طرح مسئله
شهرها دارای کالبدی هستند که این کالبدها هرکدام یک فعالیت را در خود جای داده اند و مجموع آنها فضای شهری را می سازند و به آن هویت می بخشند. شهر با مرکزهای تجمع و تراکم انسان، فعالیت های انسانی و ساختمان ها تعریف می شود. فضای شهری در درون خود، تأسیسات و تجهیزات زیربنایی با انواع کاربری ها اعم از مسکونی، اداری، خدماتی، بهداشتی و غیره را جای داده است. همۀمقوله های فوق، جمعیت وابسته ای را به دنبال خواهد آورد که در صورت وقوع بلایای طبیعی به شدت از آنها تأثیر پذیرفته و باعث لجام گسیختگی نظام زندگی و وارد آمدن ضررهای جانی و مالی فراوان در شهرها می گردد. از جمله عوامل مهمی که باعث توجه فراوان به این موضوع در نقاط شهری می شود. سرمایه گذاری ها و بارگذاری های محیطی فراوان و تراکم جمعیت زیاد می باشد که در صورت بروز این گونه بلایا باید برنامه ریزی های لازم برای پیشگیری و یا کاهش ضررهای احتمالی آنها اندیشیده شود. امروزه نیازهای شهری و تقاضای مسکن و مهاجرت روستائیان به شهرها باعث رشد و توسعۀبیش از حد شهرها به خصوص شهرهای بزرگ چون تهران شده است. عدم توجه به مکان یابی صحیح شهرها، رشد و توسعۀشهرهای بنیان نهاده شده، همچنین عدم برنامه ریزی های لازم جهت جلوگیری از رشد لجام گسیخته شهرها، مسائل و مشکلات فراوانی از جهت مصونیت شهرها به بار می آورد.
رشد شهری باعث شده است شهرها روی مسیرهای اصلی گسل و یا در حریم رودخانه ها و مسیل ها ساخته شوند. بلایا حدومرز نمی شناسند و چه بسا اگر وقوع بعضی از آنها مانند زلزله در نقاطی دور از شهر اتفاق بیفتد، اثرات آن بر روی شهرها، خسارت های زیادی را به بار خواهد آورد. باید توجه داشته باشیم جنبه هایی از این ضررها نیز محصول و دست اندازی و تعریض بشر به حریم رودخانه ها و مسیل ها جهت استفادۀبی رویه از اراضی شهری است و هنگام طغیان رودخانه ها و یا در فصول پر آب، موجب می شود تمام ساخت سازهای موجود در مسیر مسیل در معرض تخریب و خسارت قرار گیرد و این مسئله در مورد زلزله نیز صادق است. با توجه به موقعیت ایران در خصوص بلایای طبیعی که همواره اثرها و ضررهای زیادی از این بلایا متحمل شده است. همچنین آسیب پذیری اکثر شهرهای کشور در برابر این بلایا و ابعاد مهم اثرگذاری شرایط بحرانی در شهرها و تبعات ویران گر آنها، در این مقاله سعی می شود نقش شهرسازی(برنامه ریزی شهری و طراحی شهری)در مدیریت بحران زلزله، به عبارتی دیگر رهنمودهای کلی جهت کاهش اثرات بلایای طبیعی در نقاط شهری و برنامه ریزی ها و طراحی های لازم جهت مصون سازی شهرها در برابر این بلایا (و در این جا عمدتا زلزله) ارائه گردد. نمونۀموردی، شهر تهران انتخاب شده است، زیرا با توجه به تاریخچۀزمین لرزه های تاریخی سدۀبیستم و وجود گسل های فعال و لرزه خیز تهران، احتمال وقوع زمین لرزه با بزرگی 7 ریشتر مسئله ای بسیار جدی است. شهر تهران که از دیدگاه شهرسازی یک ابرشهر شناخته می شود، علاوه بر این که مرکز سیاسی کشور است، بزرگ ترین و پر جمعیت ترین و در واقع مهم ترین شهر کشور نیز می باشد که بررسی آن از لحاظ کاربردی اهمیت فوق العاده ای دارد.
زلزله
زلزله یکی از عوارض طبیعی محسوب می شود که پیوسته در طول تاریخ باعث خرابی ها و از بین رفتن جان انسان های زیادی شده است. به تدریج با رشد علم و تکنولوژی به ویژه در بخش عمران بر مقاومت های سازه ای افزوده شد تا جایی که در کشور ژاپن به دلیل زلزله خیزی بسیار زمین به پیشرفت های زیادی دست یافتند و اکثر زلزله ها کمتر می توانند جان انسان ها را تهدید نمایند. هرچند هنوز پیش بینی زلزله به طور مشخص معین نشده است. زلزلۀبم از سه جهت قابل توجه است. اول از این بابت که همبستگی اجتماعی بالای مردم و احساس همدردی آنان تا حدودی آلام آن را تسکین داد. دوم از دست رفتن چندین هزار انسان بی گناه و مجروحیت جسمی و روانی تعداد زیادی از بازماندگان و معلولیت تعدادی از آنان که وظیفۀبخش بهزیستی را در این بابت دو چندان می نماید. سوم نگاهی جدی به برنامه ریزی و مدیریت بحران به عنوان یک ضرورت که در مؤلفه های مدیریت شهری باید به آن نگاه نمود. فاجعۀزلزلۀبم را می توان در 40 سال اخیر در کشوری ایران کم نظیر دانست. یکی از این جهت که منطقه با وجود قرارگیری به روی گسل غیر فعال بم، به یکباره بعد از چند صد سال فعال گردید و دوم بحث ضرورت مقام سازی بناهای موجود در شهرهای واقع در کمربند زلزله در کشور است. از نگاه برنامه ریزی شهری مهم ترین مسئله بعد از زلزله، بحث بازماندگان است و ضرورت بازسازی شهرهای زلزله زده که در این مواقع با استفاده از طرح های ضربتی می توان این امر را تسهیل نمود. در حال حاضر کشور ما از فقدان یک نظام برنامه ریزی پویای بعد از حادثه رنج می برد و این با توجه به وقوع چندین زلزله در سال های اخیر است که در زلزلۀ1369 رودبار با کمک (UNDP) و همکاری بنیاد مسکن یک سری مطالعاتی برای بازسازی صورت پذیرفت که حتی ضریب 2800 برای محاسبۀساخت وسازها بازتاب این امر بود. ولی این مطالعات پیگیری نشد و حتی در گزارشی که از رودبار بعد از زلزله صورت گرفت، بیش از 96 درصد ساخت وسازها بدون رعایت ضرایب ایمنی بود. حتی در زلزلۀبم شاهد بودیم که نبود بسیاری از وسایل اولیه مانع نجات جان عده ای از هموطنان شد. علاوه بر آن به دلیل ازدحام و شلوغی و نبود مدیریت سلسله مراتبی و تقسیم کار شده و غالب شدن جو احساسات بر بازماندگان، امدادرسانی با مشکلات روبرو خواهد شد. به همین سبب داشتن برنامه ریزی بحران برای کشور ایران یک ضرورت است که این روند را می باید در یک سیکل زمانی اجرا نمود.
برنامه ریزی مدیریت بحران در موقع رخداد زلزله
بدون شک زلزله های شدید، خرابی های زیادی را به بار می آورد که علاوه بر کشتار اولیه به دلیل تخریب فراوان و زیر آوار ماندن تعدادی دیگر از افراد بر شدت حادثه می افزاید. در زلزلۀبم هم مرکزیت زلزله در این شهر واقع شده بود و هم اکثریت ساختمان ها خشت و گلی بود و زمان وقوع آن نیز سپیده دم یک روز تعطیل که تمام این ها را می توان در فاجعۀبم بازخوانی نمود. زلزله، شکستن یا پاره شدن زمین و تخلیۀانرژی از داخل زمین است که به صورت طولانی در درون زمین ذخیره شده و به یکباره تخلیه می گردد. درون زمین بسیار داغ است و حرارت آن به پنج، شش هزار درجه می رسد. هر جا که حرارت باشد حرکت هم هست. پس حرارت مرکز زمین منتقل می شود به لایه های بالا و آنها را به حرکت درمی آورد. هر جا که لایه ها ضعیف تر و نازک تر باشند، شکستگی هایی پدید می آید که گسل خوانده می شود. در سطح کرۀزمین در مسیر رشته کوه های آلپ هیمالیا که کوه های بسیار جوانی هستند، لایه ها سست و شکننده می باشند. سرزمین ایران هم روی این کوه ها قرار گرفته است. زلزله یک واقعۀطبیعی است و ما باید خود را آمادۀمقابله با خطرات آن نماییم و در ساخت وسازها و نیز آموزش های پیشگیرانه پیش قدم باشیم. یکی از اقدامات اولیه در برنامه ریزی مدیریت بحران، داشتن برنامه ای منسجم و کارا است. به عنوان مثال در کشور ایران که در کمربند حوادث قرار گرفته است، می باید در تمام استان ها ستادهای بحران زیر نظر استاندار تشکیل گردد و معاونت برنامه ریزی و فنی استانداری مسئول پیگیری آن باشند. بنابراین می توان به شرح ذیل اقدامات مختلفی را انجام داد:
1-شناسایی کامل شهرهایی که امکان وقوع زلزله را دارند و اولویت بندی آنها از نظر کمک هایی که باید دریافت نمایند.
2-برنامۀضربتی مقاوم سازی بناها و رعایت ضوابط ایمنی و مهندسی در ساخت وسازها.
3-برقراری زمین هایی در کنار شهرها به عنوان سایت چادری که از قبل در آن به طور مشخص سکوهایی برای استقرار چادرها بنا شده و در کنار هریک پریز برق و شیر آب نصب گردد و در هر سایت چند عدد سرویس بهداشتی احداث می شود که در موقع زلزله بلافاصله چادرها را برافراشته و خانواده ها را در آن استقرار بدهند.
4-ایستگاه هایی در کنار شهرهای بزرگ برای نگهداری ماشین آلات آواربرداری و آتش نشانی و بیل و کلنگ و کپسول های آتش نشانی.
5-حوزه بندی کشور به چند حوزه که در صورت وقوع زلزله در یک حوزه حد اقل چند حوزۀمجاور جهت کمک اعزام گردند.
6-اعزام یک گروه پشتیبانی از مرکز به همراه مترجم های مختلف جهت برقراری ارتباط با امدادگران خارجی و ضرورت احترام به آنها و رسیدگی های لازم.
7-داشتن علائمی برای شناسنایی محل هایی که مورد بازیابی جهت بازماندگان قرار گرفته است. (مانند پودرهای رنگی، پرچم و یا هر وسیلۀدیگر)
8-محل هایی جهت دریافت آب و نان و مواد غذایی مجانی برای بازماندگان.
9-مسدود کردن تمام جاده های منتهی به شهر زلزله زده به جزء وسایل نقلیۀامدادی و اضطراری تا برطرف شدن اقدامات اولیه.
10-رعایت کنترل تمام ورود و خروج ها به منطقه.
11-برخورد جدی با سوء استفاده کنندگان از شرایط به وجود آمده.
12-اعزام تیم های مددکاری و متخصصان بهداشت روانی برای مداوای حادثه دیدگان.
13-تجهیز تأسیسات شهری از قبیل ایستگاه های تقلیل فشار گاز و ترمینال های توزیع برق و آب به سنسورهای حساسی که در مواقع زلزله به طور اتوماتیک مانع ارتباط یافتن جریان انرژی گردد.
14-ضرورت ساماندهی کمک های مردمی و آماربرداری از آنها و به تدریج استفاده از آنها در طول زمان.
15-مواظبت و نگهداری جدی از کودکان بی سرپرست شده و زنان تنها.
16-ایجاد اشتغال های مواد برای احیاء زندگی اجتماعی در منطقه.
17-برنامۀزمان بندی شده برای بازسازی شهر براساس رعایت ضوابط و مقررات ویژه ای که در این طرح ها به کار خواهد رفت.
18-نقشه های مالکیت ثبتی که در قالب طرح کاداستر می تواند به صورت اجرایی درآید.
19-ضرورت پرداخت یارانه و وام های قرض الحسنه و نیز وام کم بهره برای فرآیند بازسازی و کنترل مرحله به مرحلۀساخت وساز.
20-ارائۀسیستم کدگذاری به روی شناسنامه های افراد که به ترتیب چند رقم آخر شمارۀسریال شناسنامه مربوط به استان باشد و یا روستای محل زندگی که از ورود افراد غیر بومی جهت دریافت کمک های امدادی جلوگیری گردد.
قرارگیری کشور ایران در میان دو صفحۀاروپا -آسیا و عربستان، تجربۀزلزله های متعد در طول ادوار گذشته و رخداد بیش از صد زلزله در طول قرن بیستم در کشور مبین خطرپذیری کشور در کمربند زلزله است. بحث مهم در این جا برنامه ریزی مدیریت بحران است. در یک سیستم برنامه ریزی پویا هر عنصری در جایگاه خودش می تواند از اثربخشی بالایی برخوردار باشد که عمدتا در نگرش سیستمی به تعبیر کارکردگراها کل در جزء و جزء در کل معنا می یابد. به همین سبب اگر در یک نظام اقتصادی و اجتماعی، عناصر از چیدمان خوبی برخوردار باشند و به نحوه مناسب کارایی خود را انجام دهند، وظایف دستگاه های مختلف از بار سنگینی برخوردار نخواهد بود ولی اگر نقصان و کم کاری در قسمتی از سیستم فراهم آید، بلافاصله اثرات خود را در فشار به سایر قسمت های سیستم اقتصادی و اجتماعی نشان خواهد داد. در بعد از حوادث اجتماعی بیشترین بار را سازمان های حمایتی و موازی به دوش خواهند کشید یا به تعبیر دیگر ناکارایی بعضی از سازمان ها و مؤسسات را بخش بهزیستی به ناچار باید تقبل نماید و به دلیل هجوم گسترده و فزایندۀنیازها، در بسیاری از موارد کارایی لازم نیز نمی تواند به سامان برسد.
در زلزلۀبم اوج ایثار را در کمک و امدادرسانی داخلی و خارجی شاهد بودیم که در بعضی از موارد حتی افراد و مؤسسات به صورت خودجوش دست به اقدام می زدند که خود این عامل نیز مشکل زا بود. علاوه بر آن هجوم بعضی از افراد فرصت طلب از نواحی مختلف منطقۀزلزله زده هم برای دریافت کمک و هم برای غارت به شدت ناگواری اجتماعی حادثه می افزاید. بنابراین مدیریت بحران می باید در قالب سیستم و سازمانی منعطف و کارا به تدوین شیوه های مناسب برنامه ریزی اقدام نماید. تجربۀبم پیش خطری برای مسئولین و برنامه ریزان کشوری است که وقوع زلزله را باور نماییم و آمادگی خود را برای وقوع در مناطق وسیع تر و شهرها بزرگ پذیرا باشیم. این اقدامات را می توان در دو سطح خرد و کلان در نظر گرفت. در سطح خرد بحث برنامه ریزی و تدوین اقدامات فردی و خانواری است و نیز بحث اقدامات امدادی و سازمان دهی آن و در بحث کلان برنامه ریزی درازمدت برای مقابلۀجدی با وقوع زلزله توسط سیاست گذاران و دولت مردان است و نیز ستادی که زیر نظر معاون اول رئیس جمهوری و یا ریاست سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور که در آن وزراء و مسئولین مرتبط نیز حضور جدی داشته باشند. به ویژه با توجه به بحث هایی که در مورد وقوع زلزله در تهران و خسارات آن مطرح می گردد.
خسارت کلی ناشی از زلزله در تهران، 34 میلیارد دلار تخمین زده می شود که معادل با 57 درصد تولید ناخالص ملی خواهد بود. این مقدار شامل هزینۀاقتصادی ناشی از زلزله، اعم از خسارات مستقیم، غیر مستقیم و ثانویه است که 5/23 میلیارد دلار آن (19 میلیارد تومان)مربوط به فروریزی شدید ساختمان ها خواهد بود. حال مقادیر دیگری را نیز باید به این 34 میلیارد دلار اضافه کرد. خساراتی که شاید غیر قابل تصور باشد. خسارت مستقیم وارده به پل ها و شریان های حیاتی به ترتیب 7/29 میلیون دلار(24 میلیون تومان )تخمین زده می شود. هزینه های واکنش اضطراری شامل عملیات واکنش اضطراری برای شهروندان، رفع آوار و تدارک سرپناه نیز 9/2 میلیارد دلار برآورده شده است و هزینه های نوسازی و بازسازی 44 درصد شهر تهران 195 میلیارد دلار معادل 4/3 برابر تولید ناخالص ملی خواهد بود. هرچند این آمار تقریب هایی است که زده شده است و می توان به آن فاجعه، معلولیت ها و مصیبت های پایدار را برای بازماندگان که عزیزانشان را از دست داده اند نیز اضافه نمود. جالب اینجاست که بعضی از کارشناسان کشور در مورد گسل بم هشدارهایی داده بودند که متأسفانه توجهی خاص به آن نشده بود.
دکتر مهدی زارع چند سال پیش در یک گردهمایی در کرمان گفته بود گسل بم که در انتهای خود به شهر بم می رسد، در صورت فعالیت مجدد می تواند حادثه ای شبیه به زمین لرزۀسال 57 طبس را در این شهر به وجود آورد. پس از چهار سال پیش بینی وی تحقق یافت و این واقعه هشداری است که علاوه بر جدی بودن قضیۀبه بحث هایی کارشناسی و علمی با دیدۀمثبت نگریسته شود و در مورد احتمال خطرها قدری واقع بینانه و جدی عمل گردد تا در آینده از شدت فاجعه کاسته شود.
در مقالۀحاضر که به مطالعه ی«نقش شهرسازی در مدیریت بحران زمین لرزه»می پردازد، تأثیر بلایای طبیعی بر روی شهرها و اثراتی که به دنبال دارد را نیز مدنظر قرار می دهد. هدفی که در این مقاله به دنبال آن هستیم، همان هدف ساده ولی مهم«کاهش خسارت های ناشی از بحران ها و بلایای طبیعی اعم از تلفات انسانی و یا خسارت های مالی »است. هدف، برنامه ریزی های لازم جهت مصون سازی شهرها در برابر بلایای طبیعی است که این هدف کلی به اهداف جزئی زیر تقسیم می شود:
1-بررسی نقش برنامه ریزی شهری در تقلیل اثرات بلایای طبیعی.
2-نواحی پر تراکم شهری و برنامه ریزی بیشتر جهت هرچه کمتر کردن اثرات بلایای طبیعی در این مناطق.
3-بافت قدیم شهر و برنامه ریزی و مصون سازی بیشتر این ناحیۀآسیب پذیر در برابر بلایای طبیعی.
4-بررسی و نحوۀپیش گیری از بلایای طبیعی در نقاط شهری.
5-بررسی و نحوۀتأثیر بلایای طبیعی بر روی ساخت وسازهای شهری.
6-بررسی و نحوۀتأثیر بلایای طبیعی بر روی ساخت های شهری.
7-بررسی و نحوۀتأثیر فرم شهر در کاهش اثرات بلایای طبیعی.
8-بررسی وضعیت آسیب پذیری و مقاومت ساخت وسازهای شهری.
9-ارزیابی نقش مسئولان مدیریت شهری در کاهش اثرات بلایای طبیعی.
10-فرهنگ سازی مبتنی بر دانایی محوری برای کاهش خطرات زلزله.
سؤالاتی که در این مقاله با آن مواجه بوده ایم:
1-بلایای طبیعی«بحران»چه می باشند؟
2-بحران ها و در مورد خاص، زلزله، چه تأثیری بر فضای شهری و ساخت و بافت شهر می گذارند و هنگام بروز این حوادث چه اقدام هایی باید جهت کاهش اثرات آنها صورت گیرد؟
3-برنامه ریزی های(اقدام های)پیش گیرانه چه می باشند؟
4-طبق چه برنامه ریزی هایی قبل از وقوع بحران ها در نواحی شهری جهت کاهش اثرات آنها باید اقدامات اساسی صورت گیرد؟
بحرانی بودن وضعیت تهران در مقابل زمین لرزه و ضرورت کاربرد مدیریت بحران
یکی از جنبه های مهم و قابل توجه در برنامه ریزی توسعه، تأکید و توجه به آسیب پذیری کشور در مقابل بلایای طبیعی است. زیرا در شهر با توجه به حجم بالای سرمایه گذاری و مکان گزینی بسیاری از تأسیسات و ابزارهای اقتصادی و اجتماعی جامعه توجه بیشتری را طلب می کند؛ چرا که در صورت بروز این حوادث تلفات و خسارات مالی و جانی زیادی به دنبال خواهد داشت.
از طرفی شهرسازان، برنامه ریزان شهری، جغرافیدانان و زمین شناسان توجه کمتری را به چنین خطرهای طبیعی در شهرها معطوف کرده اند و شاید کمبود همین حساسیت های لازم، زمینۀسهل انگاری در استفاده از ضوابط فنی و علمی در شهرسازی و به طور کلی ساخت وسازها را پیرامون کاهش و تخفیف خطرهای ناشی از سیل و زلزله فراهم نماید. اما با توجه به این که در حال حاضر احساس نیاز به آگاهی از چگونگی کاهش شدت بلایای طبیعی، چه در سطح بین المللی و چه در برنامه ریزی بخشی و خرد مانند شهرها، ضرورت تام و تمام پیدا کرده است. موقعیت جغرافیایی شهرهای ایرانی بیان گر این امر است که با توجه به قرارگیری شهرها در مسیر گسل های اصلی و فرعی و همچنین در مسیر حوضه های آبریز مختلف ضرورت پیش بینی های لازم برای سیلاب ها و زمین لرزه های احتمالی احساس می شود و می بایست شهرسازان و برنامه ریزان شهری، زمین شناسان و جغرافیدانان به بررسی دقیق علل و عوامل ایجاد این بلایای طبیعی در مناطق شهری بپردازند و راه کارهای لازم را برای کاهش اثرات آن پیش بینی کنند. از طرفی کشور ما به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه و از همه مهم تر زلزله خیز و در معرض بلایای طبیعی، ولی بدون هیچ گونه برنامه ریزی و اقدام لازم، در طی دهه های پیش همواره در زمینۀبروز بلایای طبیعی و از جمله زلزله، دوره ای بسیار پر هیاهو و سخت را پشت سر گذاشته است. (شادی طلب، ژاله)
همچنین شهر تهران به عنوان یک ابر شهر، جمعیتی در حدود 10 میلیون نفر و با پیچیدگی های شهری، دارای پتانسیل لرزه خیزی بالایی می باشد. بنا به مطالعاتی، هر 158 سال، زمین لرزه ای به بزرگی 7 ریشتر منطقۀتهران را درهم کوبیده و خسارات فراوانی را وارده نموده است. باید توجه داشت که آخرین زمین لرزۀتهران در سال 1830 تقریبا 176 سال پیش اتفاق افتاده است که در آن زمان تهران به هیچ وجه وضعیت فعلی را نداشته است.
تصور این موضوع که با گذشت 176 سال از دورۀبازگشت 158 ساله هنوز زمین لرزه ای رخ نداده است، امری بسیار وحشتناک و غیر قابل تصور می باشد. لذا توجه خاص به این موضوع و ساماندهی به اموری که منجر به کاهش اثرات نامطلوب زلزلۀاحتمالی و یا کنترل وضعیت بعد از بحران گردد، برای شهر تهران امری حیاتی و پر اهمیت است.
سابقۀموضوع
تا به امروز تحت عنوان نقش شهرسازی در مدیریت بحران زمین لرزه(تهران )تحقیق یا کتابی مشخص وجود نداشته است. هرچند می توان عناوین مشابهی را در این راستا مشاهده نمود.
حسن احمدی در فصلنامۀمسکن و انقلاب، مقاله ای تحت عنوان«شهرسازی در کاهش آسیب پذیری زلزله»دارد که به طور مختصر به نقش شهرسازی در کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله می پردازد و به مدیریت بحران اشاره ای نکرده است. کتب و مقالات دیگری وجود دارند که به گوشه ای از این مقوله اشاره کرده و به صورت تک بعدی به مسئله پرداخته اند. (بحرینی، سید حسین و همکاران، برنامه ریزی کاربردی زمین در مناطق زلزله خیز ایران، نمونۀموردی لوشان، منجیل و رودبار، چاپ اول، مرکز مقابله با سوانح طبیعی ایران)یا (حبیب، فرح، نقش فرم شهر در به حد اقل رساندن خطرات ناشی از زلزله، مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین المللی بلایای طبیعی در مناطق شهری، تهران 1371)یا(جی، میدر، حرج /کاربرد منطقه بندی زلزله در سطوح کاربری زمین، ناحیه بندی و اجرای قوانین و آئین نامه های مربوطه، کنفرانس استانفورد)
کتبی که نزدیک ترین عناوین را به موضوع پژوهش دارند عبارتند از: حمیدی، ملیحه، نقش برنامه ریزی و طراحی شهری در کاهش خطرات و مدیریت بحران، مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین المللی زلزله شناسی، عبد اللهی، مجید، مدیریت بحران در نواحی شهری، انتشارات سازمان شهرداری های کشور، تهران، 1380. در این کتاب، نامبرده اثرات زلزله بر شهر را بررسی می کند و با تأکید بر خسارات و تلفات وارده، نقش برنامه ریزی و طراحی شهری را به واسطۀتبیین مفاهیم شهرسازی در مدیریت سانحۀزلزله بررسی می کند.
کتاب های دیگری هم هستند که به آسیب پذیری تهران در صورت وقوع زلزله پرداخته اند. در واقع نتیجۀحاصل از این کتب و شرح موارد آسیب پذیری یا درجه بندی مناطق بیست گانۀتهران برحسب میزان آسیب وارده، نشان دهندۀاهمیت پرداختن به این مقوله است. از جمله:
آشتیانی و همکاران، (1992)به مسئلۀآسیب پذیری شهر تهران با توجه به ساختار زمین شناختی و همچنین سوابق زلزله در پهنه با توجه خاصی به شرایط ژئوتکنیکی شهر، وضعیت ساختمان ها و شریان های حیاتی را در حد قضاوت مهندسی با تأکید بر مطالعات موجود برآورد کرده اند. در این مقاله سعی بر دسته بندی سازه های موجود و تخمین رفتار آنها در زمان زلزله نیز شده است. ابراهیمی(1374)در گزارش خود به مسئلۀآسیب پذیری مناطق بیست گانۀتهران توجه داشته است. آسیب پذیری با یک رابطۀخطی ساده که به مسائلی چون فاصله از گسل، شرایط زمین ساختی، تراکم جمعیت، تراکم ساختمانی، مقاومت نسبی، ترافیک، امکان کمک رسانی و شرایط به خصوص منطقه تعریف شده است. در جهت رسیدن به مقادیر کمی، راه حلی مناسبی را برگزیده است و لیکن با توجه به محدودیت وقت پارامترها، حوزۀبرآورد آسیب پذیری نیز تا حدودی محدود شده است.
نتیجه گیری
وقوع زلزله عارضۀطبیعی زمین است نه قهر خداوندی و ما می باید بسترسازی های لازم را در فرآیند شهرسازی در کشور براساس اصل فنی و مهندسی رعایت نماییم.
بستر طبیعی که اکثر شهرهای ایران بر روی آن مکان یابی شده و در ادوار تاریخی نیز رشد و توسعه یافته است، همواره به صورت بالقوه شرایط لازم را برای ابتلا و وقوع حوادث مختلف در خود دارد. با توجه به مکان گزینی بیشتر شهرهای کشور در دامنۀکوه ها و وضعیت زمین ساختی کشور و قرارگیری در کمربند کوهزایی آلپ-هیمالیا و وجود گسل های فراوان در پیکرۀزمین شناسی و بستری که شهرها بر روی آن مکان یابی شده و استقرار یافته است، امکان وقوع زلزله را در ذهن تداعی می کند.
شهر تهران که در کوهپایه های جنوبی رشته کوه های البرز قرار گرفته، دارای گسل های جوانی است که در قسمت عده ای از شمال و جنوب این پهنه را احاطه کرده و با توجه به این گسل ها و احتمال فعالیت آنها، شهر تهران با خطر جدی مواجه است. در مجموع آسیب پذیری نسبی مناطق تهران، بیشترین آسیب پذیری ها به ترتیب مناطق 20، 19، 16، 15، 17، 7 را تهدید می کنند که در بررسی علل و مسائل ترکیبی، جایگاه و نقش فاکتورهای شهرسازی«نظیر وضعیت موجود شبکۀراه ها و شریان های حیاتی»و«مکان یابی سازه های مهم و مراکز امدادرسانی»و«وضعیت اجتماعی -اقتصادی تهران»(4 فاکتور از 9 عامل)و«وضعیت زیرساخت ها و تأسیسات شهری»بسیار بارز است. مدیریت بحران در نواحی شهری به عنوان اقدامی است که در هنگام بروز بلایا و به خصوص زلزله می تواند تا حد زیادی اثرات بحران و بلایا را کاهش دهد و شامل چهار مرحله می باشد. برنامه ریزی شهری به عنوان وسیله ای است که نقش بسیار مؤثری در کاهش ضایعات زلزله دارد. در میان سطوح گوناگون برنامه ریزی کالبدی کارآمدترین سطح برای کاهش از میزان آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله، سطح میانی یا همان شهرسازی است و مفاهیم موجود در شهرسازی مانند ساختار شهر، فرم شهر، کاربری اراضی شهری، تراکم های شهری، تأسیسات و زیرساخت های شهری اعم از شبکۀآب و برق و گاز و تلفن، شبکۀارتباطی شهر و. . . نقش مهمی در میزان آسیب پذیری شهر در برابر زلزله دارند.
«انعطاف پذیری فرم شهر »، «هم جواری و تناسب کاربری ها با یکدیگر»، «توزیع متناسب تراکم های شهری»، «داشتن شبکۀارتباطی کارآمد و دارای سلسله مراتب»و«ساخت تأسیسات زیربنایی و زیرساخت های شهری به صورتی مطمئن و مقاوم و قابل ترمیم»از جمله عوامل مهم شهرسازی است که می توانند به میزان زیادی اثرات و تبعات ناشی از زلزله را تقلیل دهند. سطوح شهری نیز باید به امکانات مختلف، اعم از تجهیزات امداد و نجات و اطفاء حریق مجهز باشد تا اقدام های لازم جهت کاهش تأثیر هرچه بیشتر زلزله بر پیکر شهر و اجتماع ساکن در آن صورت گیرد. (عبد اللهی، مجید، 1380)
زلزلۀبم با تمام گستردگی و فاجعه بار بودن آن شاید یکی از هشدارهای مهم برای مسئولین برنامه ریزی کشور باشد که در ساخت وسازها و نیز مقاوم سازی بناها بکوشیم. به عنوان مثال هنوز در شهر تهران ضوابط نماسازی را نداریم و با وجود برج هایی با نمای شیشه ای، خود خرد شدن آن و پرتاب آن جان انسان های زیادی را خواهد گرفت.
پس می باید هرچه سریع تر به سوی شرایطی حرکت کنیم تا از میزان خطاهای احتمالی کم نماییم و این نکته باید پیوسته مدنظر قرار گیرد که در امر بازسازی می باید مشارکت فعال ساکنان منطقه را مورد توجه جدی قرار داد.
می توان فرآیند مدیریت بحران را در بعد از زلزله در مراحل ذیل دسته بندی نمود.
1-مرحلۀاول -مرحلۀجست وجو برای یافتن زنده ها و زیر آوار مانده ها.
2-مرحلۀدوم-اسکان اضطراری که عمدتا با برپایی چادر در نواحی مجاور امکان می یابد.
3-مرحلۀسوم-اسکان موقت که مقدمۀاسکان دائم است و بین 5/1 تا 2 سال زمان نیاز خواهد داشت.
4-اسکان دائم که فرآیند بازسازی اتمام می یابد.
منابع و مآخذ
1-احمدی، حسن، نقش شهرسازی در کاهش آسیب پذیری شهر، مسکن و انقلاب، زمستان 1376.
2-آشتیانی، م. ناطق اللهی، ف و همکاران، برنامه ریزی شهری تهران برای زمین لرزه آینده، مؤسسۀبین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، 1372.
3-بحرینی، سید حسین و همکاران، برنامه ریزی کاربری زمین در مناطق زلزله خیز(نمونۀموردی لوشان، منجیل و رودبار )چاپ اول، مرکز مقابله با سوانح طبیعی ایران، تهران 1374.
4-حبیب، فرح، نقش فرم شهر در به حد اقل رساندن خطرات ناشی از زلزله، مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین المللی بلایای طبیعی در مناطق شهری، بخش اول(زلزله)دفتر مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران.
5-حمیدی، ملیحه، نقش برنامه ریزی شهری و طراحی شهری در کاهش خطرات و مدیریت بحران.
6-جی میدر، جرج، کاربرد منطقه بندی زلزله در طرح کاربری زمین، ناحیه بندی و اجرای قوانین و آیین نامه های مربوط کنفرانس استانفورد، بی تا.
7-عبد اللهی، مجید، مدیریت بحران در نواحی شهری، انتشارات سازمان شهرداری های کشور، 1380.
8-شادی طلب، ژاله، مدیریت بحران، فصلنامۀعلوم اجتماعی، دورۀاول، شمارۀ3 و 4، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، زمستان 1371-
9-ناطق الهی، فریبرز، توابع آسیب پذیری ساختمان های تهران، گزارش مؤسسه زلزله شناسی، 1374.
