تعزیه، هنر وقفی ایران و میراث جاویدانی از قلمرو آیین و ایمان‏

مقدمه

ز دوستان و مُحبّان سیدالشهدا

به دستیاری هر کس شدست تکیه به پا

اگر شکوفایی و والایی هنر در قیام ظهوری و معراج عاشقانه هنرمندان در نظر گرفته شود و ارج و شأنی از قیامت قامت هنر مردمی در رَفِ چینیْ خانه دلِ اهل نظر اتراق کرده باشد و پرده‏دار حقیقت، غبار ریا و تکلّف و تصنّع از رخسار هنر اصیل برگیرد، آن‏گاه به حق‏الیقین خواهیم رسید و توصیف جانبازی هنرمندانه عاشقانِ راه حق را «شبیه‏خوانی» خواهیم خواند، و تعزیه را کامل‏ترین هنری خواهیم دانست که هم از دیدگاه زیبایی‏شناسی و هم از منظر اُنس و الفت با مردم عادی، هزار مهلکه و معرکه چشمگیر عیان می‏سازد، و بی‏ریا و صرفا با اتّکا به وفا و صفا و نقش شهدا در صحنه لم‏یزلیِ آزمونِ «اَلَستُ بربّکم؟ قالوا: بلی»، صد میدان عشق را می‏نمایاند و از غیرتمندان، امداد می‏طلبد تا سینه شرحه‏شرحه از فراق و داغدار خود را طبل مصائب قرار دهند و به گلبانگ عزا و در وزن رثا و از گاهِ بُریده شدن کاکل خون‏آلود هابیلِ وجیه به دست قابیلِ کریه، نوحه‏ها سر دهند و به دستیاری و همدلی، سر سپارِ هابیلیان مظلوم باشند و رُخ از قابیلیان مشؤوم بر تابند و غمکده‏ای بیارایند که نقل محفلش گلواژه‏های کلامی و چرخش و پویش خدمتگزاران مجلسش گُلچرخ رفتاری و تمام‏نمایش مصیبتش تعزیه یا شبیه‏خوانی باشد و هر دَم بیتی نغز بر زبان شاعری عزادار جاری شود که:

این مصیبت چون ندارد انتها

هر چه گویم گفته‏ام از ابتدا

امّا تعزیه، فقط نمایش مصیبت نیست؛ بلکه نیایشی است درخور بزرگواران و آنان که نقد «جان» وقف کردند و خیرات باقیاتی جز طریق وصول به حقیقت برجای نگذاشتند.

تعزیه، شرح ماجرای «وقف خونِ»، دریادلانی است که قباله مِهر الهی را به خون خود مُهر کردند.

تعزیه، طوماری است از وقفنامه جسم و پیکر و اوداجِ[1] بریده نیکان و پاکان که کُوردلی اشقیا و جبر فرعونیان و شدّادان و نمرودیان را جان و جسم خستند و خون حلقِ خود را بر زمین بریان و سوخته از ظلم ظالمان جاری نمودند. پس تعزیه تذکاری از جوشش خونهای حمرا و رویش گُلهای احمری است که از شاهرگ یحیای حریرْ حلقوم و حسین (ع) تشنه جگر ـ و حتّی در قلمرو اسطوره از رگهای سیاوش گُل بدن ـ بر شوره‏زار ظلم‏آباد امیرانِ عهد عتیق و سفیانیانِ سفیه و افراسیابیان کریه ریخته است.

اینجاست که شاعری از مدّاحان آل‏اللّه‏ از ولایتی گمنام در شبیه‏نامه سیدالشهدا علیه‏السلام، به زبان حال از سوی زینب کبری (س) خطاب به شهیدِ اکبر، حسینِ جان بر کف و نشسته برلُجّه" 2 " خون در گودال قتلگاه و به زیر خنجر بُرّانِ شمربن‏ذی‏الجوشن می‏گوید:

حیف است خونِ حلق تو ریزند بر زمین

یحیای من! اجازه که تشتی بیاورم

چه وقفی بالاتر از «وقفِ جان و نَفَسْ» و چه موقوفه‏ای پُرثمرتر از بار درخت معرفت و آگاهی و خودآگاهی و دلْ‏آگاهی و چه وقفی راجح‏تر از «وقف قلم» در تحریر زندگینامه قاریان قَسَمنامه نون والقلم! چه وقفی گواراتر از یک «جو» یا یک «شعیر» یا «حبّه‏ای» و «پنگانی»[2] آب از بهر تشنه‏لبان و حکّ نفرین‏نامه‏ای در حق یزیدیان بر مشربه سقّایان. که آبی بنوش و لعنت حق بر یزید کُن همین تقسیم و تسهیم آب و وقف آن بر تشنه‏لبان، با ذکر نام و یاد سالار و سقّای تشنه‏لبان ابوالفاضل علیه‏السّلام، در واقع از صدقات جاریه و باعث اجر دنیا و آخرت است.

چه وقفی‏پذیرفته‏تر از قربانی گوسفند نفس به مصداق «ذبح عظیم» در قربانگاه عشق خدا!

آری اسماعیل گُلچهره را ابراهیم (ع) به وقف و نذرِ جان و پیکر به مذبح حق می‏برد و صاحب کُلّ موقوفات جهان و آن قاضی حاجات، در صحنه آزمون، ابراهیم (ع) رابه ملاطفت و نوازش، پذیرا می‏شود و اسماعیل (ع) را «ذبیح خدا» می‏خواند[3] و آن گاه ابراهیم (ع) به وقف دستان خود و به عشق و ایمان کعبه‏ای می‏سازد از بهر وقف، و واقف می‏گردد از برای عبادتگاهی که از مأذنه‏اش نام خدا برخیزد و از چاه زمزمش آبی به زُلالی قطرات اشک چشم بر جوشد و در عرفاتش، عرفان حاکم باشد و در صفا و مروه، طیّ طریق الی‏الحق صورت گیرد و در خلوتسرای آن درگاه، گهواره‏ای وقف مولود کعبه، علی اعلی (ع) آن شیدای حضرت پروردگار شود. الحق بیت‏الاحزان یعقوب (ع) نیز وقف ایّام هجران او در حسرت دیدار یوسف بود و ذُوالفقار علی (ع) وقف راه حق؛ زیرا که آن یلِ بی‏مثال شمشیر از بهر حقیقت می‏زد و از تظاهر گریزان بود.

پس ذکر مصائب آل‏اللّه‏ و گریستن بر آنان، «بکاء» منفعل نیست و «تعزیه، شرح قیام ظهوری و توصیف شکوفایی و مُردن از «عالم حیوانی و پر کشیدن از جهان خاکی و پَرّان شدن در آسمان عرش الهی و همدمی با کرّوبیان و همنشینی با ساقی کوثر علی (ع) و در نهایت آشکار ساختن کنز مخفی از زبان اولیاست» و تکیه و حسینیّه و عباسیّه و زینبیّه و جز آن، مأمنی برای تذکار از این خوبان خجسته و محل نفرین بر ستمگران گجسته[4] و معلون است، از دیدگاه فرهنگ مادّی، حریم این تکایا با کُلّ اسباب و اثاث وقف عزاداران می‏باشد و از منظر جامعه‏شناسی تعاون .

«تکیه شریک»ها در ایّام عزا، خیمه و خرگاهی برپا می‏سازند و آرام‏آرام به صورت مراسم ادواری، عزاداری بر آل‏علی (ع) را در این محنتکده‏ها مرسوم می‏دارند. مسلما برای یادآوری شطّ فرات و نمایش دریادلی ابوالفاضل (ع)، تشتهای پُر آب را در گوشه‏ای از تکیه ـ به نماد فرات ـ قرار می‏دهند و عَلَمی به نشان علمداری عبّاس علیه‏السلام بر ستونی می‏بندند و شمایلی از شهادت هفتاد و دو تن به قلم نگارگری هنرمند، سینه دیواری را در تکیه می‏آراید و منبری که هنرمندی صاحب ذوق یا مؤمنی اهل صفا به عنوان وقف به این بیت‏الحزن تقدیم کرده در گوشه دیگری به چشم می‏خورد. پس تکیه، جایگاه عزاداری و محلّ اجرای شبیه‏خوانی و مأمن برگزاری مراسم تعزیه است، و اثاث‏البیت این مکانِ نظر کرده، در روزهای عافیت و به هنگام نیازمندی اهل محلّ طبق نظر واقف در شادمانی‏های شرعی و عُرفی، موجب آسوده‏خیالی مردم می‏شود، که آری عدّه‏ای صاحبِ سخا و فتوّت به نیّتِ «وقف» این وسایل را آماده کرده‏اند و خیرات باقیات داشته‏اند و مردم محلّه‏ای را از دریوزگی و تمنّا در برابر نااهلان بر حذر داشتند و حال می‏توان به امانت از این اثاث بهره بر گرفت و سپس به قدر وسع، به وسایل این الفت‏سرا افزود. در چنین مکانی است که تعزیه اجرا می‏گردد و میدانگاه این تکایا به زیر پای شبیه‏خوانان و ذاکران خبره و ماهر می‏لرزد، و این ذاکران و نطّاقان، «اجیر شرعی» آقا اباعبداللّه‏ (ع) می‏گردند و به «وقفِ نَفَسْ» و کلام و گفتار، وقف جان، وقف مال و متاع و... از کاروان سالار کربلا امداد می‏طلبند تا به سیر آفاق و انفس، خود نیز از واقفان خبیر باشند.

اینک با این مُقدّمه، می‏توان پلی زد از عرفان و ایمان به قلمرو تعزیه یا هنر مُقدّس شبیه‏خوانی به عنوان: «هنر وقفی ایران» و ظرایف و دقایق این بحث و گفتار را به منقاش دقّت برگرفت و توضیح و تفسیری درخور این هنر والا ارائه نمود

تعزیه، وقف، فرهنگ مادی

نخستین بحث در قلمرو وقف و تعزیه، به فرهنگ مادّی و شیوه بهره‏مندی از اماکن و اسباب و وسایل ویژه‏ای است که سوخته‏دلان به ساحت مُقدّس آقا اباعبداللّه‏ (ع) و سایر دریادلان تقدیم می‏دارند.

در این بخش، اوّلین موضوع مورد نظر شبیه‏خوانان، داشتن تکیه‏ای درخور تعزیه و اجرای شبیه‏خوانی است.

برخی از مؤمنان سخی حتّی منزل مسکونی خود را ـ به هنگام حیات خویش ـ در اختیار شبیه‏خوانان قرار می‏دهند و طبق وصیّت، سفارش می‏کنند که پس از در گذشتشان، ورّاث، منزل و کاشانه آنان را در ایّام خاص (مُحرّم و صفر) و برای همیشه به بانیان تعزیه بسپارند یا اگر ملکی دارند، اجازه ملک را بالکُلّ یا بخشی از اجاره‏بها را وقف تعزیه‏داری و شبیه‏خوانی می‏سازند. بسیار هنگام، باغ و کاروانسرا یا حجره و حمّام و آسیاب و... وقف مراسم شبیه‏خوانی است تا از طریق برداشت محصول یا دریافت حق‏الزّحمه یا دستمزد، ورثه آن مرحوم یا مرحومه، به وصایای عزیز از دست رفته گوش سپارند و خود را بانی تعزیه و برگزارکننده مجالس شبیه‏خوانی و خادم درگاه آقا اباعبداللّه‏ (ع) و اهل‏بیت طهارت و عصمت بدانند. در این زمینه شواهدی وجود دارد و نشان می‏دهد که بخصوص در دوره قاجار که شبیه‏خوانی به هر عنوان رونقی می‏یابد، معمولاً بانیان خیراندیشی که تکیه‏هایی را برای تعزیه و اقامه مراسم سوگواری برپا می‏کردند، برای نگهداری و تعمیر و مرمّت این تکایا، چندین دُکّان و حجره و تیمچه و مغازه را نیز وقف می‏کردند. هنوز خاطره زنده‏یاد کربلایی جبّار اردبیلی (اهل محلّه عالی‏قاپو) در ذهن مُعمّرین شهر اردبیل استوار است که آن مرحوم، به هنگام حیات، درآمد مغازه‏های مُتعلّق به خود ـ در جنب مسجد عالی‏قاپو ـ را وقف شبیه‏گردانی و تعزیه‏خوانی کرده بود و پس از مرگ بنا به وصیّتِ آن مردِ راه خدا، جنازه‏اش را در درگاه و آستانه مسجد عالی‏قاپو دفن نمودند.

زنده‏نام علی عناصری ـ والدِ راقم این سطور ـ نیز از بانیانِ جانْ شیفته تعزیه در اردبیل بود و هرچه از مال دنیا داشت، صرف آبروداری برای عزاداری و حفظ و حرمت هنر شبیه‏خوانی می‏کرد.

اگر رونقی در تعزیه آن دیار وجود دارد، همه از برکت تلاش شادروان علی عناصری ـ ریش‏سفید محلّه معمار اردبیل ـ است.

در تهران نیز، «منزل مکّی» در خیابان وحدت اسلامی، حدّاقل بیست سال تمام است در روزهای آدینه و در اعیاد و وفیات، شاهد اجرای تعزیه‏های بی‏ریاست. و مردم دولت‏آباد شهر ری، احترام شبیه‏خوان مُخلص و با صفای دولت‏آباد، یعنی آقای رمضان فرّخ‏رو (مشهور به خسروشمر) را در نظر دارند؛ چرا که او افزون بر سردسته بودن و سرپرستی و «معین‏البکا» و بانی تعزیه بودن و گرم‏چانگی در اولیاخوانی و مهارت در اشتلم و میدان‏گیری در اشقیاخوانی، منزل مسکونی خود را به عنوان دارالشفای خانم فاطمه زهرا (س) و حسینیّه تعزیه‏داران اختصاص داده و رسما وقفنامه‏ای تنظیم کرده است. خداوند، این عزیزان جوانمرد را با مولا علی (ع)، فتی‏فتیان محشور فرماید.

امّا دریغ و هزار افسوس که امروز حتّی یک تکیه رسمی و محلّ دائمی برای شبیه‏خوانی در تهران وجود ندارد، و ما نه از باب مقایسه، بلکه از سر احساس نیاز برای شبیه‏خوانیِ بقاعده، هر دَم به یاد «تکیه دولت» می‏افتیم و عظمتی که بویژه بیگانگان و فرنگیان و سیّاحان را به اعجاب می‏کشانده است.

غیر از تکیه و حسینیّه و اماکنی در این ردیف، برای اجرای تعزیه باید در حیطه فرهنگ مادّیِ منتسب به شبیه‏خوانی، از اسباب و لوازم تعزیه نام ببریم که واقف یا واقفان، فی‏المجلس یا در طیّ زمان و با در نظر گرفتن ملزومات شبیه‏خوانی فراهم می‏بینند:

عَلَمها و نشانه‏ها (= شعار) و لباس و جنگ‏افزار (= دثار)، خیمه‏ها، تشت آب، کجاوه‏ها و هودجها و... سایر وسایل، به اقتضای اجرای هر مجلس شبیه‏خوانی، بانی خیّر می‏طلبد.

تعزیه، وقف، نفس

در این بخش، شاعران و نویسندگان به نظم و نثر (عموما به نظم)، آثار گرانقدری از خود به جا گذاشته‏اند و اشعار دلنشینی در اوزان رثایی سروده‏اند. آنان خود را ذاکر و مدّاح آل‏اللّه‏ می‏خوانند و استواری کلام و زیبایی سجع و شیوایی بیان خود را «خدادادی» می‏دانند و در قلمرو ادبیّات عاشورایی، ذوق و قریحه خویش را وقف سرودن مرثیه‏ها و شبیه‏نامه‏ها می‏سازند، ضمن اینکه، رجزخوانی، شبیه‏خوانی، نوحه‏خوانی، بحرطویل‏خوانی و... را نه به عنوان تفاخر، بلکه حتّی گاهی از باب توسّل و تشبّه و تقرّب به اولیا می‏دانند و با ذکر و دعا و مناجات و مقتل‏خوانی و شهادت‏خوانی و یادآوری مصائب، خود را در رنج مقسوم آنان سهیم می‏شمارند.

تعزیه، وقف، قَلم

کاتبان و شبیه‏نامه‏نگاران، در پایان شبیه‏نامه‏ها، عموما خود را «اقلّ‏العباد» می‏خوانند و قلم را وقف تحریر شبیه‏نامه می‏سازند. چه بسیار شبیه‏خوانانی که جوهر قلم بر سینه کاغذ روانه کردند و سوی چشمان، وقفِ نوشتن نسخه‏ها و بیاضها و جُنگها و طومارهای شبیه‏خوانی کردند و به سوزن خونپالای مژگان و به خطّاطی و مشّاقی و ملاحت قلم و قلم‏گیری بقاعده، در شمایل‏کشی نیز شُهره گشتند و نگاره‏های مذهبی بی‏نظیری از خود به یادگار گذاشتند یا قلم در حَرَم بقاع مُتبرّکه به جولان در آوردند و دیوارهای عریانِ صحن و آرامگاه امام‏زاده‏ها را به گُلْ‏نقشِ شهادت آراستند.

افزون بر آنچه گفتیم، اصولاً باید به این نکته ظریف عنایت داشته باشیم که شبیه‏خوانی در حیطه «جامعه‏شناسی تعاون» و همیاری قرار می‏گیرد؛ فی‏المثل اگر کسی صاحب اسب سفیدی باشد، به شبیه‏خوانان وعده می‏دهد که روز عاشورا این باره[5] نجیب را شبیه ذوالجناح ـ مرکب زبان‏دان آقا اباعبداللّه‏ (ع) ـ خواهد کرد.

اسبان ابلق و اشقر[6] و اشهب[7] را نیز دارندگان این اسبان، مهمیز خواهند بست تا اشقیاخوانانی از شمر و سنان و خولی و انس و... بر گُرده این باره‏ها سوار شوند.

چه بسیار هنگام که شترداران از فراسنگها راه، شتاب‏زده افسار شتران در دست گرفته و به تعجیل، قطار اشتران را به میادین شبیه‏خوانی آورده‏اند تا اسرا ضمن «هجران‏خوانی» بر ناقه‏های عریان سوار شوند و محملهای شکسته را بر کُوهان این حیوان بربندند.

علاوه بر این آنان که مهارتی در «نعش‏سازی» دارند، به دقّت و کوشش در آراستن و پیراستن «نعش»، آستین همّت بالا می‏زنند و پیکانهای خون‏آلود، شمشیرهای شکسته و سنانها را به روی نعشها قرار می‏دهند و پرندگان خون‏آلود را به یاد عاشورا، با شهپر خونین نمایان می‏سازند؛ تو گویی از دشت تفته کربلا تا مدینة‏النّبی پر خواهند کشید و پیک و قاصد خواهند شد تا واقعه الم‏بار کربلا را خبر دهند... اینک غمین و محزون بر سینه نعشها می‏نشینند و تداعی آن ماتم عظما صورت می‏گیرد.

دیده شده است که خیّاطان هر دیار، به پیشواز محرّم می‏روند و بدون هیچ چشمداشتی و درخواست قراضه‏ای از زر و نقره و مس و دوخت پیراهن سینه‏زنان و زنجیرزنان و لباس شبیه‏خوانان را عهده‏دار می‏گردند و در روزهای عزاداری و شبیه‏خوانی، خود در «لباس‏پوش‏خانه» و پشت صحنه حاضر می‏شوند و در بزرگ کردن و کوچک کردن پیراهنها یا دوختن سربندهای شبیه‏خوانان، به آنان مدد می‏رسانند.

سابقا، آهنگران راسته بازار شهرهای بزرگ، به مهربانی و الفت، زنجیرهایی را که بر اثر مرور زمان، حلقه‏هایشان از هم گسیخته و زخمی بر پشت زنجیرزنان وارد می‏آوردند، به زیر پتک می‏گرفتند و با آوردن قطراتی از اشک بر دیدگان، از زنجیرزنان التماس دعا می‏کردند و دیناری از باب حق‏الزّحمه دریافت نمی‏نمودند. همین مردم باصفا و اهل دیار وفا برای حفظ گرمای اجاق تعزیه و بقای رسم شبیه‏خوانی، وصیّت نامه‏های ویژه‏ای داشتند و با حضور گواهان، دست‏خطّی آماده می‏کردند و ورّاث خود را ملزم به رعایت وصایای خود می‏نمودند. در سندی تعزیه میراث جاویدان بنی نوع انسان است و وسیله تذکار ظلم ظالمان و جبر اشقیا، و یادآور ایستادگی و مقاومت دریادلان است.

که همراه این مقاله است، خوانندگان ارجمند، به رأی‏العین ملاحظه می‏فرمایند که بعد از قید و ذکر: «الحمدللّه‏ الواقف علی کُلّ واقف والصلوة والسلام علی رسوله و آله و...» آمده است:

عالی‏شأن عزّت‏پناه و سعادت‏نشان، زبدة‏الاعیان آقامُحمّدعلی، ولدِ غفران‏پناه حاجی‏ابراهیم و... از ولایت رشت، املاکی از خود را برای تعزیه‏داران «حضرت سیدالشهدا» وقف نموده و ولد ذکور خود، آقامیرزا مُحمّدطاهر و اولاد ذکور او را نسلاً بعد نسل مُوظّف به رعایت مواد مندرج در وصیّت‏نامه خود نموده است. صورت وقف به این تفصیل است که مُتولّی بعد از وضع حق‏التّولیت که یک عشر است، دو عشر از سه عشر دیگر را صرف تعمیر، احیا و آبادی املاک موقوفه بکند و سه عشر دیگر از هفت عشر را صرف تعزیه‏داری «حضرت سیدالشهدا» مصروف نماید و حتّی اگر املاک موقوفه احتیاج به احیا و آبادی نداشته باشد، درآمد اضافی، صرف تعزیه‏داری شود. گواهان و شهود نیز به این وقف و امر خیر اعتراف کرده و سند را به تاریخ «سیّم شهر ربیع‏المولود» 1271 قلمی و مهر کرده‏اند.

آنچه تحت عنوان «تعزیه؛ هنر وقفی» گفتیم، فقط درآمدی بود بر مقوله بسیار پُراهمیّتی که غیر از رعایت بُعد «آیینی ـ مذهبی» تعزیه، یادآور مساعدتها و معاضدتها و پشتیبانی‏های عامّه مردم است که تعزیه را هنر عتیق ایران و شبیه‏خوانی را والاترین نمایش مذهبی در جهان شناسانده‏اند. جدا دریغ است که سنّتهای پسندیده را نادیده بگیریم و به جای الفاظ و اصطلاحاتی مانند: «اجیر شرعی» شدن بر اولیا، از سفته و چک و دستمزد برای شبیه‏خوانی صحبتها بداریم و تعزیه را هنر ذلیل و ضعیف بنمایانیم و تحریفها در قلمرو این هنر برجسته وارد سازیم و حتّی با کمال شرمندگی، اشیاء وقفی تکیه‏ها را به چوب حراج آشنا کُنیم و مُهر و نشان و نام واقف را به ضرب سمباده از روی ابزار تعزیه پاک نماییم تا مگر کیسه‏ای بردوزیم و قراضه‏ای از زر به دست آوریم!

تعزیه هنر مردمی است و سبب ماندگاری این هنر بی‏ریا همان است که مردم کوچه و بازار همواره به دلسپاری و عشق، در حفظ و نگهداشت این هنر آیینی ـ مذهبی کوشیده‏اند. شأن و وقار این هنر را از یاد نبریم و آثار مثبت اجتماعی و تأثیرات عمیق روحی ـ اخلاقی تعزیه را فراموش نکنیم.

تعزیه، میراث جاویدان بنی نوع انسان است و وسیله تذکار ظلم ظالمان و جبر اشقیا و قوم دغا، و یادآور ایستادگی و مقاومت دریادلان است و مِهر اولیا و طایفه سرسپار خدا. تعزیه، هنر مقاومت است، قدر این هنر را بدانیم.

پى‏نوشت‏