زلزله و برهان نظم

طرح مسأله

از جمله مباحث مهم در کلام اسلامی بحث اثبات وجود خداست که در طول تاریخ متکلمین وفلاسفه اسلامی به آن پرداخته اند وبراهین زیادی در این زمینه بحث شده است برهان امکان ووجوب، برهان حرکت، برهان حدوث و... ازجمله براهین برهان نظم است یعنی از نظم موجود در جهان خلقت به وجود ناظم با شعور وعالم که خدا باشد پی برده می شود. این برهان در مقایسه با براهین دیگر خداشناسی دارای ویژگی های خاصی است که سبب شده به آن اهتمام ویژه نمایند. اما از جهت دیگر برخی مثل هیوم اشکالاتی بر این برهان وارد نموده اند از جمله اشکالات این است که با وجود برهان نظم که دلالت بر اثبات وجود خدا و اثبات برخی از صفات خدا از قبیل علم، قدرت، عدالت و... دارد آیا زمین لرزه که منشأ خرابی زیادی است با برهان نظم منافاتی ندارد یعنی آیا زمین لرزه خود دلیل بر بی نظمی در جهان خلقت نیست؟گفته شده اگر حوادث ناگوار طبیعت را نیز متعارض با حقیقت نظم نینگاریم بالاخره آنها به ضرر ونیستی انسان - که از اشرف مخلوقات است - منجر می شود وان با خدای خیرخواه وقادر همه توان سازگار نیست.

این مقاله در پی پاسخ به این شبهه و در صدد توجیه علمی و عقلانی سازگاری میان وقوع زمین لرزه با برهان نظم می باشد. درباره برهان نظم و زلزله هر کدام به طور جداگانه نوشته ها اعم از کتاب، مقاله، پایان نامه و... به رشته تحریر درآمده اما باسخ به این شبهه یعنی عدم سازگاری وقوع زمین لرزه با برهان نظم بحثی است که به طور مستقل و مستوفی در جایی نیامده است اما در این تحقیق به صورت مستوفی به شبهه و پاسخ آن پرداخته شده است که این خود نوآوری این تحقیق است.

مفاهیم ومبانی نظری

زمین لرزه در لغت و اصطلاح

زلزله واژه ای از ریشۀ عربی «زلزل» به معنای لرزش است. در گذشته زلزله را «بومهن » می نامیدند که برگرفته از «بوم»(زمین) و «هن »(حرکت) به معنای حرکت زمین می باشد(درویش زده، 1380: 75)و در اصطلاح لرزش و جنبش زمین است که به علت آزاد شدن انرژی ناشی از گسیختگی سریع در گسل های پوستۀ زمین در مدت کوتاهی روی می دهد. محلی که منشأ زمین لرزه است و انرژی از آن خارج می شود را کانون عمقی و نقطۀ بالای کانون در سطح زمین را مرکز سطحی زمین لرزه می گویند(اسلامی، 1358: 103).

در جای دیگر آمده است: «لرزش ناگهانی پوسته های جامد زمین، زلزله یا زمین لرزه نامیده می شود. » (جیم جکسون، 1386: 83)

علل وقوع زمین لرزه

در طول تاریخ حیات بشر زمین لرزه های زیادی رخ داده است که همین امر باعث شده تا بشر دلایلی برای چرایی وقوع زمین لرزه ذکر نماید. در دوره های قدیم و باستان که علم و دانش بشری اندک بوده و نسبت به پدیده های مختلف طبیعی جهل داشته و در عین حال به دنبال علت آنها هم بوده است حوادث طبیعی مثل زمین لرزه را به نیروهای ناشناس غیرطبیعی و ماوراء طبیعی نسبت می دادند. زمین لرزه را خشم خدایان بر بشر یا خشم پلوتون می دانستند. با افزایش علم و بالا رفتن سطح دانش، علل حوادث طبیعی در خود طبیعت رفت(اسلامی، 1379: 95).

ارسطو معتقد بود که در حفره های زیر زمین گازهایی وجود دارد، زمانی که این گازها رها می شوند باعث ایجاد زمین لرزه می شود. (The mechanic of earth quake and favling) البته این نظریه برای زمین لرزه هایی که اطراف آتش فشان ها رخ می دهد تا حدودی درست است.

به استثنای زمین لرزه هایی که اطراف آتش فشان ها رخ می دهد؛ زمین لرزه نتیجۀ عکس العمل ناگهانی و سریع پوستۀ زمین در مقابل نیروهای شدید، کند ولی مداومی است که در درون زمین تدریجاً از بین می روند، این عکس العمل در ساختمان زمین شناسی موجب ایجاد گسل می شود. به عبارت دیگر سنگ های تشکیل دهنده زمین، در طول عمر خود، تحت تاثیر نیروهای مختلف قرار می گیرند. تا زمانی که تنش موثر برسنگ از حد تحمل سنگ تجاوز نکند سنگ پایدار می ماند، هنگامی که تنش موثر بر سنگ از حد تحمل تجاوز کند سنگ شکسته و گسل ایجاد می شود. ضمن ایجاد گسل انرژی آزاد می شود و ارتعاشاتی به وجود می آید که منجر به زمین لرزه می گردد.

جابجائی زمین بر اثر زمین لرزه ممکن است افقی، قائم، مایل یا مورب باشد و میزان آن ممکن است از یک سانتی متر تا بیست متر تغییر کند. پهنای منطقه گسل ده ها تا صدها متر بوده و طول آن از یک تا هزار کیلومتر می تواند باشد.

اگر چه ایجاد گسل نتیجه زمین لرزه ها است اما اکثر زمین لرزه ها روی گسل های قدیمی متمرکز می شوند.

بنابراین می توان نتیجه گرفت نیروهای مختلف، مجموعه های سنگی را تحت تاثیر قرار می دهند. مجموعه مزبور کمی تغییر شکل می دهد ولی با توجه به خاصیت پلاستیکی خود مقاومت می کند. هنگامی که این نیرو خیلی زیاد شود و از آستانه مقاومت سنگ تجاوز کند سنگ شکسته شده و تنش ها را آزاد می کند. در این حالت، دو طرف شکستگی دچار جابجائی شده تا حدی که نیروهای مزبور را خنثی نماید. (Earth quake kerthan 48pase)

زمین لرزه از منظر منابع دینی

زمین لرزه همان طور که دلایل علمی دارد با استناد به آیات و روایات می تواند دلایل دینی هم داشته باشد. چه این که بلا بودن زمین لرزه منافاتی با حادثۀ طبیعی بودن آن ندارد از این رو یک بلا ممکن است به شکل های مختلف و در قالب حوادث گوناگون طبیعی و غیر طبیعی رخ دهد. حوادثی نظیر زمین لرزه، ممکن است برای برخی امتحان و برای برخی دیگر عذاب باشد. در عین حال ممکن است حادثه برای عده ای هم کیفر باشد و هم امتحان و یا دربعضی موارد تنها بر اساس روند طبیعی باشد، یعنی امتحان و یا عذاب عامل وقوع حادثه نبوده، بلکه بر اثر فعل و انفعالات طبیعی رخ داده باشد.

توضیح این امر آنکه به طور کلی حوادثی که در جهان طبیعت روی می دهد، چند گونه است:

مصایب خود ساخته

برخی بلاها به دست خود انسان ساخته می شود؛ این حوادث دردناک از نوع طبیعی است که پرورده دست انسان هاست. اگر در شهری زمین لرزه می آید و از بخش های مستضعف نشین، هزاران قربانی می گیرد، اگر بیماری فراگیر یا قحطی همه گیر، تنها از افراد بینوا و از پا افتاده قربانی می گیرد، بر اثر عملکرد انسان، تحت تأثیر عوامل اجتماعی از جمله زورگویی ستمگران یا عمل نکردن به دستورهای دینی مبنی بر بهره گیری صحیح از طبیعت، نظم، تعهد و...، است.

اگر افراد محروم همچون ثروتمندان از خانه های مقاوم در برابر حوادث برخوردار بودند و خانه ها را طوری نمی ساختند که با مختصر حرکتی در هم فرو ریزد، چنین نمی شد.

در این گونه بلایا، کافر و مؤمن یکسان تلقی می شود؛ بنابراین، طبق نظام علت و معلول که بر عالم حاکم است، هر کس زمینه های لازم برای رویارویی با حوادث طبیعی (مثلاً زمین لرزه برای کسانی که روی خط زمین لرزه زندگی می کنند) را فراهم نکند، آسیب پذیر خواهد بود.

قرآن کریم می فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا یظۡلِمُ ٱلنَّاسَ شَیۡ‍ٔٗا وَلَٰکنَّ ٱلنَّاسَ أَنفُسَهُمۡ یظۡلِمُونَ﴾(یونس (10): 44)خداوند به مردم هیچ ستم نمی کند ولی مردم خود به خود ستم می کنند.

عاملی برای بیداری و بازگشت

گاهی حوادث ناخوشایند و ناگوار در زندگی انسان ها رخ می دهد تا عاملی برای بیداری و بازگشت به اصل فطرت باشد؛ بر این اساس، زمین لرزه می تواند گذشته از سنت طبیعی، و بلای آسمانی برای بیداری غافلان و تنبیه فاسقان باشد. این موضوع با طبیعی بودن و در کمربند زمین لرزه قرار گرفتن یک شهر منافاتی ندارد، چرا که حکمت الهی تعلق گرفته که هر چیزی براساس علل و زمینه ها ضرورت پیدا کند حتی معجزه از دایره قانون علیت خارج نیست. قرآن در این باره می فرماید: ﴿وَلَنُذِیقَنَّهُم مِّنَ ٱلۡعذَابِ ٱلۡأَدۡنیٰ دُون ٱلۡعَذَابِ ٱلۡأَکۡبَرِ لَعَلَّهُمۡ یرۡجِعُونَ﴾ (سجده (32): 21) و عذاب دنیا را پیش از آن عذاب بزرگ تر به ایشان بچشانیم، باشد که باز گردند.

امام صادق(ع) می فرماید: «هیچ مؤمنی نیست مگر آن که هر چهل روز یک بار به وسیلۀ بلا و گرفتاری متنبه می شود. این بلایا به مال او می رسد یا به فرزندش یا به خودش که پاداش آن را می بیند و یا اندوهی به او می رسد که نمی داند از کجا رسیده است (مجلسی، 1403: 67 / 237، 81 / 198).

امتحان

برخی بلاها برای آزمایش کردن مردم رخ می دهد؛ چرا که یکی از سنت های الهی است و به هیچ وجه تعطیل بردار نیست. در قرآن کریم آمده است:

﴿وَلَنَبۡلُوَنَّکم بِشَیۡءٖ مِّنَ ٱلۡخَوۡفِ وَٱلۡجُوعِ وَنَقۡصٖ منَ ٱلۡأَمۡوَٰلِ وَٱلۡأَنفُسِ وَٱلثَّمَرَٰتِۗ وَبَشِّرِ ٱلصَّٰبِرِینَ﴾(بقره (2): 155) البته شما را به اندکی ترس و گرسنگی و بینوایی و بیماری و نقصان در محصول می آزماییم. و شکیبایان را بشارت ده.

امتحان الهی شکل خاصی ندارد؛ گاهی در قالب فقر است. گاهی در پوشش غنا؛ گاهی به کثرت مال و اولاد است، گاهی به کاستن از آن ها.

قرآن می فرماید: ﴿... وَنَبۡلُوکم بٱلشَّرِّ وَٱلۡخیۡرِ فتۡنَةٗۖ وَإِلَیۡنَا تُرۡجَعُونَ﴾(انبیا (21): 35) و شما را به خیر و شر می آزماییم....

روزی امیرالمؤمنین علی(ع) بیمار شد و گروهی به عیادت آن حضرت رفتند و عرض کردند: چگونه صبح کردید ای امیر المؤمنین؟ فرمود: با بدی و شر. عرض کردند: سبحان الله! چنین سخنی از چون شمایی؟! فرمود: خدای تعالی می فرماید: «و شما را به بدی و خوبی می آزماییم» خوبی همان تندرستی و توان گری است و بدی همان بیماری و ناداری است و این هر دو برای آزمایش و امتحان است(مجلسی، 1403: 81/ 209).

در جریان آزمایش، هر کسی هویت خودش را نشان می دهد؛ در عده ای این حس تقویت می شود و یاری رسانی ها برای روز قیامت ذخیره می شود. مضافاً بر این که ملت ها و حکومت ها اظهار همدردی کرده، دولت ها و ملت ها به هم نزدیک می شوند و ده ها فواید دیگر اجتماعی و اقتصادی و روحی و معنوی که بر وجود حوادث غم بار مترتب است.

درس گرفتن

یکی دیگر از مهم ترین فوائد این گونه حوادث، درس گرفتن جهت رعایت اصول هندسی در ساخت و سازها و پیشگیری های لازم برای جلوگیری از تلفات و خسارات جبران ناپذیر آتی است.

در توحید مفضل در خصوص یکی از حکمت های لرزش زمین امام صادق (ع) می فرماید:

ای مفضل! عبرت بگیر از سرنوشت مردمی که به وسیله زمین لرزه ها با کمی زمان آن(چند ثانیه) چگونه جمعی هلاک شدند و گروهی منازل خود را ترک کرده و فرار می کنند!

اگر کسی بگوید: چرا زمین می لرزد؟ می گوییم: زمین لرزه و نظائر آن موعظه و انذاری است برای مردم تا بترسند و تقوا را مراعات کرده و از معاصی کنده شوند.

سایر بلاهایی که بر ابدان و اموال نازل می شود، به خاطر مصالحی است؛ اگر مردم شایسته و صالح باشند، در عوض آن، ثواب هایی برای آخرت شان ذخیره می شود که هیچ چیز در دنیا با آن برابری نمی کند. گاهی این نوع بلاها سرعت می گیرد(در جوانی می رسد) که به خاطر مصلحت فردی و اجتماعی است(مجلسی، 1403: 3/111).

کفاره گناهان

برخی بلاها بر اثر گناه و خلافکاری پیش می آید. آثار وضعی عمل انسان است! این نوع بلاها نیزبه گونه ای زاییده اندیشه و عمل خود انسان است. و این هم لطف و کرم خداست که برخی از گناهان عده ای در دنیا بخشیده شده و پاک می شوند.

قرآن کریم می فرماید:

﴿وَلَوۡ أَنَّ أَهۡلَ ٱلۡقُرَیٰٓ ءَامَنُواْ وَٱتَّقَوۡاْ لَفَتَحۡنَا عَلَیۡهِم بَرَکٰتٖمِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ وَلَٰکن کذَّبُواْ فَأَخَذۡنَٰهُم بمَا کانواْ یکۡسِبُونَ﴾(اعراف (7): 96) اگر مردم قریه ها ایمان آورده و پرهیزگاری پیشه کرده بودند برکات آسمان و زمین را به رویشان می گشودیم، ولی پیامبران را به دروغگویی نسبت دادند. ما نیز به کیفر کردارشان مؤاخذه شان کردیم.

در جای دیگر خداوند می فرماید:

﴿ظهَرَ ٱلۡفَسَادُ فِی ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِ... ﴾ (روم (30): 41) به سبب اعمال مردم، فساد در خشکی و دریا آشکار شد....

علامه طباطبایی در ذیل این آیه می نویسد:

«مراد از فساد روی زمین، مصایب و بلاهای عمومی است که یکی از منطقه ما را فرا گرفته و مردم را نابود می کند مانند زلزله و نیامدن باران و قحطی و مرض های مسری، جنگ ها، غارت ها سلب آسایش و امنیت و هر بلا و مصیبتی که نظام آراسته و صالح جاری را بر هم می زند. » ایشان در ادامه سبب و علت این فساد را «گناهان مردم» بیان می کند(طباطبایی: 16/163).

علی(ع) در این باره می فرماید: «سپاس و ستایش خدایی را که رنج و گرفتاری پیروان ما را به مایۀ زدوده شدن گناهان آنان در دنیا قرار داد تا با این رنج ها و بلاها طاعتشان سالم ماند و سزاوار پاداش آن شوند. »(مجلسی، 1403: 67/232)

تصحیح و ارتقای ایمان

امام صادق (ع) بلای وارد بر مؤمن را برای تصحیح ایمان می داند آنجا که می فرماید: «بلا و گرفتاری برای مؤمن زیور است و برای آن که خرد ورزد کرامت است. زیرا گرفتار بلا شدن و شکیبایی و پایداری کردن در برابر آن ایمان را تصحیح می گرداند. »(همان، 231)

در روایتی رسول خدا(ص) بلاهایی را که انسان بدان گرفتار می شود را سبب بالا رفتن درجات مؤمن می داند (همان، 96/28). چه اینکه خداوند در قرآن مؤمنان را دارای درجات مختلف می داند آنجا که می فرماید:

﴿هُمۡ دَرَجَٰتٌ عِندَ ٱللَّهِۗ وَٱللَّهُ بَصِیرُۢ بِمَا یعۡمَلُونَ﴾(آل عمران (3): 163) این دو گروه را نزد خدا درجاتی است گوناگون و او به کارهایشان آگاه است.

بلای وارد بر انبیا و مقربان درگاه الهی برای ارتقای کمال انسانی آنان است و لذا ابراهیم(ع) با پیروزی در امتحان به مقام امامت رسید. قرآن در این باره می فرماید:

﴿۞وَإِذِ ٱبۡتَلَیٰٓ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ رَبُّهُۥ بِکلِمَٰتٖ فَأَتَمَّهُنَّۖ قَالَ إِنِّی جَاعِلُک لِلنَّاسِ إِمَامٗاۖ قَالَ وَمِن ذُرِّیتِیۖ قَالَ لَا ینَالُ عَهۡدِی ٱلظٰلِمِینَ﴾ (بقره (2): 124 )و پروردگار ابراهیم او را به کاری چند بیازمود و ابراهیم آن کارها را به تمامی به انجام رسانید. خدا گفت: من تو را پیشوای مردم گردانیدم. گفت: فرزندانم را هم؟ گفت: پیمان من ستمکاران را در بر نگیرد.

تقریر برهان نظم

برهان نظم به صورت های مختلفی تقریر شده است از قبیل برهان هدفمندی و راه هدفداری، برهان نظم و تدبیر برهان غایی، برهان طبیعی و کلامی در اینجا به تقریر ساده از برهان نظم اشاره می شود:

تقریر ساده این برهان از دو مقدمه(صغری و کبری) و یک نتیجه تشکیل شده است:

مقدمه اول: عالم طبیعت پدیده ای منظم(دارای نظم) است.

مقدمه دوم: هر پدیده منظمی دارای ناظمی مدبر و با شعور است.

نتیجه: عالم طبیعت ناظمی مدبر و با شعور(یعنی همان خداوند) دارد.

دربارۀ مقدمه نخست به چند صورت تفسیر شده است:

الف. مقصود از منظم بودن عالم طبیعت آن است که بر تمام جهان به مثابۀ یک «کل» نظام واحدی حکم فرماست و تمام اجزای آن با یکدیگر هماهنگی دارند و همگی هدف واحدی را دنبال می کنند.

ب. جهان مجموعه ای از مجموعه های هماهنگ و منظوم است از خُردترین ذرات مادی گرفته تا ستارگان و کهکشان ها که هدف واحدی را دنبال می کنند.

ج. بخشی از پدیده های جهان طبیعت منظم اند و اصراری بر اثبات منظم بودن همه پدیده های عالم نیست بلکه نظم در بخشی از عالم در اثبات ادعا کافی است.

در مقدمه دوم اعتقاد این است که نظم در جهان بر اساس طرح حکیمانه ای می باشد که از موجود با شعور و مدبر ساخته است به عبارت دیگر بین وجود نظم در جهان خلقت و وجود ناظم با شعور و مدبر ملازمه وجود دارد و اثبات آن با عقل می باشد یعنی عقل آدمی با توجه به قانون علیت حکم می کند که پدیده منظم نه تنها علت دارد بلکه علتش باید موجود با شعور و حکیم و مدبر باشد زیرا اجزا باید به ترتیب خاصی در کنار هم قرار گیرند تا بتوانند هدف معینی را دنبال کنند این ترتیب خاص باید بر اساس طرح مدبرانه انجام پذیرد. این برهان خدا را به عنوان ناظم جهان ثابت می کند یعنی ثابت می کند که موجودی ماورای طبیعت وجود دارد که بر اساس علم و آگاهی خویش عالم طبیعت و پدیده های موجود در آن را انتظام می بخشد اگر چه اوصاف دیگر خدا از قبیل واجب الوجود بودن، توحید و... را ثابت نمی کند.

با توجه به آن چه گفته شد، معلوم می شود که برهان نظم، اوصاف دیگر خداوند، مانند «وجوب وجود» یا «توحید(وحدانیت)» را ثابت نمی کند؛ اما نباید این واقعیت را نقصی برای این برهان به شمار آورد؛ زیرا هدف آن اثبات همه اوصاف الهی نیست و اساساً چنین نتیجه ای را از هیچ برهان دیگری نیز نمی توان انتظار داشت.

نتیجه نهایی این بحث این می شود: جهان طبیعت یا دست کم بخشی از پدیده های آن، مجموعه ای منظم است؛ به این معنا که ترتیب اجزای آن و پیوند آن ها به گونه ای است که اهداف مشخص و غایات خاصی را دنبال می کند. پدیده های منظم عالم طبیعت بسیار فراوانند و آدمی انتظام و هدفمندی را در حوزه بسیار وسیعی می یابد. از کوچک ترین ذرات هسته ای تا بزرگ ترین کهکشان ها همگی بر اساس نظام خاصی عمل می کنند و کوه ها و دریاها و گیاهان و حیوانات و... هماهنگی خاصی را به نمایش می گذارند. این انتظام غایتمندانه که جلوه های آن را در سراسر عالم می توان یافت، حاکی از وجود ناظم مدبری است که از ورای طبیعت به آن انتظام می بخشد و این ناظم کسی جز خدا نیست. [1]

توجیه علمی و عقلانی سازگاری

در اینجا به سازگاری برهان نظم وزمین لرزه پرداخته می شود یعنی دلایلی که اثبات می کند زمین لرزه منافاتی با برهان نظم ندارد ودر نتیجه برای اثبات وجود خدا وصفات او توسط برهان نظم با وجود زمین لرزه خللی وارد نمی شود دلایلی که بیان شده به قرار ذیل است:

1. قوام نظم به غایت داشتن فعل

قوام نظم به غایت داشتن فعل و یا به ارتباط و هماهنگی بین افعالی است که غایت و غرض واحدی را دنبال می نمایند و غایت داشتن و ربط بین فعل و غایت ملازم با خیر و یا شر بودن آن غایت نیست.

اگر نظم وجود داشته باشد شر نیز در صورت موجود بودن در قالب همان نظم عمل می کند و یا بر اساس غایتی که دارد شکل می گیرد. مثلا حیوانی که سم دارد برای تولید سَم هر غذایی را نمی خورد و هر غذایی را تبدیل به سَم نمی کند، بلکه او نیز در حلقه منظم ارتباطات عمل کرده و در چارچوب نظم موجود سم تولید نموده و با آن به افساد می پردازد.

برهان نظم در صورتی آسیب می بیند که یا وجود غایت و هماهنگی در موجودات انکار شود و یا نظم موجود به ناظم و مدبّری فراتر از آن که بر خلاف موجودات طبیعی و امکانی غایت بالذات بوده و یا آن که از علم و آگاهی برخوردار می باشد استناد پیدا نکند.

غرض آن که:

بود یا نبود شر به برهان نظم در محدودۀ نتایجی که از آن انتظار می رود خلل وارد نمی کند.

کسانی که بر برهان نظم از جهت شرور اشکال نموده اند گمان می رود به محدودۀ برهان نظم و آنچه از آن انتظار می رود توجه نکرده اند(جوادی آملی، بی تا: 242 و 243).

از این رو وقوع زمین لرزه با غایت داشتن فعل منافات ندارد چه این که زمین لرزه بر اساس نظم خاصی به وقوع می پیوندد یعنی عوامل طبیعی و معنوی که آمد زمین لرزه محقق می شود. پس آن عوامل غایت شان ایجاد زمین لرزه است.

نظم موجود در رخداد زمین لرزه

دلیل دیگر برای سازگاری برهان نظم و زمین لرزه، تصادفی نبودن زمین لرزه است. چه این که این شکستگی و آزاد شدن انرژی در مکان های خاص خود دارای نظم است بدین ترتیب که تمرکز بیش از 95 درصد زمین لرزه های رخ داده در مکان های قبلی زمین لرزه ای حاکی از نظمی است که در محل وقوع زمین لرزه ها می توان جستجو کرد. به عبارت دیگر بررسی عامل رخداد زمین لرزه ها می تواند به تشریح منطق نظم در عالم هستی کمک نماید.

از آنجا که اشکال هیوم دربارۀ زمین لرزه به صغرای برهان نظم که همان وجود نظم در جهان باشد را به چالش می کشد با توجه به آن چه که گفته شد زمین لرزه بر اساس نظم خاص خود به وجود می آید لذا هیچ اشکالی به نظم موجود در جهان خلقت وارد نمی نماید.

محدوده و پیام برهان نظم(رسالت برهان نظم)

پیام برهان نظم این است که: نظم هدف دار حاکی است که در آفرینش آن، تدبیر و برنامه ریزی دخالت داشته و موجود دانایی آن را پدید آورده است و اما این آفریدگار قدیم است و یا حادث، عادل است یا غیر عادل، خیر مطلق است یا شر، حکیم است یا غیر حکیم واحد است یا متعدد و نظایر آن از رسالت برهان نظم بیرون است و باید پاسخ به این گونه پرسش ها را از براهین دیگر انتظار داشت لذا برهان نظم بدون ابطال دور و سلسل به اثبات وجود واجب الوجود منتهی نمی شود و خود این برهان قادر به ابطال آن دو نیست. (سبحانی، 1375: 113)

این که جان هاسپرز می گوید:

«مردم نظم را تنها نمیخواهند بلکه نظم توأم با خیر طلب می کنند.»

کاملا مغالطه است چون خواسته مردم نمی تواند بر برهان تحمیل شود. در تحلیل برهان باید هماهنگی نتیجه را با مقدمات در نظر گرفت. (همان/129)

پس با این بیان زلزله منافاتی با برهان نظم ندارد.

سهم انسان در ناگواری ها

سهم انسان را در ناگواری های زندگی از قبیل زلزله نباید نادیده گرفت و دور از انصاف است که همه را به حساب جهان ماورای طبیعت گذاشت درست است که جهان ماده آمیخته با حوادث ناگواری چون طوفان، سیل و زلزله است اما انسان علاقمند به هم نوع می تواند با پدید آوردن «سیل بند ها » نه تنها از زیان سیل مصون بماند بلکه از آن به سود خویش بهره بگیرد.

کشور ژاپن از کشورهای زلزله خیز جهان است در حالی که تلفات و ضایعات زلزله در آنجا بسیار ناچیز است زیرا آنان با ساختن خانه های ضد زلزله توانسته اند از ضررهای آن به صورت چشمگیر بکاهند. (همان/133)

بنابراین زلزله نمی تواند با برهان نظم منافات داشته باشد چون اگر انسان وظیفه خود را در برابر این رخداد (زلزله ) به خوبی انجام دهد نظم موجود در هستی بهم نمی خورد و مشکلی برای جهان هستی و انسان بوجود نمی آورد.

طبیعت با تزاحم

جهان طبیعت آمیخته با استعداد، حرکت، بودن ها و شدن ها است و فرض جهان ماده، بدون این ویژگی ها فرض محالی است. خواستن جهانی که در آن مرض، بیماری، زلزله و... نباشد خواستن جهانی غیر از ماده است جهان ماده متشکل از همین مشکلات از جمله زمین لرزه است پس منافاتی با برهان نظم ندارد.

حکمای اسلامی به این نکته اشاره کرده اند شیخ الرئیس در این باره می گوید:

«اگر جهان ماده دور از هر نوع شر و ناگواری باشد در این صورت این عالم مفروض غیر عالم مان خواهد بود بلکه به عالم تجرد باز خواهد گشت و ما از آن فارغ شدیم(بحث ما در عالم طبیعی است) آفرینش جهان طبیعت به گونه ای است که در اثر تصادم ها و تزاحم ها، پیوسته خیرهای بسیار با شرور اندکی همراه است. هرگاه جهان از این شرور اندک پیراسته باشد، نتیجه آن این است که جهانی غیر از جهان این باشد، یعنی آتش را آتش فرض نکرده و آب را آب ندانیم، نیافریدن چنین جهانِ متضمّنِ خیر کثیر، اما همراه با شر قلیل در شأن آفریدگار بخشاینده نیست.»(طوسی، 1403: 3/328)

علامه طباطبایی در پاسخ این اعتراض چنین گفته است:

«معنی این سخن به حسب تحلیل این است که چرا خدای ماده و طبیعت، ماده و طبیعت را لاماده و لاطبیعت قرار نداد زیرا قیاس و امکان نامبرده نسبی بودن شرور و ممکن بودن هستی لازمه معنی ماده است و اگر موجودی امکان داشتن و نداشتن کمال را نداشته باشد مادی نخواهد بود. اگر این جهان این خاصه را نداشت که هر یک از اجزای آن قابل تبدیل به دیگری است و با اجتماع شرایط منافع وجودی خود را می یابد و بی آن، تهی دست و بدبخت می ماند اساسا جهان مادّه نبود.»(طباطبایی، 1371: 5/173)

بنابراین وقتی طبیعت با تزاحم و مشکلات همراه است نمی تواند با برهان نظم منافاتی داشته باشد و به برهان نظم لطمه ای وارد نمی کند.

نتیجه گیری

اولا: قوام نظم به غایت داشتن فعل و یا به ارتباط و هماهنگی بین افعالی است که غایت و غرض واحدی را دنبال می نمایند می باشد. شروری مثل زلزله در قالب همان نظم عمل می کنند بنابراین برهان نظم در صورتی آسیب می بیند که وجود غایت و هماهنگی انکار شود که در اینجا اینگونه نیست.

ثانیا: زمین لرزه تصادفی نیست چون شکستگی و آزاد شدن انرژی در مکان های خاص خود دارای نظم است. در نتیجه زمین لرزه با برهان نظم ناسازگار نیست.

ثالثاً: رسالت برهان نظم این است که در آفرینش جهان هستی تدبیر و برنامه ریزی دخالت داشته است و اشکال زمین لرزه خارج از رسالت برهان نظم است.

رابعاً: انسان در ناگواری های زندگی از قبیل زمین لرزه نقش اساسی دارد.

خامساً: جهان طبیعت آمیخته با تضاد و تزاحم است و این خاصیت ماده است و زمین لرزه جزء اینهاست.

پیشنهاد

با توجه به اینکه در این تحقیق به توجیه علمی و عقلانی برای سازگاری وقوع زمین لرزه با برهان نظم پرداخته شده است لازم است اشکالات دیگر از جمله اشکالات هیوم دربارة برهان نظم نقد و بررسی و پاسخ داده شود تا استدلالات خداشناسی از قوام بیشتری برخوردار شود.

فهرست منابع

1- اسلامی، علی اکبر(1358ش)، سیاره زمین و زمین لرزه، ج1و2، انتشارات پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله.

2- اسلامی، علی اکبر، میترا الله یارخانی(1379ش)، زمین لرزه و نگاهی به درون زمین، انتشارات پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله.

3- جوادی آملی، عبدالله(بی تا)، تبیین براهین اثبات وجود خدا، مرکز نشر اسرا، قم.

4- جیم جکسون، مترجم، محمد مختاری(1379ش)، زندگی با زمین لرزه ها چگونه گسل ها را بشناسیم، انتشارات پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله.

5- درویش زاده، علی(1380ش)، زمین شناسی ایران، انتشارات امیر کبیر.

6- سبحانی، جعفر (1375ش)، مدخل مسایل جدید در علم کلام، موسسه امام صادق(، قم.

7- سعیدی مهر، محمد (1385 ش)، آموزش کلام اسلامی، نشر طه، قم.

8- طباطبایی(علامه) محمد حسین(1371 ش)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، انتشارات صدرا، تهران.

9- (1374)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمد باقر موسوی، دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

10- طوسی، نصیرالدین محمد بن محمد بن الحسن(1403ق)، شرح الاشارات و التنبیهات، دفتر نشر کتاب، تهران.

11- قدردان قراملکی، محمدحسن(1388 ش)، خداشناسی، سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ واندیشه اسلامی، قم.

12- مجلسی، محمدباقر(1403ق)، بحار الانوار، دارالاحیاء التراث العربیه، بیروت.

پی نوشت