس چیزی دیگر (قضاوت) است» (راغب، 1404 ق، ص 127 ) .[6]

در واژه نامه های فارسی نیز برای این واژه معانی ای چون امر، حکم، داوری و حکومت و نظایر آن آمده است؛ برای مثال، علی اکبر دهخدا نیز در «لغت نامه» خود در مورد معانی حکم می نویسد:  «بازداشتن و منع کردن از فساد... حکومت، امر، مثال فرمودن، امر کردن، فرمان دادن، ... فتوا دادن، رأی دادن قاضی... ، قضا، داوری، حکومت و قضیه... » (دهخدا، 1383، ذیل واژۀ حکم) ، دیده می شود که در نگاه این نویسنده، حکم معنای حکومت و فرمانروایی نیز می دهد. بنابراین، در حکم چند معنای اصلی و مرتبط وجود دارد: امر و نهی یا فرمان (دادن) ، داوری و قضاوت (به طور کلی و در هر مورد) ، فتوا و رأی، اتقان و تثبیت و حکومت.

حال باید دید واژۀ حکومت در واژه نامه ها به چه معناست. در «فرهنگ معین»  حکومت به هفت معنا آمده است:  «1- فرمان دادن و امر کردن؛ 2- فرمانروایی کردن؛ 3- سلطنت کردن و پادشاهی کردن؛ 4- داوری کردن و قضاوت کردن؛ 5- فرمانروایی: 6- سلطنت و پادشاهی و 7- داوری. قضاوت» (معین، 1376، ج 1، ص 1367، ذیل واژه حکومت) . باید دانست که همۀ این معانی که در این واژه نامه و واژه نامه های مشابه برای حکومت آمده است، یا از مصادیق و موارد حکومت کردن است، مانند «سلطنت کردن، پادشاهی کردن» و یا از لوازم و الزامات آن است، مانند «فرمان دادن» و یا «داوری کردن» و یا بیانگر این همانی آن، مانند «فرمانروایی کردن » . بنابراین، حکومت جز فرمانروایی و رهبری نیست. داوری و قضاوت نیز از شئون حکومت، به مفهوم سیاسی آن، است و معمولا از الزامات آن قلمداد می شود، هرچند حکومت و حکم گاه از باب کاربرد کل برای جزء به معنای داوری و قضاوت آمده است.

اما در اصطلاح فرهنگ های علوم سیاسی، حکومت به معنای حکمرانی، فرمانروایی و ادارۀ امور عمومی یا رهبری و مدیریت جامعه است (آشوری، 1366، ص 241) . در دانش سیاست معمولا حکومت را مجموعه ای از سازمان های عمومی یا نهادی همگانی می دانند که به منظور تأمین روابط صحیح اجتماعی، حفظ نظم در جامعه، اجرای قوانین و تأمین مصالح عمومی به وجود می آید و گاهی به معنای  «قوۀ اجرایی» ، در نظام های قانونی جدید و مبتنی بر تفکیک قوا، آمده است (آشوری، 1366، ص 241) .

معادل انگلیسی این واژه نیز لغت government است که به مفهوم تشکیلات سیاسی و اداری کشور، چگونگی و روش ادارۀ یک کشور یا واحد سیاسی و تشکیلات دولتی است (آقابخشی، 1363، ص 110) .

در منطق قرآن و حدیث نیز حکم و حکومت به معانی رهبری وفرمانروایی و امامت، داوری و قضاوت، تمایز حق از باطل، یک سره کردن اختلافات و نظایر آن آمده است؛ برای مثال، در قرآن کریم خطاب به حضرت داوود (ع) می فرماید:  «ای داوود! ما تو را در زمین خلیفه قرار دادیم، پس در بین مردم به حق حکومت و داوری نما

 (... فَاحکُم... ) [7] (ص: 26) . در این بیان «فاحکم» هم به معنای پس حکومت نما و هم به معنای پس داوری نماست. البته به نظر ما معنای حکومت نما صحیح تر به نظر می رسد؛ زیرا حکومت داوری و قضاوت را در بر می گیرد و همچنین، داوری و قضاوت از لوازم و الزامات حکومت است. حکومت، معمولا از سه نهاد اصلی یا سه قوه تشکیل می شود که عبارت اند از: قوای مقننه (قانون گذاری) ، مجریه (اجرای قانون) و قضائیه (داوری) ؛ بنابراین، نمی توان قضاوت و داوری را از حکومت جدا دانست.

لازم به ذکر است که در احادیث پیامبر (ص) و سایر پیشوایان معصوم (ع) نیز حکومت هم در معنای فرمانروایی و هم سایر معانی آمده است؛ برای مثال، پیامبر (ص)  در حدیثی می فرماید:  «البته من بعد از خودم بر امتم از سه گونه کنش می ترسم: یک. لغزش و خطای دانشند؛ دو. فرمانروایی (حکومت) ستمگر، و سه. هوس مورد پیروی» [8] در این بیان پیامبر (ص) از حکم جائر و فرمانروایی ستمگر در کنار لغزش دانشمند و هوس های مورد پیروی به عنوان سه کنشی که او نسبت به آن ها در بین پیروانش نگران و خائف است، یاد می کند. لذا پیامبر (ص) نسبت به وجود چنین حکومتی در جامعه پس از خویش اخطار می دهد و احساس نگرانی می کند.  «در نهج البلاغه و به طور کلی در متون احادیث اسلامی... حکومت در اصطلاح اسلامی به معنای وسیع سیاسی، قضائی، اقتصادی و فلسفی آمده است» (عمید زنجانی، 1367، ج 2، ص 147) . پس یکی از معانی حکم در قرآن، حدیث، کلام و فقه که کاملا مرتبط با حکم به مفهوم شرعی و فقهی نیز است، حکومت می باشد. همان گونه که گاه «حکم»  به عنوان نامی از نام های خداوند به کار رفته است؛ برای مثال، در دعای مجیر آمده است:  «منزهی تو ای فرمانروا (حکم) ، برتری تو ای حکیم، ما را از آتش پناه ده ای پناه دهنده... » بنابراین، حکم می تواند در معنایی کامل همان حکومت و حکم می تواند به معنای حاکم (فرمانروا) باشد. حکومت نیز فرمانروایی و مسئولیت است و این موضوع مورد توجه برخی از اندیشمندان مسلمان قرار گرفته است؛ برای مثال، شهید صدر در تعریف حکومت از دیدگاه اسلام می نویسد: «حکومت در دولت اسلامی عبارت است از رعایت و حفظ شئون امت بر اساس شریعت اسلامی و به همین جهت بارها بر حاکم (فرمانروا) اسم  «راعی» و بر فرمانبرداران (مردم) نام «رعیت » اطلاق شده است؛ همان گونه که در حدیث شریف (کُلُّکُم «رَاعٍ» وَ کُلُّکُم مَسئُولٌ عَن «رَعِیَّته» ) (مجلسی، 1404 ق، ج 27، ص 38) آمده است» (صدر، 1410 ق، رقم 6)

در اینجا شهید صدر به مفهوم و محتوای نظری و مفهومی یا چیستی و ماهیت حکومت توجه دارد نه به شکل ظاهری آن و لذا از این سخن استنباط می شود حکومت، یعنی حفظ مصالح و شئون امت؛ و حکومت اسلامی نیز مصالح و شئون امت اسلامی را در درون دولت اسلامی و بر مبنای شریعت و دین اسلام حفظ و حراست می کند.

2-2- مفهوم شناسی رعایت

2-2-1- رعایت در لغت

سه کلمۀ «راعی» ،  «رعیت» و «رعایت» از ریشۀ «رعی (رعا) » می آید که در لغت عربی در اصل، به معنای مراقبت و نگهداری از حیوان، غذا دادن و رسیدگی به آن یا تیمار و سرپرستی حیوان در جهت حمایت از او و در نظر گرفتن شئونش است. راغب اصفهانی در کتاب «المفردات» می نویسد: رعی در اصل محافظت از دیگری است، یا از طریق تغذیه و پرورش او که حافظ زندگانی اش است و یا به حفظ و نگهداری او از دشمن» [9] (راغب، 1404 ق. ، ص 198) . او در ادامه بر عنصر حفاظت تأکید می ورزد:  «گفته می شود رعیته، یعنی او را پاسداری کرد (یقال رَعَیتَهُ، أَی حَفظتَهُ) (راغب، 1404 ق. ، ص 198) . در دیگر فرهنگ های عربی نیز  «رعی » به همین معنا آمده است؛ برای مثال، در «لسان العرب » معنای الرعی را «الکَلَأ» می داند:  «رعی: الرّعی: مصدر رعی الکلأ و نحوه یرعی رعیا» (ابن منظور، 1388، ج 14، ص 325) (الرعی مصدر رعا: حفاظت کردن، مراقبت کردن، مواظبت کردن... ) . او بر همین اساس راعی را نگهبان و حارس می خواند:  «و راعی کسی است که نگهبان و محافظ جاندار است، یعنی آن را حمایت و حراست (یحوطها و یحفظها ) می کند » [10] (ابن منظور، 1388، ج 14، ص 325 ) .  «و الراعی یرعی الماشیة أی یحوطها و یحفظها» (ابن منظور، 1388، ج 14، ص 325) (و راعی کسی است که نگهبان و محافظ جاندار است؛ یعنی آن را حمایت و حراست می کند ) و  «راعی جاندار: نگهبان و حافظ آن... و جمع آن رعاة است... » (ابن منظور، 1388، ج 14، ص 325 ) . پس در چنین برداشتی مراعات به معنای محافظت و نگهبانی است (ابن منظور، 1388، ج 14، ص 325) .

در واژه نامه های فارسی نیز رعایت از مقوله های نگهبانی و برتر از آن، تکریم، نوازش و نظایر آن ذکر شده است؛ برای مثال، دهخدا در «لغت نامه» این معانی را برای واژه رعایت ذکر کرده است:  «نگاهداشت، نگاهداری، ... نگاهداشت حق، ... پاس داشتن، ... تکریم، سیاست و تدبیر، بخشایش، نوازش، مهربانی، دستگیری... » (دهخدا؛ ذیل واژه رعایت) . بنابراین، رعی و رعایت به معنای مراقبت و پاسداری، حفاظت و نگهداری، حراست و نگهبانی و به طور کلی، مراعات آن، یعنی حفظ حدود و شئون آن چیز است. در فرهنگ های عربی به زبان های دیگر نیز رعی و هم خانواده هایش به همین معانی آمده است؛ برای مثال:  «رعی... چراندن، ... نگهداری کردن (از گله) ، مواظبت کردن، نگهداری کردن (کسی را) ، ... مواظبت کردن، رسیدگی کردن، ... توافق داشتن (با چیزی) ، رعایت کردن، ... در نظر داشتن، ... نگهداری، مراقبت، مواظبت، حمایت، ... رعایت، ... سرپرستی، ... » (آذرنوش، 1379، ص 240) .

محدثان نیز کم و بیش به مفاهیم نگهبانی و پاسداری و حمایت و امثال آن در تعبیر از رعی و سایر مشتقاتش توجه کرده اند؛ برای مثال، علامه مجلسی در «بحار الانوار» در شرح حدیثی از امام ابو الحسن موسی کاظم (ع) که در مورد جاه طلبی و ریاست دوستی است که در ظاهر، در اشاره به آیۀ 38 سوره قصص [11]بیان شده است و در آن امام (ع) زیان جاه طلبی و حب ریاست بر مردم را از زیان دو گرگ درنده برای گله گوسفند (بی شبان) شدیدتر می داند، [12]نیز می نویسد:

 «رعاء... جمع راع و اسم فاعل است و رعا (نیز) اسم جمع است. بر اولی نویسنده کتاب «المصباح» و بر دومی قاضی تصریح کرده است و عبارت تفرق الرعاء برای بیان شدت زیان است. پس راعی (شبان) آنگاه که حضور دارد، گرگ را از زیان زدن به رمه باز می دارد و از رمه حمایت و حراست می نماید و ظاهر بیان آن حضرت این است که... زیان وجود دو گرگ در رمه گوسفندان از زیان ریاست (استبدادی و ستمگرانه) در دین مسلمانان شدیدتر نیست » [13] (مجلسی، 1404 ق، ج 70، ص 146) .

به طور کلی، از فرهنگ های گوناگون استنباط می شود که رعایت و مراعات دارای معانی مرتبط زیرند:

یک. پاس داشتن، نگهبانی، حفاظت و حراست؛ در سخنان پیامبر نیز آمده است: «خرد نگهبان (راعی) پرستش گران (عابدان) است» [14] (نوری، 1408 ق. ، ج 11، ص 206) .

دو. نگهداشت و پاسداری از حق و حقیقت، مراقبت از حق و شأن و جایگاه مورد رعایت؛ شاعر گوید:  «هیچ کس را غم ولایت نیست - کار اسلام را رعایت نیست» .

در «لسان العرب» آمده است:  «و راعیته (و آن را مراعات کرد) : من مراعاة الحقوق (از پاسداشت حقوق است) (ابن منظور، 1388 ق، ج 14، ص 327) . وی در اینجا به شعری از شاعر عرب، ذو الاصبح، استناد می کند که می گوید:  «برخی بر برخی دیگر ستم روا داشتند، پس هرگز حقوق دیگری را رعایت نکردند (فَلَم یَرعَوا) » [15] (ابن منظور، 1388 ق، ج 14، ص 327) .

سه. تأمل؛ ملاحظه و دقت نظر در امور برای به کمال رساندن آن ها یا درک حقیقت آن ها؛ برای مثال، در حدیث در مورد تأمل و دقت در کتاب خدا در هنگام قرائت چنین آمده است:  «بدترین مردم شخصی است که کتاب خدا را می خواند بدون آنکه چیزی از آن را رعایت نماید... » [16] (ابن منظور، 1388 ق، ج 14، ص 328) .

چهار. تکریم، بخشش، احترام و نوازش، دستگیری، مهربانی و احسان؛ در «شرح نهج البلاغه» اثر ابن ابی الحدید معتزلی آمده است:  «و نه دستگیری که با چشم مهر و عطوفت بنگرد » [17] (ابن ابی الحدید، 1404 ق، ج 15، ص 12) .

از معانی چهارگانۀ بالا درمی یابیم که رعایت، رابطه ای مرکب از چهار عنصر است:

اول. ملاحظه و تأمل؛ دوم. احقاق حق؛ سوم. پاسداری و نگهبانی و صیانت و چهارم. تکریم و مهرورزی.

مفاهیم چهارگانه بالا روی هم رفته بیانگر پاسداشت و احقاق حق و بذل عنایت برای به کمال رساندن و شکوفا کردن است. اما رعایت در کل معنای گسترده تری را نیز می رساند و آن: پنج. سیاست و تدبیر است که به چهار عنصر مفهومی دیگر معنا و ارزش می دهد و آن ها را با عدالت قرین می سازد. چه سیاست در این نگاه بیانگر نوعی جهت گیری عاقلانه در جهت احقاق حق و سرپرستی حقیقی است؛ لذا رکن اساسی رابطه است.

ازاین رو، رعایت نوعی رابطه سیاسی و یا سیاست -به معنای حقیقی- است (نمودار شماره 1) :

 (به تصویر صفحه مراجعه شود)

2-2-2- رعایت در سیاست

معانی سیاسی واژه رعایت و رعی نیز نگهبانی، مراقبت، پاسداری، حفاظت، سرپرستی و مهم تر از همه «سیاست» است و راعی به مفهوم سیاست مدار، مدیر، مدبر، نگهبان، هادی و مراقب است و هر نگهبان و مراقبی راعی است؛ برای مثال، پادشاه (امیر) مردم (جامعه) خود را پاسداری و حمایت کرد» [18] (البستانی، 1362، ص 196) . راغب با صراحت تام در سده های قبل در خصوص وضع واژه «الرعی» و «الرعاء» برای نگهبانی و سیاست می نویسد:  «و واژه های رعی (الرعی) و رعاء (الرعاء ) برای حفظ و سیاست (السیاسة) جعل شده است» [19] (راغب، ص 198) . وی پس از آن به سخن خدای حکیم در قرآن استناد می جوید که می فرماید: «فَمَا رَعَوهَا حَقَّ رِعَایَتِهَا» (حدید: 37) ؛ و توضیح می دهد که معنایش چنین است:  «آن را آن گونه که شایسته حراست و نگهبانی بود، حراست و نگهبانی نکردند» [20] (راغب، 1404 ق، ص 198) . در فرهنگی دیگر هم آمده است که رعی به معنای ملاحظه و تدبر... » (الشرقی، 1366، ص 1762) ؛ و یا راغب اصفهانی به صراحت تأکید دارد که هر سیاست مداری راعی است. او می نویسد:  «و هر سیاست مدار و سآئسی خواه بر نفس خویشتن مراقبت و راهبری داشته باشد و خواه بر دیگران،  «راعی» نامیده می شود» [21] (راغب، 1404 ق، ص 198) .

در «لسان العرب» نیز آمده که رعایت حرفه و شغل راعی بوده و مورد سیاست، مورد رعایت است:  «رعایت: حرفه و شغل راعی، و مورد سیاست (مسوس) : مورد رعایت است» [22] (ابن منظور، 1388 ق، ج 14، ص 326) . نویسنده سپس به قول ابو قیس ابن اسلت استناد می کند که گفته است:  «... و در اقوام رعایت شونده (مورد رعایت) مانند رعایت کننده نیست» [23] (ابن منظور، 1388 ق، ج 14، ص 326) . نیز آمده است: «و الراعی: الوالی، و الرّعیّة: العامّة» (ابن منظور، 1388 ق، ج 14، ص 327) ؛ یعنی: راعی: والی (فرمانروا و سرپرست) است و رعیت، عموم مردم هستند. وی همچنین می نویسد: «و امیر رعیت (مردم) خود را مورد رعایت قرار داد... و هرکس که سرپرستی امر قومی را بر عهده گرفت، راعی آنان است و آن ها رعیت اویند... و قد استرعاه ایاهم: درخواست محافظت و حراست آنان را کرد و استرعیته الشی ء: پس آن چیز را مورد نگهبانی و رعایت قرار داد» [24] (ابن منظور، 1388 ق، ج 14، ص 327) .

تبیین مفهوم شناسی به لحاظ سیاسی واژه ما را به این نگرش رهنمون می سازد که راعی یا همان سیاست مدار در جامعه به مثابه عین یا چشم و دیدبان جامعه در برابر دشمنان آن جامعه است. جالب توجه است آنکه کاربرد واژه «رعایت» (رعایة) به معنای  «سیاست» در زبان عربی سابقه ای بسیار طولانی دارد. بر این اساس، رعیت نیز همان امت، ملت یا هر چیزی است که تحت مراقبت، نظارت و فرمانروایی قرار می گیرد و بر همین اساس، رعیت به معنای مردم و عموم مردم آمده است.

2-2-3- رعایت در قرآن و احادیث

در قرآن و روایات نیز بارها «راع» به معنای محافظ، مراقب، نگهبان و نظایر آن؛ و  «رعایت و مراعات» نیز به مفهوم پاسداری، نگهبانی و موارد مشابه آمده است؛ برای مثال، در قرآن در مورد مسیحیانی که راه حق را آن گونه که باید نرفتند، می خوانیم:  «پس آن (دین و کتاب عیسی (ع) ) را آن گونه که باید و شایسته بود، رعایت نکردند» [25] (حدید: 37) ، که به بیان اهل لغت و بسیاری از مفسران قرآن معنایش این است:  «آن را آن گونه که شایسته حراست و نگهبانی بود، حراست و نگهبانی نکردند» .[26]

در احادیث پیامبر اسلام (ص) آمده است:  «هر چیز را ابزار و ذخیره ای است و ابزار و ذخیرۀ مؤمن، خرد است و هر چیز را مرکبی است و مرکب مرد، خرد است و هر چیز را غایتی است و غایت عبادت، خرد است و هر قومی را نگهبانی (راع) است و نگهبان (راعی) پرستش گران، خرد است... » [27] (نوری، 1408 ق، ج 11، ص 206؛ مجلسی، 1404 ق، ج 1، ص 95) . همان گونه که پیشتر بیان شد، آن حضرت در تبیین راع و رعیت می فرماید:  «آگاه باشید که همۀ شما نگهبان و فرمانروایید (کلّکم راعٍ) و همه شما در برابر رعایت و نگهبانی خویش مسئول و مورد بازخواستید (و کلّکم مسؤول عن رعیّته) » . همچنین، آن حضرت به امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید:  «من و تو پدران این امت هستیم. پس نفرین خدا بر آنکه از ما سرپیچی نماید، بگو: آمین. گفتم: آمین. سپس فرمود: من و تو رهبران این امت هستیم، پس نفرین خدا بر کسی که از ما روی برگرداند، بگو: آمین. گفتم: آمین. سپس فرمود: من و تو نگهبانان (راعیا ) این امتیم، پس نفرین خدا بر کسی که از ما روی برگرداند، بگو: آمین. گفتم: آمین. امیر مؤمنان (ع) فرمود: و شنیدم که دو نفر با من آمین می گفتند. پس گفتم یا رسول اللّه (ص) و چه کسانی با من آمین می گویند؟ فرمود: جبرئیل و میکائیل (ع)» [28] (مجلسی، 1404 ق، ج 63، ص 5؛ صدوق، 1366، ص 118)  و یا در روایتی دیگر در بیان شاخص های شناخت امام به راعی که از مسئولیت خویش فرار نمی کند و طفره نمی رود، اشاره شده است: «امام، دانشمندی است که جهل نمی ورزد و سرپرست و نگهبانی (راع) است که از مسئولیت خود طفره نمی رود (یا در برابر دشمن عقب نشینی نمی کند) » [29] (طبرسی، 1403 ق، ج 2، ص 436) .

حضرت امام صادق (ع) در بیانی از امیرالمؤمنین علی (ع) سخن از راع بودن برای حقوق الهی که به معنای احساس مسئولیت نسبت به آن ها و مراعات و تلاش برای اجرای آن هاست، به میان می آورد:  «و نگهبان و حافظ هر آنچه به عنوان امانت در دست توست، باش و نیز نگهبان و تحقق بخش (راعیا) حق الهی در مورد آن باش»[30] (کلینی، 1365، ج 3، ص 537) . امام صادق (ع) نیز با صراحت از نصب راعی یا سیاست مدار از سوی خدا سخن می گوید:  «... آیا نمی بینی که خداوند نگهبان و سرپرستی را می گمارد و خلیفه ای را جانشین می سازد... » [31] (مجلسی، 1404 ق، ج 26، ص 137؛ طوسی، 1414 ق. ، ص 443) .

در دعاها و نیایش ها، خدا را این گونه می خوانیم:  «ای نگهبان تر و رعایت کننده تر از هر نگهبان و رعایت گری (یَا أرعَی مِن کُلِّ راعٍ) » (المصباح للکفعمی، ص 351، نوری، 1408 ق، ج 11، ص 207) ؛ یعنی: ای نگهدارتر از هر نگهبانی. و نیز در دعای جوشن کبیر آمده است:  «ای راهنمای کسی که راهنمایی بخواهد و ای حافظ کسی که حراست طلبد و ای نگهبان کسی که نگهبانی بخواهد (یا راعی من استرعاه) و ای شفابخش کسی که شفا درخواست نماید» [32] (قمی، بی تا، دعای جوشن کبیر ) .

به طور کلی، با توجه به آنچه بیان شد، می گوییم در مفهوم سیاسی، رعی، رعایت، مراعات که ریشه و مصدر راع و رعیت است، عبارت است از کنش مدبرانه و آگاهانه همراه با دقت و تأمل در جهت احقاق حقوق و تأمین شئون و مصالح امت یا چیزی که به پاسداشت و تکریم و در نتیجه، شکوفایی و تکامل آن منجر گردد. حکومت نیز عبارت است از: کنشی سیاسی و مدبرانه در جهت پاسداشت حقوق و شئون آدمیان در میان آن ها که در قالب نهادهای عمومی تجلی پیدا می کند و وظیفۀ آن در برابر جامعه و شهروندان جز رعایت و مراعات آنان نیست. پس در نگاه پیامبر (ص) حکومت اداره و تدبیر صرف امور عمومی جامعه نیست بلکه مهم تر از آن بعد ارزشی تعریف حکومت است که در مفهوم رعایت و ارتباط تنگاتنگ آن با مسئولیت نهفته است که می توان آن را خدمت گزاری دانست.

2-2-4- رعایت در کلام نبوی

بررسی برخی از گفتارها و احادیث رسول اللّه (ص) بیانگر این است که آن حضرت حکومت و فرمانروایی را «رعایت» و «مراعات» به مفهوم «نگهبانی» ،  «حراست» و  «حفاظت» و «پذیرش مسئولیت » می داند. لذا، آن حضرت حکومت بر انسان ها را با مسئولیت قرین می سازد.

با آشنایی با کاربرد مفهوم رعایت برای تبیین و بیان چیستی و ماهیت حکومت در اینجا ابتدا در بین سخنان آن حضرت تنها به پنج مورد از مواردی که آن حضرت از مفهوم رعایت و مشتقات آن برای بیان حکومت و مدیریت و فرمانروایی استفاده کرده است، اشاره می گردد. لازم به یادآوری است که گزینش و بیان این تعداد با توجه به کاربرد واژۀ رعایت و مشتقات آن ها در زمینه های موضوعی گوناگون بوده است و همچنین، بیان این تعداد استناد در اینجا تعمدی است و بیانگر اهمیت مسئله در نگاه آن حضرت است. به علاوه در این میان هریک از این استنادات می توانند مفسر دیگری به ویژه مفسر روایت مشهور اول باشند که از سوی برخی مورد سوءاستفاده قرار گرفته است. این روایت ها عبارت است از:

یک.  « (الا) کلّکم راع، و کلّکم مسؤول عن رعیّته » (مجلسی، 1404 ق، ج 72، ص 38) ؛ یعنی همگی شما نگهبان هستید و در برابر رعیت (مورد نگهبانی و سرپرستی) مسئول هستید.

دو.  «مرد، نگهبان و سرپرست خانواده اش است و هر نگهبان و سرپرستی در برابر رعیتش (مورد نگهبانی اش ) مسئول است. و زن نگهبان و سرپرست دارایی همسرش است و در برابر آن مسئول است» [33] (احسائی، 1405 ق، ج 1، ص 130 ) .

سه.  «آگاه باشید، همۀ شما نگهبانید، و در برابر پیروان و مورد نگهبانی تان مسئولید. پس امام (امیر) [34] که نگهبان و سرپرست مردم است در برابر آنان مسئول است، و مرد، نگهبان و سرپرست خانواده اش است و نسبت به آنان مسئول است، و زن، نگهبان و سرپرست خانه همسر و فرزندانش است و نسبت به آنان مسئول است، و بنده، نگهبان دارایی صاحبش است، و در برابر مورد رعایتش (رعیتش) مسئول است، پس آگاه باشید که همۀ شما سرپرست و نگهبانید و همگانتان در برابر مورد نگهبانی تان مسئولید» [35] (مسلم، 1420 ق. ، ص 825؛ دیلمی، 1412 ق. ، ج 1، ص 184؛ احسائی، 1405 ق، ج 1، ص 129؛ ورام، بی تا، ج 1، ص 6) .

چهار. در بیانی خطاب به امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید:  «من و تو، نگهبانان و سرپرستان این امت هستیم. پس نفرین خدا بر کسی باد که از ما دور افتد» [36] (مجلسی، 1404 ق، ج 5، ص 33؛ صدوق، 1366، ص 119 ) .

پنج. «هیچ بنده ای نیست که خداوند یکتا نگهبانی و سرپرستی جمعی را بدو سپارد و او در امانت داری و خیرخواهی آنان نکوشد، جز اینکه هرگز بوی بهشت به مشامش نخواهد رسید » [37] (بخاری، 1422 ق، ص 1263) .

3- تحلیل «حدیث راع»

در ادامۀ نوشتار، به اختصار به بررسی اجزای حدیث راع با توجه به اساسی بودن آن برای بیان چیستی حکومت می پردازیم:

3-1- أَلَا

 «ألا » [38] حرف هشدار، تنبه، آگاهی و فریاد بیدارباش است؛ یعنی بدانید و آگاه باشید. این حرف معمولا در جایی می آید که عبارت پس از آن یا واقعیتی اساسی و یا ضرورتی حیاتی و یا اعلام خطری مهم و یا بشارت به خبری مهم و ارزشمند باشد. بنابراین، عبارت «کلّکم راع، و کلّکم مسؤول عن رعیّته» هم می تواند بیانگر واقعیتی اصیل باشد؛ بدین معنا که هر حکومتی و اداره ای و تدبیری رعایت و رعاء است و شرایط خاص آن را دارد و لذا، نشان دهندۀ این است که حقیقت حکومت و اصل آن جز رعایت و مراعات نیست. همچنین، باتوجه به این تأکید است که می توان حکومت را به مثابه ضرورتی حیاتی در عرصۀ زندگی جمعی انسان در نظر گرفت.

3-2- کُلُّکُم

کلکم، خطابی عام است؛ یعنی همۀ پیروان آن حضرت را در برمی گیرد و حتی در عرصۀ جامعه جهانی نیز همه جهانیان را در برمی گیرد و هیچ استثنایی را نمی پذیرد.

به علاوه هیچ قرینه ای در کار نیست که پیامبر (ص) این بیان را خطاب به گروهی خاص با افرادی خاص و مورد نظر مطرح کرده باشد. لذا در عمومیت آن هم به لحاظ مضمون و محتوای حدیث، و هم به لحاظ استناد و شأن نزول حدیث، تردیدی نیست. به لحاظ ادبی نیز «کل» در اینجا واژه ای است که برای بیان عمومیت و استغراق به کار می رود؛ یعنی تمام افراد.  «کم» (شما) را بدون استثنا در برمی گیرد. کاربرد این واژه بیانگر غیرانحصاری بودن رعایت و حکومت است. سیاست و در نتیجه، حکومت امری است همگانی و همگان در آن حق دارند و سهیم هستند؛ لذا نباید در انحصار شخص خاص، گروه خاص، طبقۀ خاص و یا حزب و جناح خاصی قرار گیرد. سیاست امری عمومی و غیرخصوصی است و لذا، مخاطب آن نیز همگان اند، نه افرادی خاص.

3-3- کُلُّکُم رَاعٍ

این بیان «کلکم راع» نشان از این دارد که انسان به دلیل انسان بودنش از سویی «راع» و از دیگر سوی «رعیت» است؛ یعنی انسان از آن حیث که انسان است، طبعا دارای نوعی نفوذ و ولایت نسبت به دیگران است؛ زیرا با آن ها دارای سرنوشت و زندگی مشترک است و همه در برخورداری از این سرنوشت مشترک با هم برابرند. مردم از آن حیث که انسان هستند، راعی نیز می باشند و هیچ استثنایی در میان نیست.

بر همین اساس، به زعم نویسنده حدیث دوم و ادامه حدیث سوم بیانگر مصادیق راعی و از باب نمونه و مورد است و بیانگر کلیت و انحصار نیست و به ظاهر آن حضرت برای روشن ساختن موضوع برای افراد زمان خویش و اکمال بحث این مصادیق را بیان کرده، هرچند عمومیت سخن و منظور حضرتش کاملا روشن و مبرهن است. به علاوه موضوع ولایت مؤمنان بر یکدیگر در قرآن کریم آمده است، آنجا که می فرماید: «و المؤمنون و المؤمنات بعضُهم أولیاءُ بعضٍ... »

 (توبه: 17) .

به تعبیر شهید صدر:  «و این حقی است عمومی که همه باید به یکسان از آن استفاده کنند» (صدر؛ 1359، ص 50) . به زعم نویسنده، بیان پیامبر (ص) نیز مؤید و بیانگر چنین حقی است؛ زیرا رعایت همان ولایت است. همان گونه که آمده است:  «وَ رَاعِی القَومِ مَن وَلِیَ عَلَیهِم» (مجلسی، 1404 ق، ج 34، ص 8) . یعنی: راعی قوم کسی است که بر آن قوم دارای ولایت است. پس راعی همان ولی است و مؤمنان ولی یکدیگرند؛ یعنی راعی هم هستند.

3-4- کلّکم مسؤول عن رعیّته

پیامبر رحمت (ص)  در این بخش از بیان خویش رعایت را با مسئولیت پیوند می دهد. بدین معنا که رعایت ذاتا و فی نفسه در درون خود معنای مسئولیت و عنصر مسئولیت را داراست. بنابراین، راع بودن مترادف با مسئول بودن است بلکه فراتر از آن و رعایت مترادف با مسئولیت، بلکه بسی گسترده تر از آن. مسئولیت بدین معنا مصادیق و شاخص ها و معیارهای گوناگونی دارد؛ برای مثال، در قرآن کریم یکی از معیارها و شاخص های مسئولیت دوجانبۀ آدمیان در برابر هم (اولیاء) یا (راعیان) در قالب فرمان دادن به یکدیگر به نیکی و معروف و بازداشتن یکدیگر از بدی و منکر آمده است: «... یَأمُرُونَ بِالمَعرُوفِ وَ یَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ... » (توبه: 17) . در زبان پیامبر (ص) مسئولیت به صورت کلی و عام بیان شده است.

امام خمینی (ره) نیز به پیروی از آن حضرت (ص) ، اهمیت مسئولیت همگانی را بدین سان مطرح می سازد:  «الان مکلفیم ما، مسئولیم همه مان، همه مان مسئولیم، نه مسئول برای کار خودمان، مسئول کارهای دیگران هم هستیم «کلکم راع و کلکم مسؤول عن رعیته» همه باید نسبت به همه رعایت بکنند... مسئولیت من هم گردن شماست؛ شما هم گردن من است. اگر من پایم را کج گذاشتم شما مسئولید اگر نگویی چرا پایت را کج گذاشتی؟باید هجوم کنید باید نهی کنید که چرا؟... » (امام خمینی، 1378، ج 8، ص 487) .

3-5- رعیت

در برابر «راع» به عنوان مسئول «مرعی» قرار دارد که به صورت عام به مورد رعایت و مورد مسئولیت اطلاق می شود؛ یعنی آنچه که نگهبانی و حراست می شود. اما به لحاظ سیاسی در مورد آدمیان در برابر راع یا راعی، به صورت خاص واژه «رعیت» به کار می رود. در اینجا رعیت نه تنها بیانگر معنایی منفی، برخلاف تصور رایج، نیست بلکه تنها نوعی کاربرد واژه ای است برای تمایز میان دو نوع مرعی سا مورد رعایت؛ یعنی آدمیان یا موجودات خردمند مختار و آزاد و سایر مراعی. لذا همان گونه که بیان شد، در واژه نامه های عمومی و دانش نامه های خاص نیز رعیت جز به انسان ها به هیچ چیز دیگری اطلاق نشده است. بر همین اساس، همۀ فرهنگ ها این واژه را به معنای مردم، تبعه، شهروندان و... معنا کرده اند. بنابراین، به لحاظ لغوی نیز کاربرد رعیت در مورد انسان به عنوان موجود خردمند مختار جنبۀ خاص دارد و این امتیاز، این کاربرد را نشان می دهد. به همین جهت، در هیچ جا واژۀ رعیت به معنای گوسفندان یا اشتران، که غیرانسان اند، و یا سفیهان، دیوانگان و صغیران، هرچند که از جنس انسان هستند، نیامده است. به علاوه تصور شباهت رعیت با گوسفند و نظایر آن با متن حدیث و عمومیت رعایت برای همگان و برابری آن ها در رعایت و ولایت در تناقض قرار دارد؛ زیرا گوسفند و اشتر و دیوانه و سفیه و صغیر نمی تواند راع باشد و نمی تواند مسئول باشد و شاید اگر جز این بود، پیامبر خدا (ص) به جای کلکم مثلا می فرمود: رعاتکم و یا بعضکم.

متأسفانه در فرهنگ عمومی و گاه برخی از تفاسیر تخصصی، از واژه های راعی و رعیت برداشت غلطی شده و راعی را به مفهوم «قیم» و رعیت را به مفهوم افراد یا جمعی که باید تحت قیمومیت قرار بگیرند، معنا کرده اند و از این نظر، جامعه و مردم را به صغیران، سفیهان و دیوانگان تشبیه کرده اند که نیاز به قیم یا چوپان دارند؛ در حالی که این گونه نیست و از مفهوم رعیت چنین موضوعی، در مفهوم شناسی لغوی و اصطلاحی، استنباط نمی شود.

3-6- رعی، رعاء، رعایت و مراعات

در اندیشۀ رسول اللّه (ص) رابطۀ میان راع و رعیت (فرمانروایان و فرمانبرداران) یا نظام سیاسی و مردم از جنس رعی، رعاء، رعایت و مراعات است که رابطه ای مبتنی بر مسئولیت و تعهد دوجانبه، یعنی قابل بازخواست است (مسئول) . بنابراین، راع در اینجا باید به رعایت مردم و احقاق حقوق آن ها و حفظ و حراست شئون آن ها بیندیشد؛ یعنی پاسدار شئون، حقوق و مصالح آنان یا به بیان روشن تر، خدمت گزار آنان باشد. در غیر این صورت، راع و مسئول نخواهد بود بلکه مسلطی مستبد خواهد بود که نه مفهوم حکومت به معنای رعایت را در می یابد و نه در حقیقت راع است. همان گونه که آن حضرت در بیانی روشن در این مورد می فرماید:  «هر زمامداری که سرپرستی چیزی از امور امت مرا به دست گیرد و در کار آن ها مثل کارهای خصوصی خودش دلسوزی و کوشش نکند، خداوند متعال در روز رستاخیز او را وارونه در آتش اندازد» [39] (راهنمای انسانیت، 1377، ص 343) .

4- استنتاج سیاسی

از تفسیر فوق و بررسی و تأمل در احادیثی که در این نوشتار بررسی گردید و همچنین، روایات مشابه آن ها به زعم نویسنده نکات زیر استنباط می گردد:

4-1- پذیرش هرگونه تعهدی یا مسئولیتی نسبت به دیگران یا بر عهده گرفتن انجام هرگونه کاری در ارتباط با سرنوشت دیگران، و یا شریک شدن با دیگران برای انجام هر امر مشترکی، در دیدگاه پیامبر بیانگر «راع بودن» در برابر آنان است. از چنین دیدی هر رابطۀ دوطرفۀ مبنی بر فرمان بردن و فرمان دادن، نوعی  «رعایت» یا «مراعات»  است و دو طرف آن، باتوجه به نوع مسئولیت،  «راعی» و «رعیت» هستند؛ برای مثال، همسری و زوجیت در دیدگاه رسول اللّه (ص) یک رابطۀ دوطرفۀ یا «رعایت» است و هر دو طرف (زوج و زوجه ) راع (نگهبان و سرپرست) ، و هردو مورد رعایت هستند و لذا هردو در برابر یکدیگر مسئول اند.

4-2- دوطرفه بودن رابطه در فرایند «رعایت» به مفهوم دوجانبه بودن و دوطرفه بودن مسئولیت است. پیامبر اسلام (ص) با صراحت تمام این دوجانبه بودن را در قالب مصادیقی که ذکر کرده، بیان نموده است. بنابراین، در این دیدگاه هر رابطه دوجانبه یا دوطرفه ای فی نفسه نوعی «رعایت» یا «نگهبانی» است (و کل راع مسؤول عن رعیته) . به بیانی دیگر، این رابطۀ دوجانبه را می توان در دو قالب رعایت و مسئولیت دید.

4-3- حکومت، امامت، امارت، ولایت و به طور کلی هرگونه رهبری جمعی و عمومی، خواه بر یک جمع کوچک و یا یک امت، نیز نوعی رابطۀ دوجانبه یا رعایت است که همۀ الزامات تمام روابط دوجانبه را دارد. بنابراین، در این رابطۀ دوجانبه که رسول اللّه (ص) به صراحت هر نوع حکومت و رهبری را رعایت می داند. در نتیجه، همۀ حاکمان و رهبران جامعه باتوجه به مسئولیتشان در برابر مردم، راع و راعی هستند؛ یعنی چون در برابر مردم (رعیت) مسئول اند، پس راع هستند، و از سوی دیگر، طرف دیگر رابطه یعنی مردم یا رعیت نیز از بعدی دیگر و به لحاظ مسئولیتشان راع و راعی هستند و لذا، در برابر گروه اول به نوعی دیگر دارای مسئولیت اند.

4-4- باتوجه به مطالب پیشین، پیامبر (ص) خود را رهبر و راع امت می داند و خطاب به امیر مؤمنان علی (ع) نیز وی را راع و رهبر امت می داند. در واقع، آن حضرت از سویی با ابتنای رهبری خویش و امامان معصوم (ع) ، تحقق رعایت و مسئولیت را با عصمت و عدالت ربط می دهد و از دیگر سو، ظرفیت مورد نیاز برای تحقق این رابطه دوطرفه را بیان می کند (أنا و أنت راعیا هذه الأمة) . بنابراین، این رابطه که به وضوح و روشنی سیاست و یا حکومت نیز نامیده می شود و یا دست کم یکی از ابعاد سیاست است، شأنی است که درخور هر کسی نیست و افراد لایق خویش را می طلبد. به بیان دیگر، در دیدگاه پیامبر اسلام (ص) سیاست و حکومت لباسی است که پیکر شایسته خود را می طلبد. لذا حضرتش می فرماید:  «سوگند به خداوند یکتا ما بر این کار (حکومت) کسی را که خواهان آن باشد، یا برای به دست آوردنش حریص باشد، نمی گماریم» [40] (پیام پیامبر، 1376، ص 734) .

امام خمینی (ره) نیز این موضوع را چنین بیان کرده است:  «و اما سیاست به معنای اینکه جامعه را راه ببرد و هدایت کند به آنجایی که صلاح جامعه و صلاح افراد هست، این در روایات ما برای نبیّ اکرم (ص) با لفظ  «سیاست» ثابت شده است... در آن روایت هم هست که پیغمبر اکرم (ص) مبعوث شد که سیاست امت را متکفّل باشد» (امام خمینی، 1378، ج 16، ص 388) .

4-5- در این احادیث موضوع رابطه دوجانبۀ سیاست و حکومت و سایر روابط مشابه با قید تأکید بیان شده است که از سویی، بیانگر اهمیت مسئله و از سوی دیگر، نشان از توجه پیامبر خدا (ص) به سرنوشت انسان ها و جوامع بشری به ویژه امت خویش است و اینکه حضرتش قصد دارد با ارجاع حکومت به رعایت و برابر دانستن این دو معنای حقیقی حکومت را بیان کند و این امر، با دیدگاه آن حضرت که حکومت بر انسان ها را امانت می داند:  «هرکس سرپرستی مردمی را بپذیرد و در آن با امانت و دلسوزی رفتار نکند، رحمت خدا که همه چیز را در بر گرفته است، به او نخواهد رسید» (راهنمای انسانیت، 1377، ص 48) ، انطباق کامل دارد.

4-6- این احادیث از جمله احادیثی است که بارها و به صور گوناگون در آثار حدیثی شیعیان و اهل سنت ذکر شده و به لحاظ سندیت نیز از احادیث معتبر، موثق و قابل قبول است. این در حالی است که این گونه احادیث با آیات کتاب خدا در مورد حکومت و فرمانروایی و امانت دانستن آن نظیر آیه 72 سوره احزاب نیز انطباق و هماهنگی دارد. به علاوه عقل و خرد سلیم انسانی نیز بر صحت و صادق بودن این گونه روایات انگشت تأیید می گذارد؛ زیرا نه تنها تعارضی با احکام عقل ندارند بلکه مؤید فرامین عقلی در مورد نگاه به سیاست، حکومت و ادارۀ امور عمومی است.

نتیجه گیری

حکومت در درون دولت اسلامی و برای تحقق اهداف، آرمان ها و مسئولیت های آن به وجود می آید و در واقع، بخشی یا رکنی از دولت و نظام کلی سیاسی جامعه است که مهم ترین آن اهداف، یعنی رعایت و حفظ مصالح و شئون و حقوق افراد جامعه بر مبنای دین اسلام و مصالح عمومی است. بنابراین، در دیدگاه پیامبر (ص) حکومت تنها مجموعه نهادهای سیاسی نیست بلکه مهم تر از آن بنیادی اساسی است که مبنای آن فطرت انسان و دین اسلام به عنوان مکتب حق و منطق با این فطرت است. بنابراین، حکومت حقی عمومی و همگانی است؛ لذا در اندیشه پیامبر خدا (ص) حکومت جز «رعایت» و «مراعات» و «نگهبانی» و «حراست» و در نتیجه،  «پذیرش مسئولیت» و  «احقاق حقوق و شئون مردم یا رعیت» و تأمین «مصالح عمومی» در راستای فطرت آدمی و مکتب منطبق بر آن نیست.

حکومت، امامت، امارت، ولایت و هرگونه رهبری و زمامداری گروهی، جمعی و عمومی و به طور کلی، سیاست نوعی رابطۀ دوجانبه یا رعاء و رعایت است که همۀ الزامات تمام روابط دوجانبۀ حقیقی را دارد و مرکب از عناصر پنج گانۀ سیاست و تدبیر، نظر و تأمل، احقاق حقوق و پاسداری و مهرورزی است. بر این اساس، حکومت خدمت گزاری قابل پاسخگو و استیضاح، به معنای عام، است که پاسداشت حقوق و شئون و بذل عنایت برای به کمال رساندن و شکوفا کردن را به دنبال دارد. در چنین اندیشه ای رعیت نیز تنها موجودات خردمند آزادند که در قالب کلی امت، ملت و نظایر آن و قالب فردی شهروند و تبعه تجلی می یابند. سیاست نیز در این نگاه بیانگر نوعی جهت گیری عاقلانه، مدبرانه و مبتنی بر عدل و قسط در جهت احقاق حق و رعایت حقیقی است. و رعایت و مراعات که بیانگر محتوا و ماهیت و چیستی حکومت است، عبارت است از کنش مدبرانه و آگاهانه مبتنی بر عدالت و همراه با دقت و تأمل برای احقاق حقوق و تأمین شئون و مصالح امت که به پاسداشت و تکریم و شکوفایی و تکامل آن منجر گردد و نهادهای حکومتی ابزار و وسیله ای در جهت تحقق این امر هستند. پس در اندیشه و سیرۀ سیاسی پیامبر رحمت (ص) ، حکومت بعد ارزشی و متعالی می یابد و این بعد حاصل نوع نگاه به آن است و در مفهوم رعایت و مراعات و ارتباط تنگاتنگ آن با مسئولیت نهفته است.

کتابنامه

قرآن کریم.

نهج البلاغه.

آذرنوش، آذرتاش (1379) ، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، تهران: نشر نی.

آشوری، داریوش (1366) ، دانشنامه سیاسی، تهران: انتشارات مروارید، چاپ اول.

آقابخشی، علی (1363) ، فرهنگ علوم سیاسی، تهران: نشر تندر، چاپ اول.

ابن ابی الحدید، عبد الحمید (1404 ق. ) ، شرح نهج البلاغه، قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی.

ابن منظور، ابی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم (1388 ق. ) ، لسان العرب، بیروت: دار صادر و دار بیروت، 1986 م.

احسائی، ابن ابی جمهور (1405 ق. ) ، عوالی اللئالی، قم: انتشارات سید الشهدا (ع) .

ارسطو (1364) ، سیاست، ترجمه حمید عنایت، تهران: شرکت کتاب های جیبی، چاپ چهارم.

افلاطون (1368) ، جمهور، ترجمه فؤاد روحانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.

البستانی، فؤاد افرام (1362) ، فرهنگ جدید عربی-فارسی، ترجمه محمد بندر ریگی، تهران:

انتشارات اسلامی، چاپ چهارم.

بخاری، محمد بن اسماعیل (1422 ق. ) ، صحیح، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 2001 م.

پیام پیامبر (1376) ، تدوین و ترجمه بهاء الدین خرمشاهی و مسعود انصاری، تهران: جامی.

جلیلی، سعید (1374 ) ، سیاست خارجی پیامبر (ص) ، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.

جمشیدی، محمد حسین (1385) ، اندیشه سیاسی شهید رابع امام سید محمد باقر صدر، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی چاپ اول.

الحسینی، سید محمد (1989 م. 1410/ ق. ) ، الامام شهید السید محمد باقر الصدر، بیروت: دار الفرات.

حمید اللّه، محمد (1365) ، الوثائق، ترجمه مهدوی دامغانی، تهران: انتشارات بنیاد.

همو (1374) ، نامه ها و پیمان های سیاسی حضرت محمد (ص) و اسناد صدر اسلام، ترجمه محمد حسینی، تهران: انتشارات سروش.

خمینی، (امام) روح اللّه (1368) ، ولایت فقیه و حکومت اسلامی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) .

همو (1378) ، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) .

دهخدا، علی اکبر (1383) ، لغت نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

راغب اصفهانی، ابو القاسم حسین بن محمد (1404 ق. ) ، المفردات فی غریب القرآن، تهران: مطبعه خدمات چاپی.

راهنمای انسانیت (1377 ) ، گردآورنده مرتضی فرید تنکابنی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی

زبیدی (بی تا) تاج العروس، بیروت: انتشارات دار الحکمة الحیاة.

الشرقی، محمد علی (1366) ، قاموس نهج البلاغه، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ج 2-

صدر، سید محمد باقر (1359) ، خلافت انسان و گواهی پیامبران، ترجمه سید جمال موسوی، تهران:

انتشارات روزبه.

همو (1399 ق. ) ، خلافة الانسان و شهادة الانبیاء، تهران: جهاد البناء.

همو (1408 ق. ) ، دروس فی علم الاصول، قم: مجمع الشهید آیت اللّه الصدر العلمی، چاپ دوم.

همو (1410 ق. ) ، الاسس الاسلامیه، در محمد الحسینی، الامام الشهید سید محمد باقر الصدر، بیروت: دار الفرات، 1989 م.

همو (1422 ق. ) ، فدک فی التاریخ، بیروت: انتشارات الغدیر، چاپ سوم، 2001 م.

صدوق (شیخ) ، محمد ابن بابویه (1366) ، معانی الاخبار، قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.

طبرسی، محمد بن حسن (1403 ق. ) ، الاحتجاج، مشهد: نشر مرتضی.

همو (1414 ق. ) ، الامالی، قم: دار الثقافه.

عمید زنجانی، عباسعلی (1367) ، فقه سیاسی، تهران: امیر کبیر.

قمی، شیخ عباس (بی تا) ، مفاتیح الجنان، گوناگون.

کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب (1365) ، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.

مجلسی، محمد باقر (1404 ق. ) ، بحار الانوار، بیروت: مؤسسه الرفاء، 110 جلد.

مسلم، ابو حسین مسلم بن حجاج (1420 ق. ) ، صحیح، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 2000 م.

معین، محمد (1376) ، فرهنگ معین، تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ یازدهم.

نوری، میرزا حسین (1408 ق. ) ، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل البیت.

پی نوشت