انسان آرمانی در قرآن

انسان آرمانی در قرآن

نویسنده : احمد ترابی - مجله پژوهش های قرآنی، ش 15

نگاهمان را به قرآن با سخن امام سجاد- علیه السلام - آغاز می کنیم که می فرماید: (واجعل القرآن وسیلة لنا الی اشرف منازل الکرامة، و سلّماً نعرج فیه الی محلّ السلامة…) پروردگارا! قرآن را برای ما وسیله ای قرارده، به سوی شریف ترین جایگاه کرامت، و نردبانی قرارده تا در پرتو معارف آن به فراسوی (سلامت) عروج کنیم! زبان لطیف نیایش، از واقعیت ملموس، آرمانی شوق انگیز پدید آورده است و امام سجاد- علیه السلام - با این عبارات، ماهیت و رسالت و نقش آفرینی قرآن را در زندگی انسان به او یادآور شده است، چرا که اگر در ماهیت قرآن، تکریم و بزرگداشت انسان و سلامت مادی و معنوی او نهادینه نشده بود، تمنا داشتن کرامت و سلامت از ساحت آن، دور از حکمت و درایت می نمود. مطالعه در آیات قرآن، به روشنی می نمایاند که هدف و رسالت قرآن، تعالی بخشیدن به انسان است و شکوهمندترین ترسیمی که از حیات طیبه انسان دارد، جایگاهی است که سراسر امنیت و سلامت است. ولی در همین آغاز راه، پرسشی جدی مطرح می شود و آن این است که آیا قرآن، همانند روان شناسان تنها به سلامت شخصیت انسان می اندیشد، یا هدف قرآن چیزی فراتر از سلامت شخصیت انسان است و سلامت را گذرگاهی به سوی رستگاری می داند؟ این نکته ای است که حتی ذهن روان شناسی چون فرانکل را به خود معطوف داشته است، چه این که او اظهار داشته است:

(هدف مذهب و روان کاوی متفاوت است، با این که مذهب بسیار بیش تر از آنچه که روان درمانی می تواند به انسان بدهد، به او می دهد، ولی بسیار بیش تر از آن نیز می خواهد. مذهب خواستار رستگاری انسان، و روان درمانی خواستار سلامتی انسان است.) البته رستگاری، در نگاه وحی قابل تفکیک از سلامت در زندگی دنیا و آخرت نیست، چه این که در آیات قرآن، بشارت و نیکبختی هر دو جهان، مورد اهتمام دین معرفی شده است. (لَهُمُ الْبُشْرى‏ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَة) یونس / 64 اهل ایمان و تقوا که در زمره اولیای خداوند قرار دارند، از بشارت در زندگی دنیا و آخرت برخوردارند. (وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا) قصص / 77 در آنچه خداوند عطایت کرده است، زندگی آخرت را جویا باش و با این حال، بهره خویش از زندگی دنیا را از یاد نبر.

نقش شخصیت انسان در زندگی عملی او

هر نوع مطالعه درباره روان انسان تکیه بر این نکته دارد که ساختار وجودی انسان را چه بدانیم و چه نقشی برای ساختار وجودی او (که همان شخصیت او را شکل می دهد) در زندگی وی قائل باشیم. قرآن در تعبیری بسیار کوتاه و در عین حال عمیق بر اهمیت و نقش شخصیت و شاکله وجودی انسان در زندگی او، تأکید کرده است: (قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاکِلَتِهِ) اسراء / 84 ای پیامبر بگو! هر انسانی بر اساس ساختار وجودی خود، عمل می کند.

این عبارت کوتاه با همه صراحت و قاطعیت و تعیین نقش شخصیت درونی انسان در رفتار و هنجارهای فردی ـ اجتماعی وی، پرسش های چندی را فرا روی پژوهش گر می گذارد. از آن جمله این که اگر کردار آدمی، بر الگوی شخصیت درونی وی استوار است، پس چه عواملی شخصیت انسان را می سازد؟ آیا انسان ها همه در شخصیت و الگوی درونی مشترکند یا متفاوتند؟ تفاوت شخصیت و الگوی ساختار روانی انسان ها معلول چه عواملی است؟ تا چه اندازه شخصیت انسان تحت تأثیر عوامل جبری است و تا چه اندازه اختیاری او است؟

کدام شخصیت و با چه ویژگی هایی، شخصیت بهنجار و سالم شناخته می شود، و کدام شخصیت نابهنجار و پریش به شمار می آید؟ آیا شاکله و ساختار شخصیت انسان در پرتو خرد او شکل می گیرد یا امری است فطری و ذاتی او؟ بدیهی است که هرگونه تلاش علمی در این زمینه ها، بسته به تعریفی است که ما از (شخصیت) داشته باشیم.

تعریف (شخصیت)

قبل از اینکه تعریف شخصیت یا شاکله وجودی را از قرآن جست وجو کنیم نگاهی خواهیم داشت به تعاریف روان شناسان. شخصیت و کیفیت شکل گیری آن در مکتب های گونه گون (مانند روان کاوی فروید، بیهاوریسم، و رفتارگرایی واتسون و روان شناسان متأخرتر و انسان گرا) یکسان نیست، به همین دلیل تعاریف شخصیت بسیار فراوان است، (آلپورت) 1949 (G. W .  Allport) در این باره پنجاه تعریف متفاوت را گرد آورده است، با این حال، این تفاوت ها مربوط به اصل موضوع شخصیت نیست، بلکه متوجه مفهومی است که از آن ساخته اند; و در نتیجه منعکس کننده ناهمگرایی های دیدگاه های نظری مؤلفان است.

الف. یکی از تعریف های بسیار ساده، تعریف مایلی ((R. Meili است، او می نویسد: (شخصیت یک کلیت روان شناختی است که انسان خاصی را مشخص می سازد.) و اضافه می کند: (روان شناسی در بحث شخصیت همواره تفاوت های فردی را در مد نظر دارد، و هدف آن تعریف هر چه صحیح تر این تفاوت ها و تعیین آنهاست.) و در باره عناصر تشکیل دهنده شخصیت نیز معتقد است که: (وقتی مفهوم شخصیت به معنای گسترده مورد نظر باشد، طبعاً مفاهیم خوی، مزاج و استعداد را که مبین سه جنبه خاص هستند در بر می گیرد.)

ب: تعریف دیگر، تعریف اریک فروم است.

(شخصیت، مجموع کیفیت های موروثی و اکتسابی است که خصوصیت فرد بوده و او را منحصر به فرد می کند.) او در توضیح تعریف یادشده می نویسد: (فرق بین کیفیت های موروثی و اکتسابی معدل فرق بین مزاج، استعدادها و کلیه کیفیتهای ذاتی از یک طرف و منش (character) از طرف دیگر است.) سپس برای رفع ابهام، تفاوت (مزاج) و (منش) را بسیار مفصل بحث می کند، خلاصه سخن او این است که: (مزاج) به چگونگی واکنش دلالت دارد و ذاتی و تغییر ناپذیر است، اما (منش) نتیجه تجربیات شخص، بویژه تجربیات سال های اولی زندگی بوده و تا حدی با درون گرایی و تجربیات نوین تغییرناپذیر است. مثلاً اگر کسی (آتشی مزاج) است، کیفیت واکنش او تند و قوی است، ولی این که نسبت به چه چیز واکنش مزبور تند و قوی است مربوط به منش است، اگر بهره ور، دادگر و با محبت است، در عشق، در عصبانی شدن به علت بی عدالتی و متأثر شدن از یک فکر نو، واکنش تند و قوی نشان خواهد داد، و اگر دارای منش ویرانگر و سادیستیک است در ویرانگری و خشونت تند و قوی می شود…)

ج: تعریف گوردون ویلارد آلپورت

آلپورت یکی از اولین نظریه پردازان شخصیت است که عینک فرویدیسم را از چشم بر می دارد و دیدگاه ساده انگارانه رفتارگرایی را به یک سو می نهد. بر خلاف اریک فروم، که سال های اولیه زندگی و دوره کودکی را بسیار مهم تلقی می کند، آلپورت با دوره بلوغ به عنوان دوره ای به نسبت مستقل برخورد می کند و بیش ترین نقش را نیز در تشکیل شخصیت به مقاصد و نیت های شخص می دهد.

تعریف (شخصیت) از نگاه قرآن

آشنایان با زبان و فرهنگ قرآن، بر این نکته واقفند که در اصل لحن و شیوه بیانی قرآن، این گونه نیست که یک مفهوم معرفتی را در یک پاراگراف یا یک فصل به صورت مجزا مورد بررسی قرار داده باشد، بلکه نظرگاه های قرآن را باید از آیات و سوره های مختلف، در پرتو نگاه گسترده به فرهنگ و معارف آن، نتیجه گیری کرد. پژوهش در آیات قرآن، این نکته را آشکار می سازد که انسان از دیدگاه قرآن دارای دو نوع شخصیت و ویژگی های روحی است:

1.شخصیت عام انسانی (نوع انسان)

2.شخصیت خاص فردی (هر فرد از افراد انسان) شخصیت عام انسانی، در حقیقت، ویژگی ها، منش ها، گرایش ها، توانایی ها و استعدادهای ذاتی است که در ساختار عام انسانی طراحی شده است و شخصیت ویژه فردی، عبارت است از نوسان  ها، شدت و ضعف ها، قوت ها و کاستی هایی که به دلایل ویژه موروثی، اقلیمی، فرهنگی و تربیتی، جبری یا اختیاری در یک فرد خاص، نسبت به ساختار فطری او صورت گرفته است.

اگر بخواهیم تفاوت بین این دو شخصیت را با مثالی توضیح دهیم، می توانیم طراح و سازنده یک وسیله الکتریکی یا الکترونیکی را در نظر بگیریم که طرّاح با توجه به هدف و نتیجه ای که می خواهد از وسیله مورد ساخت بگیرد، امکانات و توان های کاملاً مشخص و اندازه گیری شده ای را نخست بر روی کاغذ یا صفحه نمایش ترسیم می کند و سپس آن را بر روی ماشین آلات سازنده، پیاده می کند. در این مرحله، وسیله مورد ساخت از جهت حجم، وزن، تعداد و اندازه قطعات، نوع مواد و… به طور کامل مشخص است و بر اساس این طرح می توان هزاران وسیله همسان تولید کرد.

مرحله دوم، مرحله اجرای پروژه و تولید عینی محصول مورد نظر است که در این مرحله گاهی بعضی از قطعات به صورت درست در جای خود قرار نمی گیرد، یا در ضمن ترکیب و سر هم کردن می شکند، یا از نظر نوع ماده گرفتار مشکل می شود و… به گونه ای که وقتی صد هزار محصول از یک نمونه تولید می شود، ممکن است هر یک از آنها، به شکلی با دیگری تفاوت هایی داشته باشد. دراین مثال، مرحله نخست ـ طراحی و پی ریزی نظام تولید ـ همان چیزی است که شخصیت عمومی نوع را تشکیل می دهد. و مرحله دوم، شخصیت خاص فرد را تعیین می نماید.

تنها فرق ـ و البته فرق مهمی ـ که میان مشبّه و مشبّه به در این تشبیه و تمثیل هست این است که در مثال، مشخصات فردی، همواره جبری است و معلول عوامل بیرونی مصنوع است، زیرا اگر یک ماشین، هنگام تولید درست و درجای خود قرار نگرفته باشد، یا مسؤول آن مهندس و تکنسین ناظر است و یا ضعف دستگاه تولید و… ولی در مورد انسان عوامل مؤثر بر شخصیت خاص فردی انسان ها به عوامل جبری و عوامل اختیاری تقسیم می شوند. و این از ویژگی های خود انسان و نشأت یافته از نیروی اراده و انتخابگری اوست.

ممیزات شخصیت نوع انسان

یک. انسان، دارای سرشت نیک و الهی: (فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا) روم / 30 پس روی دل به سوی دین و یکتاپرستی بدار، این سرشتی است که خداوند مردمان را بر آن سرشته است. آنچه از این آیه استفاده می شود این است که انسان از دیدگاه وحی، دارای سرشت و بنیاد و ساختار ارزشی و ارزشگراست. ولی این که حقیقت این فطرت چیست، یک استعداد و آمادگی برای حق پذیری و حق گرایی است یا یک کشش و نیروی گرایش دهنده به سوی ارزش ها، نیاز به دقت و مجال دیگری دارد. و در اینجا همین اندازه می توان اشاره داشت که: (وجود فطرت در انسان به این معنی نیست که انسان از بدو تولد پاره ای از ادراکات یا گرایش ها و خواست ها را بالفعل دارد و به تعبیر فلاسفه با عقل و اراده بالفعل متولد می شود، همچنان که درباره انسان، نظریه منکران فطرت از قبیل مارکسیست ها و اگزیستانسیالیست ها را نمی پذیریم که انسان در آغاز تولد پذیرا و منفعل محض است و هر نقشی به او داده شود بی تفاوت است، نظیر یک صفحه سفید که نسبتش با هر نقشی که روی آن ثبت شود متساوی است.) از دیگر آیاتی که می تواند با بیان خاص خویش اشاره به سرشت حق گرای انسان داشته باشد آیه 172 سوره اعراف است: (وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا) و چون پروردگار تو از پشت بنی آدم فرزندان شان را بیرون آورد و آنان را بر خودشان گواه گرفت و پرسید: آیا من پروردگارتان نیستم؟ گفتند: آری، گواهی می دهیم. در تفسیر و توضیح این آیه، مفسران سخنان و آرای چندی بیان داشته اند که پرداختن به آن ها ما را از پی گیری بحث دور می دارد، ولی قدر مسلّم این است که اگر این (مراسم دریافت پیمان) را مراسمی عینی و خارجی و فیزیکی ندانیم، حکایت از ساختار طبیعی وجود انسان دارد که می تواند به طور طبیعی ربوبیت خدای هستی را دریابد و بدان گواهی دهد.

دو. انسان، دارای فضیلت و شایسته کرامت:

از نگاه قرآن این ساختار واین شخصیت نوعی دارای کمال و شایسته کرامت و گرامی داشت است. (وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ ... وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلا) اسراء/ 70 وما، فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم… و آنان را بر بسیاری از آفریده های خویش برتری دادیم. تکریم شخصیت انسان از دیدگاه وحی تا آنجا اوج می گیرد که آفریدگار انسان به خاطر آفرینشی چنین بدیع به خویش تبریک می گوید! (وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ ...ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ)مؤمنون / 14 ـ 12 انسان را از گل خالص آفریدیم… بار دیگر او را آفرینش دیگر دادیم، پس خداوند شایسته تعظیم می باشد که بهترین آفرینندگان است. گر چه در این آیه، تعظیم و تکریم و تبریک، نخست متوجه آفریننده است، ولی منطق سخن نشان می دهد که خداوند، بدین وسیله آفریده و مخلوق خود را نیز بزرگ داشته است; یعنی اگر خداوند (احسن الخالقین) است، از آن رواست که انسان به عنوان مخلوق و آفریده او دارای (احسن تقویم) است. (لَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ) تین / 4 ما انسان را در نیکوترین شکل و حد اعتدال آفریده ایم.

سه. انسان، موجودی دو قطبی و با دو گرایش:

ارجمندی و کرامت انسان، هرگز به معنای یک بعدی بودن او و حرکت جبری وی به سوی کمال نیست، بلکه انسان از آن رو شایسته آفریده شدن معرفی شده است که می تواند آگاه شود و انتخاب کند. انتخاب بر اساس آگاهی، آن گاه است که انسان نیز در درون ساختار وجودی خود زمینه انتخاب را داشته است و در بیرون وجود خود، یعنی جهان عینیت و خارج نیز از این زمینه برخوردار باشد. زمینه انتخاب، تنوع و چند بعدی بودن و دست کم دوبعدی بودن است. انسان در استعداد وجودی خود زمانی می تواند انتخابگر باشد که دست کم از استعداد تعالی یافتن و یا منحط شدن، الهی شدن یا شیطانی شدن، نورانی شدن و هدایت یافتن یا ظلمانی شدن و گمراه گشتن برخوردار باشد و ابزار و امکانات حرکت در این دو مسیر را نیز دارا بوده و در عینیت زندگی نیز متناسب با آن گرایش های درونی و ابزار و امکانات، طریق و گذرگاه داشته باشد. همه این ویژگی ها برای انسان، از قرآن استفاده می شود و به تعبیر صحیح تر، مطالعه آیات قرآن، این ویژگی ها را به دست داده است.

الف. ساختار دو بعدی انسان (جسم و روح):

(وَبَدَأَ خَلْقَ الإنْسَانِ مِنْ طِینٍ ...ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ) سجده / 9 ـ 7 خداوند آفرینش انسان را ازگل آغاز کرد… سپس او را سازمان هماهنگ بخشید و از روح خود در او دمید. پس انسان آمیخته ای است از (گل) عنصری زمینی و نامقدس، و از (روح) مخلوق الهی و مقدس.

ب. نفس آدمی دارای دو گرایش (تقوا و فجور)

(وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ) شمس / 7 سوگند به نفس و جان آدمی و آنچه نیکو و متعادلش ساخته است، پس آن گاه بدی و پرهیزگاری را به آن الهام نموده است.

ج. نفس آدمی دارای کارکردی دوگانه (امّاره و لوّامه)

(وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ) قیامة/2

سوگند به نفس آدمی که وی را بر کجی ها و کجروی ها ملامت می کند. (إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوء)یوسف/53 همانا نفس آدمی او را به سوی بدی فرمان می دهد.

د. مسیرهای دوگانه در پیش روی انسان (راه تعالی، راه انحطاط)

(قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ) بقره / 256 راه رشد و تعالی، از راه ضلالت و گمراهی باز نمایانده شده است و هر یک قابل شناسایی است. (أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ  وَلِسَانًا وَشَفَتَیْنِ  وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ ) بلد / 10 ـ 8 آیا قرار ندادیم برای انسان دو چشم و زبانی و دو لب، و آیا دو راه پیش پایش ننهادیم؟

هـ. انسان، خود انتخابگر یکی از دو راه

(إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا) انسان / 3 راه را به انسان نشان داده ایم و او یا راه شکر و سپاس گزاری در پیش می گیرد و یا راه کفران و ناسپاسی را.

چهار. انسان، مجموعه ای از ضعف ها و قوت ها

(وَخُلِقَ الإنْسَانُ ضَعِیفًا) نساء/ 28 انسان ضعیف و کم طاقت آفریده شده است. (خُلِقَ الإنْسَانُ مِنْ عَجَلٍ) انبیاء/ 37 انسان در شالوده خلقتش عجله و شتاب زدگی قرار داده شده است. (إِنَّ الإنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا) معارج / 19 انسان، حریص و ناشکیبا آفریده شده است. (إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَإِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعًا) معارج / 21 ـ 20 زمانی که به انسان بدی روی آورد بی قراری می کند و هنگامی که توانمند گردد حرص می ورزد و دیگران را از توان خویش محروم می دارد. (إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولا) احزاب/ 72 همانا انسان، موجودی سخت سیه کار و جهل پیشه است. (إِنَّ الإنْسَانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ) عادیات / 6 انسان در برابر پروردگار خود بسیار ناسپاس است. این مجموعه آیات اگر به تنهایی مورد توجه قرار گیرند ممکن است این پرسش به ذهن آید که پس چرا خداوند چنین موجود ضعیف و ناتوانی را آفریده است که ناسپاسی کند و سزاوار کیفر و ملامت شود! ولی شرط بهره وری از فرهنگ قرآن، جامع نگری و مراد سنجی آیات است و ما زمانی به این جامع نگری دست خواهیم یافت که جنبه های توصیفی و تکریمی قرآن را نسبت به انسان نیز مورد توجه قرار دهیم که برخی از آنها از قرار زیر هستند:

ـ انسان، موجودی خردورز و متفکّر. (کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) یونس / 24

ـ انسان، موجودی پرسشگر و پر همت (بَلْ یُرِیدُ الإنْسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَهُ) قیامه / 5 بلکه انسان در تلاش است تا ابهام ها و پرده های شک و تردید را بدرد و از میان بردارد.

ـ انسان، دارای استقامت و پایمردی (إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا…)فصلت/30 آنان که می گویند پروردگار ما خداست و سپس برای سخن حق پایداری می ورزند…

ـ انسان، دوستدار ایمان و شائق به آن (وَلَکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الإیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ) حجرات / 7 خداوند ایمان را محبوب شما قرار داد و در قلب شما، آن را زینت بخشید.

ـ انسان، اهل ایثار و از خودگذشتگی (وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ) حشر / 9 ایثار می کنند و دیگران را بر خود ترجیح می دهند، هر چند خود نیازمند باشند.

ـ انسان، حق گرا و حق پذیر (رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیًا یُنَادِی لِلإیمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا) آل عمران / 193 پروردگارا! ما صدای منادی را شنیدیم که به سوی ایمان دعوت می کرد، پس ما ایمان آوردیم و به ندای منادی دین پاسخ مثبت دادیم.

ـ انسان، جویای یقین و پذیرای آن (وَفِی الأرْضِ آیَاتٌ لِلْمُوقِنِینَ) ذاریات / 20 و در زمین، نشانه هایی است برای جویندگان یقین.

ـ انسان، دارای توان تعالی تا اوج اطمینان و رضامندی (یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً) فجر / 28ـ27 ای جان آرامش یافته و ای نفس به اطمینان رسیده، به سوی پروردگارت با رضا و خشنودی دوسویه باز گرد.

ـ انسان، قادر به رهیدن از همه بیم ها و پریشانی ها (أَلا إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ) یونس/ 62 هان! دوستان و اولیای خدا، نه بیمی به ایشان هست و نه گرفتار اندوه می شوند. نکته ها و نظرگاه های قرآن در این زمینه بسیار است و یادکرد همه آنها از طاقت این نوشته بیرون است. هدف از ذکر نمونه های یادشده، تنها به تعادل رساندن این نگرش و پژوهش قرآنی بود.

شخصیت فردی انسان ها

چنانکه گفتیم، هر فرد علاوه بر شخصیت نوعی که مشترک میان همه افراد نوع انسان است، دارای مشخصات روحی و استعدادها و توانمندی ها، ضعف ها و قوت های فردی است که آن مشخصات، شخصیت فردی او را تشکیل می دهد و تفاوت انسان ها در بعد ادراکی، رفتاری و روحی و اخلاقی به همین شخصیت فردی آنها باز می گردد.

نسبت میان شخصیت فردی و شخصیت نوعی انسان، نسبت تباین نیست، چنانکه تساوی هم نیست، بلکه می توان شخصیت فردی انسان را چونان درختی دانست که ریشه در شخصیت و صفات و استعدادها و توانمندی های نوعی انسان دارد. اما میوه ای که از درخت به دست می آید، از نظر طعم، رنگ، خاصیت و… تحت تأثیر عوامل چندی مانند میزان نور، گرما، هوا، آب و… می باشد. بنابراین اگر درخت، ریشه در خاک نداشته باشد، هیچ کدام از عوامل دیگر هم تأثیری در میوه درخت و دستاورد نهایی نخواهند داشت، پس درخت از یک سو باید ریشه درخاک داشته باشد و از سوی دیگر از عوامل دیگر سود ببرد تا به بار نشیند. آنچه در روان شناسی، نخست نظر روان شناسان و محققان را به خود جلب کرده و می کند، ثمره نهایی شخصیت انسان، یعنی عقاید و رفتار جاذب یا نفرت انگیز است، ولی محققان در ریشه یابی این عقاید و هنجارها، ناگزیر به ریشه ها رسیده و شخصیت نوعی انسان را نیز مورد مطالعه قرار داده اند.

عوامل تأثیر گذار بر شخصیت فردی انسان

انسان با ذخیره ای خدادادی از استعدادها، گرایش ها، نیازها و توانمندی ها گام در صحنه وجود می گذارد تا در پرتو شناخت و اراده خود ساختار شخصیت فردی خویش را رقم زند.

ـ بهره گیری صحیح از امکانات معرفتی (وَاللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ) نحل / 78 خداوند شما را از شکم مادران متولد ساخت; در جایی که هیچ نمی دانستید، و برای شما ابزار و نیروی شنوایی و بینایی و ادراک قرار داد تا مگر شکرگزارید. تعبیر (لا تَعْلَمُونَ شَیْئًا) نظر به فعلیت نداشتن شخصیت فردی انسان هنگام ولادت دارد، یعنی انسان هنگام ولادت هنوز قادر به استفاده از استعدادهای ذاتی ـ انسانی خود نیست و شخصیت فردی او در کمرنگ ترین مرحله وجودی قرار دارد. خداوند ابزار شنوایی و بینایی را در اختیار انسان قرار می دهد تا انسان در پرتو دریافت های بیرونی، استعدادهای درونی خود را به هیجان و شکوفایی برساند و در نتیجه، شخصیت فردی او شکل گیرد و در شمار شکرگزاران درآید. شکرگزاری، ثمره معرفت، باور و ایمانی است که حاصل استفاده بهینه از ابزار معرفتی و استعدادهای نهفته انسانی است. در مقابل، کسانی که نتوانند از این امکانات به طور درست استفاده نمایند و این فرصت ها و زمینه ها را هدر ندهند، نه تنها شخصیت فردی قابل ستایش دست نخواهند یافت، بلکه شخصیت نوعی انسانی آنان نیز زیر سؤال خواهد رفت و چنان منحط خواهند شد، که گویی از مجموعه نوع انسانی خارج شده اند. (لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لا یَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِکَ کَالأنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِکَ هُمُ الْغَافِلُونَ) اعراف/ 179 [کافران و حق ناباوران] قلب هایی دارند که به وسیله آن در صدد فهم حقیقت نیستند، چشم هایی دارند که با آن به بینش ره نمی جویند، گوش هایی دارند که گویی نمی شنوند، آنان چون چارپایان بلکه گمراه ترند! آنان گرفتار غفلت واقعی هستند!

ـ عامل وراثت و زمینه های پیش از ولادت

چنانکه انسان ها در شکل صورت و اندام خود، صفاتی را از پدر و مادر و اجداد خویش به ارث می برند، در شاکله شخصیتی خویش نیز میراث بر و تأثیر پذیر از نیاکان خود هستند، آن هم نه به گونه تقلید، بلکه از طریق ژن ها و وراثت های جبری. در بیش تر مواردی که قرآن، نقش وراثت را در شخصیت فرد مؤثر دانسته، جنبه های مثبت مورد توجه قرار گرفته است. از آن جمله خداوند، زمانی که استمرار خط رسالت و نبوت را یاد می کند، به نوعی ارتباط میان آنان اشاره دارد: (إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِیمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِینَ ذُرِّیَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ …) آل عمران / 33 خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم وعمران را بر جهانیان برگزید، نسلی که با هم در ارتباط بودند و برخی ازآنها از برخی دیگر پدید آمده بودند. در آیه ای دیگر، مسأله ذریه و نسل به این شکل مورد توجه قرار گرفته است: (وَمِنْ ذُرِّیَّتِهِ دَاوُدَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ) انعام / 84 و از نسل او کسانی چون داود، سلیمان، ایوب، یوسف، موسی و هارون را مورد هدایت قرار دادیم و چنین است پاداش نیک کرداران. چنانکه علامه طباطبایی از این آیه و آیات نزدیک به آن استفاده کرده است، این آیات در صدد بیان استمرار خط نبوت است. علاوه بر این، از صریح آیه استفاده می شود که به خاطر صلاح و شایستگی نوح، خداوند شمار بسیاری از پیامبران را در نسل او قرار داده است. (وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِیمَ وَجَعَلْنَا فِی ذُرِّیَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْکِتَابَ) حدید / 26 نوح و ابراهیم را رسالت دادیم و نبوت و دریافت کتاب آسمانی را در نسل آن دو قرار دادیم. در این آیه نیز موضوعیت و اهمیت (نسل) و انتساب های ژنتیکی مورد تأکید قرار گرفته است. و البته همه این اهمیت، به مسأله وراثت ژنی بر نمی گردد، بلکه برخی از این مهم به شخصیت معنوی و دعا و خواست و تمنای نیاکان و تأثیر آن در شخصیت فرزندان ایشان باز می گردد. (هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ) آل عمران / 38 هنگامی که زکریا، مقامات معنوی مریم را مشاهده کرد، گفت: پروردگارا! به من از جانب خودت، نسلی پاکیزه عنایت کن، همانا تو شنوای دعا و درخواست بندگان هستی. (فَنَادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیَى) آل عمران / 39 پس از دعای زکریا- علیه السلام -، درحالی که او در محراب نماز می گزارد، فرشتگان او را ندا دادند که هان! خداوند تو را به یحیی بشارت می دهد. چنانکه از بیان آیه پیداست، خداوند در نتیجه دعای خالصانه پدر، فرزندی صالح و شایسته به او عنایت کرده است. موارد یادشده، همه از مواردی هستند که نیاکان صالح، تأثیر مثبت در نسل و اعقاب خود داشته اند و البته نمونه های این موضوع در قرآن بیش از موارد یادشده است. ولی در جانب دیگر، موارد اندکی هم وجود دارند که به تأثیر منفی و تخریب گر این رابطه اشاره داشته است. هنگامی که نوح نهایت تلاش خود را برای هدایت قوم خود به کار گرفت و شاهد بود که نه آنان و نه فرزندان شان، کمترین تمایلی به ایمان نشان نمی دهند، به خداوند عرض کرد: (إِنَّکَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَکَ وَلا یَلِدُوا إِلا فَاجِرًا کَفَّارًا) نوح / 27 خداوندا! اگر این قوم کفرپیشه را به حال خویش رها کنی و بر آنان عذاب نازل ننمایی، بندگان مؤمن تو را گمراه می کنند و اساساً فرزندی از نسل ایشان تولد نمی یابد، مگر فاجر و گناهکار و کفرپیشه! تعبیر (وَلا یَلِدُوا إِلا فَاجِرًا کَفَّارًا) در مقابل (یُضِلُّوا عِبَادَکَ) می هماند که آن قوم کفرپیشه دو تأثیر ویرانگر متفاوت داشتند:

1.دیگر مؤمنان را با تبلیغات سوء و فرهنگ نادرست و زور و تهدید، از راه ایمان باز می داشتند.

2.اساساً فرزندان آنان با کفر و گناه پیشگی و انحراف روحی و ژنی متولد می شوند. هر چند از نظر تفسیری می توان جمله دوم را نمودی از جمله اول دانست و منظور از (لایلدوا…) را چنین بیان کرد که آنان فرزندان خود را به گمراهی می کشند، ولی نگاه دیگر تفسیری دقت بیش تری را به همراه دارد و آن این است که فجور و کفران نه پس از تولد که همراه با تولد فرزندان آنان است، و این در صورتی است که پدر و مادر به گناهان و انحرافات و روحیاتی مبتلا باشند که چونان بیماری های نهفته مسری از نسل قبل به نسل بعد منتقل شوند.

ـ محیط تربیتی و فرهنگ اجتماعی

از دیگر عوامل مؤثر بر شخصیت فردی انسان ها، عامل محیط است، چنانکه خداوند درباره مریم- علیه السلام - به عنوان زنی که از شایستگی و مقامات معنوی فراوانی برخوردار شده است به عامل محیط معنوی و سرپرستی یکی از پیامبران از او یاد کرده است: (فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَکَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا) آل عمران / 37 [در نتیجه دعا و نذر مادر مریم] خداوند، مریم را به شکلی نیکو [برای خدمت مردم] پذیرفت و او را رشدی شایسته بخشید و زکریا را کفیل و سرپرست او ساخت، هر زمان که زکریا گام در محراب عبادت می گذاشت تا ازحال مریم جویا شود، مائده ای آسمانی نزد مریم مشاهده می کرد. از سوی دیگر در قرآن بارها و بارها یاد شده است که یکی از علل عمده مخالفت با انبیا، پیروی از فرهنگ اجتماعی و دینی پدران بوده است:

(قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا) مائده/ 104 کافران گفتند: آنچه از روش و فرهنگ پدرا ن مان یافته ایم، برای ما بس است و نیازی به چیزی جز آن نداریم. (وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَیْهَا آبَاءَنَا) اعراف/ 28 هرگاه کار زشتی انجام می دادند، می گفتند این شیوه ای است که از پدران و پیشینیان دریافت کرده ایم. (قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَیْهِ آبَاءَنَا) لقمان / 21 گفتند [ما از تو پیروی نمی کنیم] بلکه از آنچه پیشینیان مان معتقد بوده اند و عمل می کرده اند، پیروی خواهیم کرد. (إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ ) زخرف/ 23 ما پدران مان را بر فرهنگ اجتماعی خاصی یافته ایم و از همان راه و روشی که آنان رفته اند پیروی خواهیم کرد.

ـ حاکمیت ها و اقتدارهای سیاسی و اجتماعی

علاوه بر عامل خانواده و محیط تربیتی، یکی از عوامل مهم تأثیرگذار بر شخصیت اعتقادی و اخلاقی انسان ها، عامل حاکمیت های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. (وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَکُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلا) احزاب / 67 گفتند: پروردگارا! ما از بزرگان و پیشوایان خود پیروی کردیم و آنان ما را به گمراهی کشاندند.(اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ) بقره / 257 و آنان که کفر ورزیده اند، دوستان و سروران شان طاغوت ها [طغیان گران سیاسی، اقتصادی و فرهنگی] هستند، که آنان را از نور به سوی ظلمت ها می کشانند. (وَقَالَ فِرْعَوْنُ یَا أَیُّهَا الْمَلأ مَا عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیْرِی) قصص / 38 فرعون به اطرافیان و درباریان خود گفت: من جز خود برای شما خداوندگاری نمی شناسم. فرعون به عنوان مقتدرترین عنصر جامعه مصر، خداوندگاری خود را بر بزرگان و عناصر چشم پرکن دربار تحمیل می کند و البته درباریان و قدرتمندان دربارهم به نوبه خود این شیوه جبّارانه و تحمیلی را نسبت به طبقات پایین تر جامعه روا می دارند. (قَالَ الْمَلأ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ عَلِیمٌ) اعراف/ 109 درباریان و عناصر برجسته قوم فرعون گفتند، این موسی ساحری کاردان و آزموده است. شایان تأمل است که موسی به عمق مشکل پی برده و نفوذ سنگین فرعون و تأثیر انکارناپذیر اقتدار سیاسی و اقتصادی او را بر اندیشه مردم دریافته است، از این رو به خداوند چنین می گوید: (وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلأهُ زِینَةً وَأَمْوَالا فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا رَبَّنَا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ…) یونس/ 88 موسی گفت، پروردگارا! به فرعون و درباریانش زینت های گران و اموال فراوان درزندگی دنیا بخشیده ای تا بدین وسیله سبب گمراهی دیگران شوند!، پروردگارا اموالشان را نابود ساز…

انسان، همواره قادر به تصمیم گیری و انتخاب

آنچه در زمینه عوامل تأثیرگذار بر شخصیت فردی انسان، از آیات قرآن آوردیم تنها بخشی از آن عوامل است و گرنه تکبر، استکبار، جباریت، لجاجت، حسادت، نفاق، فزون طلبی، تفاجر، غفلت، لذت جویی و… از دیگر عواملی هستند که تأثیر منفی بر شخصیت فردی انسان دارند و در آیات قرآن نسبت به آن ها هشدار داده شده است. اما آنچه دراین بخش از مقاله می خواهیم بدان تصریح کنیم این است که چه عوامل مثبت و چه عوامل منفی تأثیرگذار بر انسان، از دیدگاه قرآن، باعث نمی شوند که شخصیت، استعدادها و قابلیت های نوعی انسان مسخ شود وانسان ازحالت اختیار به حالت جبر کشیده شود، چرا که هرگاه انسانی در نتیجه عوامل طبیعی و غیرارادی و غیر انتخابی مانند عوامل موروثی و ژنتیکی و محیطی، قدرت انتخاب را از دست بدهد، در آن صورت تکلیفی متوجه او نخواهد بود. بنابراین در تمام مواردی که خداوند افرادی را به خاطر داشتن امتیازاتی ستوده است یا به خاطر صفات و خصلت هایی نکوهش کرده و تهدید به مجازات نموده، همه و همه حکایت از آن دارد که خداوند، آن میزان عوامل مثبت یا منفی را باعث مسخ هویت انسانی آنان ندانسته و از آنان می خواهد تا با قدرت ادراک و اراده، بر عوامل منفی غلبه کنند و راه را به سوی تعالی بپیمایند. مثلاً اگر در فصل های گذشته این نوشته به تأثیر مثبت خانواده صالح بر صلاح و شایستگی فرزند اشاره داشتیم، در متن قرآن به مواردی هم اشاره شده است که محیط سالم و شایسته نتوانسته است تأثیر سازنده ای بر روح همه حاضران در آن محیط بگذارد. چنانکه درباره فرزند نوح و یا همسر لوط شاهد این واقعیت هستیم. و یا به عکس، کسانی در محیط کفر و فساد و استکبار پرورش یافته اند، اما شخصیت نوعی و فطرت انسانی آنان هرگز خاموش نشده است، مانند همسر فرعون و یا مؤمن آل فرعون و همچنین ساحرانی که به موسی ایمان آوردند و پذیرای شکنجه های فرعون شدند و… بیان این نمونه ها در قرآن، پیامی دارد و آن این است که حق ناپذیری، حق ستیزی، نفاق، هواپرستی، دنیامداری، استکبار، تقلید کور از سنت های باطل، پیروی از فرهنگ غالب و… همه بیماری هایی هستند که همچون بیماری جسم، قابل درمان و پیشگیری اند. و سلامت، همانا بازگشت به فطرت و استفاده متعادل از امکانات و نیازها و گرایش های فطری (شخصیت نوعی انسان) است. چه بسا تعبیر (لاتبدیل لخلق اللّه) در آیه فطرت، اشاره به همین حقیقت داشته باشد، که انسان، هرگز مسخ نمی شود به گونه ای که هیچ راهی برای بازگشت به حق، ادراک حق و تمایل به آن نداشته باشد، ولی ممکن است در نتیجه سوء انتخاب یا عوامل غیراختیاری تحمیل شده از سوی محیط طبیعی و اجتماعی، به آفت زدایی و رفع بیماری همت نگمارد و در عین خودداری از ماهیت انسانی همانند غیر انسان شود. (اولئک کالانعام)

بازگشت به تعادل و شخصیت فطری

انسان به طور طبیعی در زندگی مادی و اجتماعی، گرفتار آفت های مختلف می شود و سلامت او زمانی تأمین و تضمین خواهد شد که به شخصیت نوعی و فطری خود بازگردد و همان گونه که در شخصیت نوعی او همه قوا و گرایش ها و استعدادها به طور متعادل قرار داده شده اند، شخصیت فردی خود را در بهره وری ازآن توان ها و تمایلات به طور متعادل بهره مند سازد و شکل دهد. (یَا أَیُّهَا الإنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ الَّذِی خَلَقَکَ فَسَوَّاکَ فَعَدَلَکَ) انفطار/ 7ـ6 چه چیز تو را در برابر پروردگار کریمت به غرور و گستاخی وا داشته است، آن پروردگاری که تو را آفرید، سازمان وجودت را سامان داد و سپس میان اندام و قوای تو تعادل و هماهنگی به وجود آورد. (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ) نحل / 90 همانا خداوند فرمان می دهد و از شما می خواهد که به عدل و احسان روی آورید.