کتاب شناسی وقف

مقدمه:

وقف در لغت به معنی ایستادن و در مفهوم فقهی، حبس کردن عین مال و جاری ساختن منفعت آن است. «الوقف هو تحبیس العین و تسبیل منفعتها و فیه فضل کثیر و ثواب جزیل».[1]

شیوۀ ویژه ساختن تمامی یا بخشی از اموال برای استفاده های همگامی در طول تاریخ در میان اقوام و ملل گوناگون مرسوم بوده است.

وقف در ایران نیز با پیشینه ای بسیار طولانی از دوران باستان تاکنون رواج داشته است و نذورات و وقف اموال به آتشگاهها و معابد همواره رایج بوده است. وقف در دورۀ اسلامی نیز با تحول در شکل و احکام آن ادامه پیدا کرد. نخستین موقوفات شناخته شده در دوران اسلامی ایران متعلق به دورۀ حکومت آل بویه و تأسیس مراکزی چون بیمارستان عضدی بغداد بوده است. عضد الدوله دیلمی این بیمارستان را در سال 358 ه بنا نهاد.[2]

در دورۀ سلجوقیان، نظام الملک- وزیر ملکشاه سلجوقی، مدارس نظامیه را با موقوفات بسیاری بنیان نهاد. «جرجی زیدان»دربارۀ مدرسۀ نظامیه بغداد می نویسد: «بازارها و کاروانسراها و گرمابه ها و ده ها در اطراف دور و نزدیک مدرسه خریداری و وقف مدرسه شد و هزینۀ آن به شصت هزار دینار رسید».[3]

با حملۀ مغولان به ایران وضع موقوفات آشفته گردید و اشراف برخی از آنها را تصرف کردند. تلاشهای خواجه نصیر الدین طوسی در دورۀ هولاکو برای سر و سامان دادن به وضع موقوفات، با وجود اینکه نظارت بر آنها را خود به عهده گرفت، نیز نتیجۀ چشمگیری نداشت و مشکلات همچنان تا هنگام اسلام آوردن ایلخانان مغول ادامه داشت. تلاشهای رشید الدین فضل اللّه همدانی(718- 645 ه) - وزیر غازان خان- در این زمینه بسیار مهم بود. محلۀ ربع رشیدی، شامل کتابخانه، بیمارستان و مسجد، از موقوفات بسیار بزرگ آن دوره بود. توجه به موقوفات در این دوره بسیار چشمگیر بود و رشید الدین فضل اللّه تأکید زیادی بر آن داشت.[4]

همین وسعت و اهمیت سبب ایجاد تشکیلات منظمی برای ادارۀ موقوفات به نام حکومت اوقاف، وابسته به دیوان قضا گردید که تحت نظارت قاضی القضات عمل می کرد و رئیس آن حاکم اوقاف بود.[5] خانقاهها نیز در دورۀ ایلخانی و تیموری دارای موقوفات زیادی بودند.[6]

پس از این دوران ماهیت مذهبی سلسلۀ صفویه سبب تحول نوع و مصارف موقوفات گشت. در این دوره تشکیلات مستقلی برای ادارۀ موقوفات زیر نظر صدر به وجود آمد که نمایندگانی در همۀ شهرهای بزرگ به نام وزیر اوقاف داشت، و نظارت بر اوقاف به عهدۀ آنها بود. این توجه موجب گسترش کاروانسراها، رباطها، تکیه ها، امامزاده ها و آب انبارهای وقفی در این دوره گردید.

در تذکرة الملوک از وظایف منصب مطلق صدارت این گونه یاد شده است:

تعیین حکّام شرع و مباشرین اوقاف تفویضی و ریش سفیدی جمیع سادات و علما و مدرسان و شیخ الاسلامان و پیش نمازان و قضات و متولیان و حفّاظ و سایر خدمۀ مزارات و مدارس و مساجد و بقاع الخیر و وزرای اوقاف و نظّار و مستوفیان و سایر عملۀ سرکار موقوفات و محرّران و غسّالان و حفاران با اوست.[7]

در پی برافتادن صفویان، وضع موقوفات آشفته گردید. از سوی دیگر جنگهای پی درپی و توجه نادرشاه به امور نظامی موجب افزایش مخارج این امر می گردید، از این رو نادر برای تأمین بخشی از این مخارج، بخشی از موقوفات را ضبط کرد. پس از او عادلشاه امور موقوفات را به متولیان و مالکین سابق سپرد و به این ترتیب حمایت آنها را جلب کرد. در دورۀ فرمانروایی زندیان، کریم خان قصد داشت، مانند صفویان به موقوفات توجه نشان دهد، اما موفق نشد کار زیادی انجام دهد.[8]

در دورۀ قاجاریه، موقوفات رو به فزونی نهاد، اروپاییانی که در این دوره از ایران دیدن کرده اند، از املاک فراوان موقوفه سخن گفته اند، از جمله هانری رنه دالمانی، که در اواخر دورۀ سلطنت ناصر الدین شاه از ایران دیدن کرده است، می نویسد: املاک بسیاری وقف مساجد و مدارس و بقاع متبرکه شده است و حتی کاروانسراها و یا تمام یک بازار وقف شده است. «عایدات املاک وقفی زیاد است، مخصوصا عایدات موقوفات حضرت رضا(ع) که مقبرۀ او در شهر مشهد واقع است بسیار مهم می باشند». وی درآمد موقوفات امام رضا(ع) را در سراسر کشور 60000 تومان نقد و 10000 خروار غله ذکر می کند. با وجود اینکه املاک موقوفه از دادن مالیات معاف بودند، شاه به عنوان حق التولیه سالی هزار تومان از مشهد دریافت می کرد.[9]

درآم موقوفات به طور معمول به مصارف: کمک به فقرا، ایتام، اولاد واقف، زوّار، طالبان علم یا تأسیس مؤسسات و اماکنی چون: مدارس، مساجد، حمامها، آب انبارها، قنوات و از این قبیل می رسید.

به دلیل اینکه معمولا وقف در زمینه های مورد نیاز جامعه صورت می گرفت، تا همۀ مردم بتوانند از آن استفاده کنند، می توان امور خیریه و وقفی را در چهار بخش مطرح ساخت:

1- امور فرهنگی:

واقفین برای پیشبرد علم و بالا بردن تواناییهای فرهنگی جامعه به تأسیس مدارس توجه می کردند. مدارس قدیمه عموما و برخی از مدارس جدید، با درآمد موقوفات اداره می شدند. در این صورت حقوق مدرسین، کمک هزینۀ تحصیلی دانش آموزان و طلاّب، حتی وسایل تحصیلی نیز در نظر گرفته می شد. از دیگر موقوفات در این زمینه، وقف کتاب به کتابخانه ها و انتشار کتاب از درآمد موقوفات است.

2- امور بهداشتی:

تأسیس بیمارستانها، تیمارستانها و حمامها در این بخش صورت گرفته است.

3- امور اجتماعی و رفاه عمومی:

برای ایجاد رفاه اجتماعی، بویژه در گذشته که راهها سخت و بدون امکانات بوده، ایجاد کاروانسراها، پلها و رباطها، بسیار باارزش بوده است. از دیگر موقوفات اجتماعی، بازارها، آب انبارها، قنوات، کارخانه ها، کمک به یتیمان و فقرا و بسیاری مسائل دیگر بوده است.

4- امور مذهبی:

در گوشه و کنار کشور، مساجد و زیارتگاههای بسیاری وجود دارد که هریک از آنها دارای موقوفات فراوانی هستند.

کتاب شناسی وقف

این اهمیت و گستردگی وقف در طول تاریخ، و در پهنای کشور ایران، ضرورت تدوین یک کتاب شناسی را برای آن ایجاب می کند. این کتاب شناسی به شکل سلسله مقالاتی در این نشریه ارائه خواهد شد. بخش نخست این مقالات اینک پیش روی خوانندگان است. در این کتاب شناسی منابع وقف به بخشهای گوناگون تقسیم شده است:

1- منابع تاریخی: این منابع شامل متون تاریخی است که مؤلفان میان مطالب تاریخی به وقف نیز پرداخته اند؛ چه به لحاظ سازمان اوقاف و چگونگی رسیدگی به آن در هر دوره و چه آنها که متن وقفنامه ای را ذکر کرده اند. بیشتر این منابع تصحیح شده، به چاپ رسیده است، تعدادی نیز به شکل نسخۀ خطی در کتابخانه های گوناگون موجودند.

منابع تاریخی خود در دو بخش قابل طرح اند:

نخست، منابع مورخین ایرانی، دیگر سفرنامه های اروپاییانی که به ایران سفر کرده اند. اینان با برخورد به موقوفات در مناطق گوناگون ویژگیهای آنها را شرح داده اند. همین طور می توان از میان این کتابها به اوضاع موقوفات در هر دوره، بویژه دوران پس از صفویه پی برد.

2- منابع فقهی: وقف به عنوان یکی از مباحث فقهی در منابع این موضوع و رسائل علما مورد توجه بوده است. منابع فقهی برای بررسی احکام وقف و تفاوت دیدگاههای گوناگون فرق اسلامی در آن زمینه بسیار مهم هستند. این منابع نیز به به صورت چاپی و نسخۀ خطی قابل طرح اند.

3- اسناد: مراکز اسناد و گنجینه های نسخ خطی در سراسر کشور، اسناد بسیاری را شامل وقفنامه ها و فرمانهای مربوط به موقوفات نگهداری می کنند که برای بررسی وقف در ادوار گوناگون تاریخی و همین طور شیوه و احکام آن اهمیت فراوانی دارند.

4- گذشته از منابع ذکرشده، پژوهشهای پراکنده ای در این زمینه انجام شده است که در دو بخش کتابها و مقالات مطرح خواهند شد.

بخش حاضر به معرفی مقالاتی می پردازد که در زمینۀ وقف و اوقاف نگاشته شده اند و در دو بخش کلیات و اسناد و وقفنامه هایی که در نشریات به چاپ رسیده اند، مطرح می گردد.

کلیات:

- افشار، ایرج. «وقف و امانت دادن کتاب(شاه سلطان حسین صفوی).» راهنمای کتاب، 15 (1351)، 862 - 859.

- اوکتابی، «واقفین عمدۀ کتابخانۀ آستان قدس». نامۀ آستان قدس، ج 2، ش 2(14) : 58- 54 و ش 4(16) : 70 - 69 و ش 5(17) : 63 و ش 6(18) : 106.

- جابری، محسن. «سیری در اصطلاحات فقه اسلامی». الهیات مشهد، ش 11 (تابستان 1353)، 101- 88.

- سالک، محمد تقی. «سخنی دربارۀ وقف و نگاهی به موقوفۀ غلامی». وقف؛ میراث جاویدان، سال اوّل، شمارۀ 2، تابستان 1372، 45- 40.

- سجادی، ضیاء الدین. «حکایتهای وقف». وقف؛ میراث جاویدان، سال اوّل، شماره 2، تابستان 1372، 39- 38.

- سلماسی زاده، جواد. «تاریخ اوقاف و تأثیر در فرهنگ ایران». وحید، 11(1353)، صص 334- 327.

- شهابی، علی اکبر. «اوقاف»، ایرانشهر، ج 2 صص 1398 - 1264.

- «تاریخچه ای از وقف». آستان قدس، سال 5، ش 19، ص 43- 39.

- شیروانی شیری، رضا. «ولایت بر وقف». وقف؛ میراث جاویدان، سال 1، ش 2، تابستان 1372 صص 65- 62 و سال 1، ش 3، پاییز 1372، صص 43- 42.

- عالمزاده، هادی «نخستین موقوفه در اسلام»، وقف؛ میراث جاویدان. سال 1، ش 3، پاییز 72، صص 45- 44.

- عصّار، نصیر. «گنجینه های دیوان(دربارۀ وقف و وقفنامه ها)». تلاش، ش 1، صص 19- 16.

- عناصری، جابر. «تعزیه، هنر وقفی و میراث جاویدانی از قلمرو آیین و ایمان»وقف، میراث جاویدان، سال اول، شماره 3، پاییز 1372، صص: 41- 38.

- فیض، علی رضا. «وقف و انگیزه های آن». وقف؛ میراث جاویدان، سال 1 ش 4، زمستان 1372، صص 36- 34.

- کاتوزیان، ناصر. «سیر پیدایش اندیشۀ شخصیت حقوقی وقف در فقه اسلام»، وقف؛ میراث جاویدان، سال 1، ش 1، بهار 1372، صص 65 - 62.

- گلچین معانی، احمد. «قدیمترین قرآن وقفی در کتابخانه آستان قدس». یغما، 11/20، صص 592- 586.

- نجومی، مرتضی. «هنر وقف، وقف هنر». وقف؛ میراث جاویدان. سال 1، ش 1، بهار 1372، صص 67 - 66.

- نسایی، تاج الدین. «کارنامۀ اوقاف». به کوشش ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، جلد 7، چاپ دوم. تهران: 1354، ص 20- 6.

- همایون فرخ، رکن الدین. «تاریخچۀ کتاب و کتابخانه در ایران». هنر و مردم، ش 55 تا 70.

وقفنامه ها:

- احمدی، محمود. «یک طغری وقفنامه از مرحوم محمد ناصرخان ظهیر الدوله». بررسیهای تاریخی، 12(1356)  ش 6، صص 136 - 115.

- ادیب برومند، عبد العلی. «وقفنامۀ تاریخی مورخ 998 هجری». راهنمای کتاب، 19(1355)، صص 704- 699.

- اذکایی، پرویز. «موقوفۀ علوی همدان»، وقف؛ میراث جاویدان، سال 1، ش 4، زمستان 1372، صص 41 - 37.

- اشراقی، احسان اللّه. «شرحی بر وقفنامۀ امیر خمار تاش بن عبد اللّه عمادی در مسجد جامع قزوین»، بررسیهای تاریخی، 13(1357)، ش 2، صص 76- 53.

- افشار، ایرج. «سندی دربارۀ بقعۀ شیخ مرشد کازرونی»، آینده، 5(1358)، صص 147- 137.

- «وقفنامۀ رشید الدین فضل اللّه». مجموعۀ کمینه، تهران 1354، صص 45- 35 و 354- 352.

- «وقفنامۀ سه دیه در کاشان». فرهنگ ایران زمین، 4، صص 138- 122.

- «وقفنامۀ مدرسۀ سلطانی کاشان». فرهنگ ایران زمین، 23(1357)، صص 108- 95.

- «وقفیۀ کججی ابواب البرّ شیخ غیاث الدین محمد کججی به سال 187 هجری». به کوشش ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، 21(1355)، صص 38- 1 (ضمیمه)

- انصاری(محقق)، نوش آفرین. «بررسی اسناد وقف آستان قدس رضوی». جشن نامۀ مدرس رضوی، تهران 1356، ص 61- 45.

- چیخویچ. «موقوفات خواجه احرار در کابل». آریانا. 32(1353) ش 3، صص. 31- 21.

- دانش پژوه، محمد تقی. «اسناد وقف خاندان خلیفه سلطان». نامۀ آستان قدس، ج 9، ش 2/1(1350)، صص 117- 97.

- «دو وقفنامه از مازندران». معارف اسلامی، ش 8(1348)، صص 75- 68.

- «فروش نامۀ روستای الاروق اردبیل و کشت زار کوسویر در سال 749 به آستانۀ شیخ صفی الدین اردبیلی»، معارف اسلامی، ش 6، تیر 1347، صص 120- 109.

- «وقفنامۀ امیر چقماق»، معارف اسلامی، ش 14، سال 1، آبان 1364، صص 117 - 106.

- وقفنامه [ای] از مازندران ساری»، معارف اسلامی، ش 13، (1350)، صص 66- 61.

- «وقفنامۀ بارگاه محمود کیا»، معارف اسلامی، ش 10(1348)، صص 54- 51.

- «وقفنامۀ ربع رشیدی». به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، یغما، 25(1351)  صص 180 - 176.

- «اسناد آستانۀ نور الدین علی غازی اردکانی». نامۀ آستان قدس، ج 8، ش 3(1348)، صص 129- 110.

- دیباجی، ابراهیم. «وقفنامۀ شاه سلطان حسین»، معارف اسلامی، ش 5، فروردین 1347، صص 83- 80[وقف دهی به نام علی آباد در بهبهان بر اولاد خودش در سال 1127].

- رسا. «باز هم موقوفات ایران مخصوصا اصفهان». اصفهان، ش 29، ص 1.

- رعنا حسینی، کرامت. «موقوفات امام قلیخان بر مشاهد متبرکه». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات (تهران)، 4/15، صص 382- 366.

- سپهران، ض. «وقفنامه های سمرقند». پیام نوین، ج 11 (1354)، ش 2، صص 67- 66.

- ستوده، منوچهر. «سواد طومار وقفنامچۀ مدرسۀ بزرگ همدان». تاریخ(1355) ش 1، صص 199- 159.

- «سواد وقفنامۀ تقسیم آب شاه». فرهنگ ایران زمین، ش 24(1358)، صص 14- 1.

- شهشهانی، حسین. «خلاصه ای از وقفنامۀ مسجد میرعماد [کاشان ]، فرهنگ ایران زمین، 5، صص 50- 32.

- شیخ الحکمایی، عماد الدین. «بازخوانی یک وقفنامه». وقف؛ میراث جاویدان، سال 1، ش 1، بهار 1372، صص 72- 68.

- «بازخوانی یک وقفنامه(وقفنامۀ مدرسۀ صالحیۀ کازرون)». وقف؛ میراث جاویدان، سال 1، ش 2، تابستان 1372، صص 53- 46.

- «عکس فرمان شاه عباس دربارۀ موقوفه ای مربوط به آستان قدس رضوی». فرهنگ ایران زمین، 12، ص 345.

- عناصری، جابر. «بررسی چند سند مربوط به وقف«آب»و «قنات»گنجینۀ اسناد. سال 3، دفتر 4، زمستان 1372- صص 14- 3.

- قاضی طباطبایی، حسن. «استشهادنامۀ مرحوم میرزا محمد تقی قاضی در باب موقوفات نصیریه». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، 23(1350)، صص 62- 49.

- کارنگ، عبد العلی. «یک سند تاریخی(وقف نامۀ صادقیۀ تبریز)». نشریه دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، 23 (1350) صص 396- 351.

- مایل هروی، رضا. «وقفنامۀ بزرگ مورخۀ 912 ه. ق (هرات)». آریانا.، 30(1351)، ش 5، صص 25- 9.

- محبوبی اردکانی، حسین، «وقفنامۀ ده نمک». فرهنگ ایران زمین، 19 (1352)، صص 18- 10.

- مدرّسی طباطبایی، حسین. «پنج فرمان صفوی مربوط به آستان قدس رضوی و مشهد مقدس». نامۀ آستان قدس، 9 (1352)، ش 4، صص 158- 143.

- «ده فرمان مربوط به مشهد و آستان قدس رضوی (ع)». نامۀ آستان قدس، ش 38(1356)، صص 164 - 153 و ش 39(1357) صص 74- 69.

- «وقفنامه ای از ترکمانان قراقونیلو». فرهنگ ایران زمین، 20(1353)، صص 275- 245.

- «وقفنامۀ دو قنات در قم». وحید، 5(1346/7)، صص 577- 575.

- مشکور، محمد جواد. «وقفنامۀ مظفریۀ مسجد کبود تبریز». نخستین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، 2(1353)، صص 405 - 388.

- میر ابو القاسمی، محمد تقی. «وقفنامۀ سوهان». فرهنگ ایران زمین، 11، صص 168- 155.

- «نکاتی پیرامون قرآن خطی کتابخانۀ مجلس وقف قرائت امام زمان(عج)». وقف؛ میراث جاویدان، سال 1، ش 4، زمستان 1372، صص 50- 42.

پی نوشت ها: