اشاره
سال ١٣٢٢ش برای ملک الشعرای بهار جزو سال های آسودگی و تجدید حیات سیاسی بود. زیرا با سقوط رضاشاه در شهریور ١٣٢٠، محمدتقی بهار و تنی چند از دیگر خانه نشینان عرصه سیاست، دوباره به میدان آمدند. رضاخان که از زمان مجلس چهارم، از همدلی ملک الشعراء با آیت الله مدرس، خشمگین بود و از مخالفتشان با لایحه جمهوری، کینه به دل داشت، وقتی به سلطنت رسید، گذشته از آن که آیت الله مدرس را با تبعید و حبس هشت ساله در خواف، به سختی و با بیرحمی آزرد و سرانجام او را به شهادت رساند، همچنان به قلع و قمع دیگر حریفان نیز پرداخت و از رقبای سیاسی دیروز خود آن گونه انتقام کشید که ملک الشعراء پس از گذراندن چند سال در حبس و تبعید، عطای سیاست را به لقای شاه بخشیده خانه نشینی می کرد و خود را با تدریس و تحقیقات ادبی مشغول می داشت.
اما وقتی که رضاشاه ظرف یک شبانه روز، دوباره رضاخان شد و چند روز بعد که از ایران می بردندش، دیگر حتی رضاخان نیز نبود، ملک الشعراء به مصداق:
به صوت چنگ بگوییم آن حکایت ها
که از نهفتن آن دیگ سینه می زد جوش
باز وارد گود سیاست شد. او کتاب ارزشمند تاریخچه احزاب سیاسی را همان سال نوشت.
و افزون بر آن، در شماره های ١٤ تا١٧ مجله خواندنی ها (از ٥ تا ٢٦ آذر ١٣٢٢) نوشتاری پرنکته درباره شهید آیت الله سیدحسن مدرس چاپ کرد. ارزش تاریخی آن نوشتار بر اهالی سیاست و تاریخ پوشیده نیست. که مردی چون ملک الشعراء، در نخستین فرصت آزادی سخن و قلم، پس از دوران دیکتاتوری پهلوی اول و زمانی مانده به آغاز دوره دوم دیکتاتوری آن خاندان ناستوده، دست به قلم برده ماجرای شهادت رفیق و یار دیرین خود را نوشته است.
نیز جای شگفتی نیست اگر در جای جای این متن متعلق به سال ١٣٢٢ش، هنوز لحن سخن بهار آنجا که از رضاشاه نام می برد، چنان احتیاط آمیز است که گویی طعم انتقام های قزاق یا خشونت های شهربانی و اداره آگاهی، همچنان در کام دل استاد مانده و تلخی آن را بازهم حس می کند و هنوز آن دلهره را دارد که اگر در عیان از قزاق به احترام یاد نکند... و کوتاه سخن این که باورش نیست ز بدعهدی ایام هنوز...
و البته به درستی می پنداشت که قصه غصه هنوز آخر نشده است. زیرا حوادث سال های بعد از آن نشان داد که آخر نشده بود. او حق داشت که هنوز خاطرجمع نباشد و نگوید:
شد آن که اهل نظر بر کناره می رفتند
هزارگونه سخن در دهان و لب خاموش!
پس در این نوشتار، با اندک احتیاط که از چنویی می سزید، ضمن بیان حقایقی که می دانسته است، و با روایت کردن آن مقدار که مطلع بوده چه برسر مدرس آورده اند، و ضمن نشان دادن نقش اصلی و غیرقابل انکار رضاشاه در ماجرای تبعید و حبس و قتل آیت الله مدرس، گویی قلم را با بی میلی محسوسی که از جان مایه گفتارش پیداست، زاویه ای ناگزیرانه داده تمام آن جنایات را حاصل محض نابکاری و غرض ورزی افسران شهربانی و بدذاتی برخی سیاستمداران وقت انگاشته، که البته دور از حقیقت نیست ولی معلوم نیز هست که مرحوم بهار هنگام نوشتن، کاملا توجه داشته که چند جمله اش در کم تقصیر جلوه دادن رضاشاه، بسیار تعارف آمیزتر از آنست که کسی باور کند. و انگار در آن تعارف های نه از سر جدیت، فقط می خواسته دهان حکومت را ببندد که سببش را گفتیم و خود پیداست چرا!
فصلنامه مطالعات تاریخی، این رقعه ترس محتسب خورده را که تنها یک بار در آذر ١٣٢٢ از نهانخانه خاطرات بهار درآمد و در مجله خواندنی ها منتشر گردید و از آن پس در جای دیگری بازنشر نشد، به اهالی تاریخ و سیاست و قلم تقدیم می کند.
مدرس یا بزرگ ترین مرد فداکار
ملک الشعراء بهار
(به نقل از مجله خواندنی ها شماره های ١٤، ١٥، ١٦ و ١٧. آذرماه ١٣٢٢)
یکی از شخصیت های بزرگ ایران که از فتنه مغول به بعد نظیرش بدان کیفیت و استعداد و تمامی، از حیث صراحت لهجه و شجاعت ادبی و ویژگیهای فنی در علم سیاست و خطابه و امور اجتماعی دیده نشده، سیدحسن مدرس أعلی الله مقامه است.
ما رجال اصلاح طلب و شجاع و فداکار مانند امیرکبیر و سیدجمال الدین افغانی و امین الدوله و سیدعبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبایی و سیدجمال اصفهانی و ملک المتکلمین أعلی الله مقامهم و غیر ایشان بسیار داشته و داریم که هر یک از این بزرگان شخصیت های برگزیده و تاریخی می باشند.
محمدتقی بهار (نفر اول سمت راست) و شهید مدرس در جمع فراکسیون اقلیت مجلس پنجم
اما مدرس از حیث تمامی، چیز دیگری بود و در مدرس جنبه [ای] فنی و صنعتی و هنری بود که او را ممتاز کرده بود علاوه بر آنکه از جنبه علمی و تقدس و پاکدامنی و هوش و فکر نیز دست کمی از هیچکس نداشت و سرآمد تمام این خصال، سادگی و بساطت و شهامت آن مرحوم بود و مهم تر از همه، از خود گذشتگی و فداکاری او بود که در احدی دیده نشده.
مدرس به تمام معنی علمی «فقیر» بود آن فقری که باعث فخر پیغمبر ما صلی الله علیه وآله بود و می فرمود «الفقر فخری» همان فقری که عین بی نیازی و توانگری و عظمت او بوده فقری که با امپراطوری عالی، در صدیق و فاروق و علی وجود داشت، فقری که اساس اسلام و مسیحیت بر آن نهاده شده و مسیح از پادشاهی جهان در برابر آن دست برداشت.
مدرس پاک و راست و شجاع بود. و مقام روحانیت با سیاست نزد او از یکدیگر منفک و جدا بود. با فاناتیزم و خرافات دشمن بود. با اصلاحات تازه و نو همراه بود. و بالجمله یکی از عجایب عصر خود شمرده می شد.
مدرس مجتهد مسلم بود، فقیه و اصولی بزرگی بود. به تاریخ و منطق و کلام آشنا و در سخن رانی و خطابه در عهد خود همتا نداشت. و چون عوام فریب نبود و غرور پاکدامنی و ثبات عقیده در او بی اندازه قوی بود، هیچگاه در صدد دفاع از حمله ها و تهمت هایی که به او زده می شد بر نمی آمد.
همچنین هتاک و بی نزاکت و مفتری نبود. حقایق در افکارش بیشتر متمرکز بود تا ظاهرسازی و مردم فریبی و یکی از اسرار موفقیت های او در خطابه نیز همین معنی بود. کینه جویی در آن مرحوم وجود نداشت به اندک پوزشی از دشمنان گذشت می کرد و از آنها به جزئی احتمال فایده عمومی، حمایت می نمود و احساسات را در سیاست دخالت نمی داد.
مدرس در مجلس دوم جزء طراز اول و در انتخابات دوره سوم تا دوره ششم از تهران انتخاب می شد و شرح زندگانی پارلمانی آن مرحوم به اختصار، در تاریخ مختصر احزاب سیاسی شرح داده شده است.
بعد از ختم دوره ششم مجلس، دولت و شهربانی و شهرداری شروع به تجهیزاتی کردند و وکلای دولتی دسته بندی هایی آغاز نمودند که تهران را هم مانند ایالات و ولایات، در زیر یوغ اطاعت خود درآورند چنانکه خواهیم گفت.
مدرس با تغییر قانون اساسی به آن طریق، و حق دادن به مجلس که شاه را خلع کند از لحاظ حقوقی مخالف بود.
مدرس از احمد شاه راضی نبود، در انتخابات دوره پنجم، احمد شاه به درباریانی که معروف بود هزار رأی دارند، سپرده بود که به شاهزاده سلیمان میرزا رأی بدهند.
مدرس که این را شنید گفت: پادشاهی که به حزب سوسیالیست رای بدهد منعزل است.
نه این بود که مدرس قصدش برداشتن احمدشاه باشد چنانکه شهرت داده اند. بلکه مراد مدرس این بوده که هر پادشاهی که با مخالفان سلطنت همراهی و همکاری کند طبعا با عزل خود همراهی کرده است.
سردارسپه مجلس مؤسسان را انتخاب کرد و در آن مجلس، مدرس و اقلیت رفقای او انتخاب نشدند و هیچکدام در آن مجلس شرکت ننمودند و آن مجلس رأی به پادشاهی او داد و تاج پادشاهی ایران زینت افزای فرق رضاخان شد.
بعد از پادشاهی او مدرس خود را با امری واقع شده برابر یافت [و] گفت:
این کار نباید بشود، ولی سستی و اهمال هموطنان کار خود را کرد، ما هم تا جایی که بشر بتواند تقلا کند سعی کردیم و حرف خود را گفتیم و کشته هم دادیم، دیگر دینی بر عهده نداریم و حالا باید با دولت و شاه موافقت کرد، بلکه خوب بشود و خدمتی کند.
این حرف را مرحوم مدرس با حضور من و آقای زعیم و سیدجلال الدین منجم که از دوستان او بود در خانه خود گفت.
همین قسم هم شد. مدرس و ما، ترک مخالفت کردیم. مجلس پنجم هم به زودی ختم گردید و مدرس به شاه، در نتیجه اقدامات بعضی خیرخواهان، نزدیک گردید و در انتخابات دوره ششم به شاه نصیحت کرد که در انتخابات، مردم را آزاد بگذارند.
این پیشنهاد، در ایالات مؤثر نیفتاد اما در شهر تهران نتوانستند از آزادی مردم جلوگیری نمایند.
افکار عمومی در نتیجه مشاهده فداکاری ها و شهامت های بی مانند جمعی قلیل در برابر آن قدرت بی باک و وسیع، متوجه مدرس و یاران او بودند و مدرس نه نفر از دوستان خود و اعضاء فراکسیون اقلیت را کاندیدا کرده بود.
روزی شاه به او گفته بود بعضی از رفقای شما نباید از تهران انتخاب شوند. بهتر آن است که از ولایات آنها را انتخاب کنیم. او گفته بود کاندیداهای من اگر انتخاب نشوند بهتر است تا به زور دولت وکیل شوند.
هفت تن از نه تن کاندیدای مدرس از تهران انتخاب شدند و یک تن از آنها «آقای زعیم» از کاشان انتخاب شد، و مجلس ششم افتتاح گردید دولت مستوفی الممالک با موافقت شاه و مدرس بر روی کار آمد و روزهای پنجشنبه، مدرس با شاه ملاقات می کردند و در اصلاحات ضروریه همکاری می کردند. آوردن آب کرج و افتتاح خیابانها و خریداری کارخانه آهن ذوب کنی و خیلی نقشه ها و طرح ها ریخته شد و از مجلس گذشت و به سرعت بموقع اجراء درآمد.
روزی از روزهای تابستان، روز پنجشنبه بود و مدرس با شاه صبح زود ملاقات کرده بود مدرس به من گفت امروز به شاه گفتم مردم راجع به تهیه ملک و جمع پول، پشت سر شما خوب نمی گویند. شما پول می خواهید چه کنید؟ ملک به چه کارتان می خورد؟ اگر شما پادشاه مقتدر و محبوبی باشید ایران مال شماست هرچه بخواهید مجلس و ملت به شما می دهد ولی اگر به پولداری و ملک گیری و حرص جمع مال، شهرت کنید برایتان خوب نیست. مردم که پشت سر احمدشاه بد گفتند برای این بود که گندم ملک خود را یکسال گران فروخت و شهرت داشت که پول جمع می کند و چون مردم فقیرند بالطبع از کسی که پول زیاد دارد بدشان می آید. شما کاری نکنید که مردم از شما بدشان بیاید. شاه فرمود من پول زیادی ندارم ولی منبعد هم نصیحت شما را می پذیرم.
مدرس گفت من به ایشان گفتم : پس از حالا طوری کنید که این حرفها گفته نشود، قدری پول به بهانه های مختلف خرج کنید، جایی بسازید، مدرسه ای، مریضخانه ای کاری کنید که بگویند اگر پول هم داشت برای این کارها بود و بعد از این مخصوصا به املاک مردم کار نداشته باشید. ملک داری حواس شما را پرت می کند. پس گفت: تو فردا جمعه به سعدآباد خواهی رفت؟
گفتم: صبح های جمعه امر فرموده اند خدمت ایشان برسم و می روم، مقصود چیست؟ گفت: می خواهم ببینم حرف های من چه اثری در او کرده است؟.
فردا صبح بسیار زود در سعدآباد به اتفاق مرحوم مجلل الدوله به حضور شاه شرفیاب شدم.
داستان یعقوب لیث صفار و عیاران و جوانمردان قدیم و اولین دفعه استقلال ایران بعد از سلطه عرب را نقل کردم... یک دفعه شاه گفت:
بی پولی غریبی پیدا کرده ایم. سه روز است من و مجلل الدوله می خواهیم پنج هزار تومان پول برای مصرفی راه بیاندازیم میسر نشده است و رو کرده به مجلل الدوله او هم تعظیمی کرده عرض کرد بله واقعا هنوز فراهم نشده...
بعد از این [آن] حرف تاریخی عجیب را گفت :
«می ترسم اگر بنا باشد ما از این مملکت بیرون برویم با این پیراهن برویم»
و بعد با دو دست، دامن نیم تنه نظامی خود را گرفته آنرا به من نشان داد. بار دیگر فرمودند:
راستی گفته ام بهرامی مقاله ای بنویسد از قول من، و بدهد مجله قشون چاپ کنند. آن مقاله را بگیر و انتشار بده. و آن مقاله ای بود که بقلم استوار و ماهرانه آقای دبیر اعظم در شماره ١١ سال ٥ مجله قشون مورخه شهریورماه ١٣٠٥ از صفحه ٣٥٨ تا ٣٦١ تحت عنوان «حکم عمومی قشونی نمره ٣٦١- حسب الامر جهان مطاع اعلیحضرت همایون شاهنشاهی ارواحنا فداه ابلاغ می دارد» منتشر گردید و من چون خود روزنامه نداشتم از مرحوم فرخی مدیر روزنامه طوفان خواهش کردم در سر مقاله یکی از شماره های طوفان نقل کرد ولی بعدا شنیدم بار دیگر امر شده است که کسی آن مقاله را نقل نکند.
ما این مقاله را تحت عنوان قضاوت مخصوص راجع به اطرافیان شاه بعد از این مقاله عینا نقل خواهیم کرد.
شاه در این مقاله بموجب توصیه مدرس صریح می گوید: پول جمع کردن و به محاسبه بانک ها مشغول شدن، خاصه پول را در بانک های خارجه جمع نمودن، تولید بیماری خطرناکی خواهد کرد، و ما خود تجربه کرده ایم و از آن عمل منصرف شده ایم و بالاخره به افسران توصیه می فرماید که از جمع ثروت دست بردارند و به حقوق خود و منافع مشروع، قانع باشند و اگر پولی به قناعت به دست آمد در داخل کشور صرف آبادی کنند. الی آخر بعضی را عقیده براین است که شاه از این حرف مدرس بدش آمد و چندی نگذشت [که] به سفر مازندران عزیمت فرمود و شاه در سفر بود روزی اطرافیان شاه او را متغیر دیدند معلوم شد تلگرافی از تهران رسیده است که مدرس را تیر زده اند.
کسانی هستند که بعضی از سران شهربانی را در آن ساعت نزدیک قتلگاه دیده اند و خود مدرس می گفت من قاتل را شناختم و او پلیس بود که بعدها در جنایات محکوم شد و از مردم کشان معروف است.
روابط تیره می شود
به مدرس چند تیر زدند و قلب او را نشانه کردند ولی به دست چپ اصابت کرد و به قلب وارد نیامد.
صبح سر آفتاب آقای رسا مدیر [روزنامه] قانون به من تلفن کرد که مدرس را زده اند و او را به مریض خانه نظمیه برده اند.
من با عجله درشگه گرفته به مریض خانه رفتم. مرحوم مدرس روی آمبولانس [برانکار] دراز کشیده بود از دست چپ او خون جاری بود و هنوز نبسته بودند.
علیم الدوله حلقه لاستیکی را که باید بالای زخم قرار دهند تا از جریان خون ممانعت کند برداشته آن را کشید و پاره شد.
گفت: آه، این که پوسیده است.
و یکی دیگر را گرفته با دو انگشت کشید و قهرا پاره شد، آن را هم انداخت و یکی دیگر برداشت.
مدرس مرا دید و گفت: مترس طوری نشده است.
بعد به درگاهی گفت: به شاه تلگراف کن و بگو نزدیک بود دوست شما از میان برود اما خدا نخواست.
علیم الدوله مشغول لاستیک پاره کردن بود که مردم آمبولانس [برانکار] مدرس را برداشته به مریض خانه دولتی برده تحت نظر دکتر سعید خان لقمان و أعلم الدوله قرار دادند و زخم را بستند.
در مجلس، بعد از این واقعه، هنگامه راه افتاد. خاصه آقای آشتیانی و داور نطق های مهیج کردند.
علت تعقیب مرحوم داور این بود که همان روز تیر خوردن مدرس من وارد اطاق درگاهی شدم، جمعی آنجا بودند رئیس نظمیه عقیده اش این بود که اگر دولت، مصونیت را از یک نفر وکیل بردارد ایشان دست قاتل حقیقی مدرس را گرفته به عدلیه تحویل خواهند داد بعضی هم در کوریدورهای مجلس گفتند که داور محرک اصلی است!
عجب این است که بعد از اطلاع یافتن داور از این تهمت، به شاه از درگاهی شکوه کرد و شاه از درگاهی بازخواست کرد و درگاهی با آنکه خود این شهرت را داده بود آن را به گردن من انداخته عرض کرده بود که ملک الشعراء چنین گفت.
بنابراین من نیز در حضور شاه سوابق بی مهری آقای درگاهی را از عهد حکومت وثوق الدوله با خودم و داستان صحبت او راجع به یک وکیل مورد سوءظن [را] که در حضور جمعی گفته بود شرح دادم و بالاخره مرحوم داور قانع شد. ولی نطق های او و سایر وکلا در پیدا کردن ضارب مدرس بجائی نرسیده و همه می دانستیم اما گفتن نمی توانستیم حتی مدرس نام کسی که ماوزر را به او قراول رفته و تیر می انداخت مکرر به ما می گفت! این واقعه کدورتی بین شاه و مدرس ایجاد کرد و دیگر ملاقات های روز پنجشنبه موقوف گردید و کابینه حاج مخبرالسلطنه بروی کار آمد و اطرافیان برای پیشرفت خود بار دیگر مدرس را لولو قرار دادند و او را به مخالفت مجبور می کردند اما مدرس دیگر آن دل و دماغ سابق را نداشت و بوی دورویی و فساد و علائم ظلم و اجحاف را از در و دیوار می دید و رفقایش روز به روز کاسته، به چند تن انگشت شمار منحصر گردید.
من و یکی دو نفر افتخار داشتیم که تا ختم مجلس و بلکه تا شبی که مدرس را بردند، نسبت به او وفادار ماندیم و به نصیحت مکرر مرحوم تیمورتاش که آینده را کاملا (غیر از واقعه خودش را) پیش بینی می کرد توجه ننمودیم. چه به زندگی در زیر سلطه قدرت اراذل چندان علاقه نداشتیم.
مدرس در خانه نشست. بعضی به اروپا گریختند مانند آقای زعیم، بعضی به کارهای شخصی و ملکی پرداختند مثل آقای دکتر مصدق و بیات و آشتیانی. به بعضی هم کارهای عمده و مهم از قبیل ایالت و سفارت و وزارت دادند مثل تقی زاده و علاء. و من هم به تألیف و تصحیح کتاب و تدریس پرداختم و بعد از یک سال به زندان رفتم!
مدرس می فرمود سستی و عدم لیاقت دربار و نادانی ولیعهد [قاجار] نه تنها تخت و تاج اجدادی را به باد داد بلکه اصول دیانت و اخلاق و هر کس که پیرو دیانت و اخلاق بود نیز به باد رفت و به قول مستوفی الممالک طوری اخلاق را فاسد خواهند کرد که صد سال مجاهده و زحمت و تألیف کتب و رسالات نخواهد توانست این فساد را مرتفع سازد.
بنابراین، این مرد عجیب، شب ها خوابش نمی برد، با آنکه صورة شکست خورده بود باز هم روح قوی او بیکار نمی نشست، می خواست جلو این فتنه را یکه و تنها سد کند. به هر چیز فکر می کرد و عاقبت کسی نفهمید چه کرد... ولی اداره شهربانی مدعی است که مدرس می خواسته است مملکت را برهم بزند!
سرتیب محمد خان درگاهی رئیس شهربانی، عداوت و بغض بخصوصی با مدرس و ماها داشت و محضالله در انهدام بنیاد حیات ما ساعی و جاهد بود!
او مدرس خانه نشین را نتوانست سلامت ببیند. پرونده هایی ساخت و شبی با چند تن دژخیم وارد خانه سید شد. - آقا سیدجلال الدین تهرانی قبلا آنجا بوده است - محمد درگاهی وارد می شود و دشنام به مدرس می دهد مدرس به او تعرض می کند. درگاهی خود را روی پیرمرد می اندازد و او را کتک می زند. در این حین فرزند او سیدعبدالباقی از اطاق دیگر می رسد و با درگاهی طرف می شود. [درگاهی] سپس امر می دهد دژخیمان، سید را سر برهنه و یک لاقبا دستگیر می کنند و اطاق او را هم تفتیش کرده چهارهزاروهشتصدتومان وجهی که باقی مانده پنج هزار تومان نامبرده بود از زیر توشک مرحوم مدرس برمی دارند و به او می گویند: «این پول ها را از کجا آورده ای؟ لابد از خارجی ها گرفته ای؟» و با توهین های زیاد او را از خانه بیرون می برند.
کیسه کرباسی که آماده کرده بودند بر سر آن مرحوم می اندازند و او را از میان افراد پلیس و صاحب منصب پلیس که قدم به قدم مخصوصا در دکاکین گذر گماشته بودند عبور داده به ماشینی که مهیای این کار بود می رسانند و شبانه او را به دامغان می برند و چون عمامه مرحوم در تهران مانده بود، بین راه کلاهی پوستی سیاه رنگ مندرس برای آنکه سرش برهنه نباشد و کسی هم او را نشناسد بر سر او می گذارند و با این صورت او را به یکی از قلاع مخروبه خواف در جنوب خراسان که اطاقی نیمه خراب و سراچه و دو درخت توت داشته است حبس می کنند.
دو نفر عضو آگاهی و ده نفر امینه و یک اطاق خراب، مجموع زندان و زندان بانان او را تشکیل می داده است مدتی کسی به فکر غذا و اسباب زندگی آنها نبوده ولی بعدها مصارف همه اینها را ماهی پانزده تومان معین کردند. در واقع این مبلغ برای خرج سید بوده است اما بدیهی است ژاندارم ها و دو عضو آگاهی تا سیر نشوند به محبوس بیچاره چیزی نخواهند داد.
روزی ورقه کوچکی به خط مرحوم مدرس در شهر مشهد به دست آقاشیخ احمد بهار مدیر روزنامه بهار (دائی زاده حقیر می رسد) این ورقه را یک نفر از آن امنیه ها محض رضای خدا آورده و به آقای «بهار» داده بود مدرس در آنجا نوشته بود که زندگی من از هر حیث دشوار است حتی نان و لحاف ندارم...
این ورقه رقم قتل آن [مأمور] امنیه و آن کسی بود که ورقه به نام او بود. آقای بهار آن ورقه را به اعتماد مردانگی و وجدان داری، به آقای امیرلشگر جهانبانی می دهد و از او اصلاح این وضع ناهنجار را درخواست می کند. جهانبانی قول اصلاح می دهد و به تهران می نویسد و گفته شد که قدری حالش از حیث غذا بهتر شد اما کسی چه می داند؟ زیرا دیگر نامه ای از مدرس به احدی حتی به فرزند محبوبش هم نرسید.
یک بار پسرش با شیخ احمد، دوست آن مرحوم، به دیدن پدر رفتند در بازگشت ما نتوانستیم خبری جز عبارت «سلامتند» از ایشان کسب کنیم. فقط یک مشت توت خشکیده که آن مرحوم به دست خود از درخت محبس چید، و برای من به یادبود فرستاده بود از دستمالی سفید بیرون آوردند و به نام آن مرد بزرگ به آخرین دوست او دادند!
آقاسیدعبدالباقی [فرزند مدرس] اظهار می دارد که رئیس شهربانی تربت حیدریه که چندی مأمور [حبس] مدرس بوده و به او عقیده داشته، یادداشت هایی در شهر تربت، هنگام عبور به سوی خواف، به من داد. ولی من نتوانستم با خود ببرم و گمان می رفت که تفتیش کنند و بگیرند لذا گفتم در مراجعت از شما خواهم گرفت. ولی در مراجعت نتوانستم او را ملاقات کنم و آن یادداشت ها نزد مشارالیه باقی ماند و هنوز نزد آن شخص باقی است. این است یادداشت های آن مرحوم که هنوز به دست نیامده است.
مرحوم مدرس شصت و پنج سال داشت که دستگیر شد و هشت سال زندانی بود و در زندان با بدن نحیف و دل شکسته روز می گذرانید و گاهی چیزی می نوشت و اوقاتی به مأمورین شهربانی درس فقه می داد و کسی که یادداشت های مدرس نزد او مانده است از شاگردان آن مرحوم بود.
این بود احوال مردی بزرگ که به سخت ترین احوال، او را در زندان نگاه داشته بودند و حتی نان و ماست را هم درست به او نمی دادند.
همه می دانند که مدرس در اواخر غلیان نمی کشید و به چای هم معتاد نبود و غذای او غالبا نان و ماست بود. باید دید با این مرد قانع چه رفتاری می کردند که با آن استغناء مناعت و این نخوت و قناعت، به قرار گفته مردی موثق، نامه محرمانه توسط یک نفر از آن امنیه ها به مشهد نزد آقای حاج شیخ احمد بهار نوشته و از بدی معیشت شکوه کرده است.
نوائی می گوید: من به دیدن او به خواف رفتم. یک چشمش نابینا شده و موی سر و ریشش دراز و ژولیده و پشت او خمیده بود. به تهران گزارش دادم. امر کردند سلمانی برود و سر و صورتش را اصلاح کند.
آیا چنین مردی بزرگوار، هشت سال زجر دیده، پیر شده و نابینا گشته، هفتاد و سه سال از عمرش گذشته چه خطری داشت؟ کجا را می گرفت؟ اگر هم او را رها می کردند چه می کرد؟ چرا به او نان نمی دادند؟ چرا او را به حمام نمی فرستادند؟
بعضی اشخاص می گویند: ما به خواف رفتیم، شبی که به حمام می رفت پولی به حمامی دادیم و در حمام، آن حضرت را زیارت کردیم. ولی با آشنا بودن به عادات مردم که هر کس میل دارد به یک وسیله، خود را با مردان بزرگ آشنا و دوست جلوه بدهد و از قول آنان حکایت و احادیث نقل نماید، نمی توان این حکایت را نیز قبول کرد و روایت نوایی رئیس شهربانی خراسان صحیح تر است که می گوید: موهایش دراز و ژولیده و بدنش نحیف و شوخگن، لباسش ژنده و پشتش خمیده و یک چشمش از حلیه بینایی عاطل شده بود.
می گوید: گزارش دادم که این شخص خطرناک نیست، اما خدا عالم است که راست می گوید یا نه؟ [نوائی] تنها وضع بدبختی مدرس را بدون شک از خود نساخته است زیرا مسموعات دیگر این سخن نوائی را تائید می نماید.
محبس مدرس کجا بود؟
مدرس در قریه «روی» از قراء خواف در سراچه ای ویران که دو درخت توت و یک دو اطاق گلی نیمه خراب از یک سلسله عمارات قلعه ارک قدیم باقی مانده بود زندانی بوده است. هر چندگاه، موکلان او را از کارمندان آگاهی تا امنیه عوض می کردند ولی مخارجی منظور نشده و تا قریب یک سال تکلیف معلوم نگردیده بود و ماهی پانزده تومان چنانکه اشاره کردیم بودجه این جمع را مالیه وقت می پرداخت.
گناه مدرس نصایحی بود که به اعلی حضرت می داد و تاریخ قضاوت کرد که حق با او بوده است. آیا سزاوار بود به این جرم او را در سر گذر گلوله باران کنند؟ و چون نمرد، او را هشت سال با گرسنگی به زندان افکنند؟ باز چون نمرد او را بدان وضع فجیع بیندازند و زهر بخورانند و بعد خفه کنند؟ چه خیال می کردند؟
در روزنامه وقایع اتفاقیه که مؤسس آن، مرحوم امیرکبیر بود در شماره ٥٠ صفحه دوم چنین می خوانید:
کسانی که با میرزاتقی خان حساب و معامله داشتند به جهت تفریغ حساب خودشان به اجازه و نوشته مرخصی اولیاء دولت روانه فین شده بودند از قراری که آدم های مذکور داشتند و خود میرزاتقی خان هم کاغذ به خط خودش نوشته بود، این روزها به شدت ناخوش است، غلامی از غلامان عالی جاه، جلیل خان یوزباشی هم که شب یکشنبه نوزدهم این ماه از فین وارد دارالخلافه شد مذکور داشت که احوال خوشی ندارد. صورت و پایش تا زانو ورم کرده است. موافق این اخبار چنان معلوم می شود که خیلی ناخوش باشد و می گویند از زیادی جبن و احتیاطی که دارد قبول مدارا هم نمی کند و هیچ طبیبی را بر خود راه نمی دهد
سپس در شماره ٥٢، ستون ٢، صفحه اول، مورخه ٧ ع ٢ [ربیع الثانی] سال ١٢٦٨ چنین می خوانید: «میرزاتقی خان که سابقا امیرنظام و شخص اول این دولت بود در شب هجدهم ماه ربیع الاول در کاشان وفات یافته است». البته کسانی که امیرکبیر را در حمام فین رگ زدند و خفه کردند خیال می کردند که می توانند منکر شوند و مرگ او را به این صورت مخفی دارند و می گویند به أجل طبیعی درگذشت.
دژخیمان مدرس مرحوم هم پیش خود می گفتند که کی به کی است؟ اولا، که از ما بازخواست خواهد کرد؟ اگر کسی هم بپرسد خواهیم گفت سکته کرد. و بدبختانه احدی نپرسید آنها هم حتی از خبر مرگ او به دروغ هم که باشد مضایقه کردند...
معروف است پادشاهان از سه گناه نمی گذرند:
١– سوء قصد نسبت به حرم پادشاه
٢– کشف اسرار پادشاه
٣– سوء قصد نسبت به تاج و تخت و سازش با اعداء دولت
اینک انصاف بدهید سید شهید به کدام یک از این سه امر منسوب بود؟ گذشته از این که هیچکدام نبود، نسبت به شخص شاه بعد از آنکه تاج گذاری کرد و به تخت نشست کمال دلسوزی را به خرج می داد. نه می خواست وزیر شود و نه حتی اصرار داشت که دوستانش وزیر شوند.
مرحوم مستوفی که می خواست دولت خود را در مجلس ششم با موافقت مرحوم مدرس و زحمات من تشکیل بدهد، به وسیله آقای مهدی قلی خان هدایت (حاج مخبرالسلطنه) به حقیر پیشنهاد کرد که معاونت ریاست وزراء را بپذیرم. شاه هم موافقت داشتند ولی پس از شور با مرحوم مدرس آن مرحوم اجازت نداد و گفت اگر نپذیری برای حیثیت ما بهتر است و من هم نپذیرفتم. آقایانی که در سیاست آن ادوار تشریف داشته اند و هنوز زنده اند شاید تصدیق کنند که قصدم خود نمایی نیست.
این قضایا از آن روشن تر است که بتوان کتمان کرد و فقط برای استحضار جوانان و مردمی که در آن ادوار، خارج از محیط سیاست یا بیرون از ایران می زیستند نوشته می شود.
من در قضاوت قتل مدرس سعی خواهم کرد مثل یک قاضی بی طرف قضاوت کنم و چون با هر دو طرف، طرف شاه و طرف مدرس، آشنایی دارم شاید بتوانم از عهده این قضاوت برآیم.
من گمان می کنم اگر اوقاتی که شاه و مدرس باهم مربوط بودند، کسی انگشت نمی رسانید و نظمیه هر روز اسباب جور نمی کرد و اخبار ساختگی یا واقعی برضد مدرس به شاه نمی داد، شاه از مدرس سر آن حرف نمی رنجید و رشته پاره نمی شد. ولی خبر دارم که جواسیس نظمیه شب و روز از مدرس و ماها اخبار می رسانیدند و قصدشان دو بهم زنی بوده است.
رجال اطرافی و بعضی وکلا هم با این بازی همدست بودند. لذا بالطبع میانه بهم خورد.
آقای س ج نماینده (ی) می گوید: من روزی با شاه راجع به مدرس و لزوم همکاری با او صحبت کردم و حسن اثر بخشید، بلافاصله فلان نماینده با من طرف شد و گفت اینکار تو غلط است زیرا تا مدرس هست و مخالفت می کند ماها طرف توجهیم و اگر او با ارباب بسازد ما چکاره ایم؟
پس معلوم شد که پاره شدن روابط، تقصیر طرفین نبوده و گناه دیگران بوده است ولی بعد از ختم مجلس ششم، نمی دانم آیا همین اشخاص نگذاشته اند مدرس و یاران او باقی بمانند و داخل مجلس شوند یا خود شاه این تصمیم را گرفته است. ظاهرا باز هم دست شهربانی و وزیر دربار داخل کار بوده و اینجا شاه را اغفال کرده اند.
یکی از کاندیداهای دوره هفتم تهران بمن گفت ما نمی دانستیم شما از انتخابات کنار خواهید رفت و از ترس شما اینقدر تهیه و تدارک دیدیم.
من بارها امتحان کردم که حرف در شاه سابق تا چه پایه موثر است شاه هوش عجیبی داشت و آلت واقع نمی شد یعنی گوینده هر حرفی را از قراین خارجی و از طرز برداشت حرف او به خوبی می شناخت، و اگر او را بی غرض می شمرد به حرف او ترتیب اثر می داد.
اتفاقا از پادشاهان قدیم ایران یزدگرد معروف به «بزه کار» هم این طور بود و هرکس از اطرافیان با او سخنی می گفت و پیشنهادی می کرد می گفت چه گرفته ای که اینطور صحبت میکنی؟
پهلوی هم بعین اینطور بود، سوءظن شدیدی داشت و ایرانی طبقه اول را خوب می شناخت که محضالله حرف نمی زند و تا فایده ای برای خود منظور نکند مطلبی را عنوان نمی کند.
شاه می دانست که در لفافه سخنان ظاهر فریب رجال بزرگ، منافع پنهانی مستور است، از این رو آنها را استهزاء می کرد و گاهی مانند «یزدگرد» آنها را با زبان تخطئه می نمود.
ولی چنانکه گفتیم همین که گوینده سخنی می گفت که نوعی غرض و استفاده از آن استشمام نمی شد به دقت گوش می داد و می فهمید و کار می بست و هرگاه او را محاصره نمی کردند و باب آمد و شد را به روی معظم له نمی بستند شاید از این قبیل سخنان به سمع او می رسید.
یکی از دلایل سخن نیوشی شاه داستان مصاحبه روزهای پنج شنبه شاه با مرحوم مدرس و قضیه نصیحت اوست درباره جمع ثروت، و تأثیری که این سخن در شاه نمود، مقاله ایست که شرح آن را نوشتیم و وعده دادیم که عین آن مقاله را که بهرامی از قول شاه نوشته است درج کنم.
اینک عین آن مقاله:
(نقل از شماره ١١ سال ٥ مجله قشون شهریور ماه ١٣٠٥)
حکم عمومی قشونی نمره ٣٦١– حسب الأمر جهان مطاع أعلی حضرت همایون شاهنشاهی أرواحنا فداه ابلاغ می دارد:
گزارشات و پیش آمدهای غیرمنتظره اخیر لشگر شرق و مشهوداتی که از وضعیات اسفناک لشگر مزبور مستقیما در خاکپای مهر اعتلای همایون شاهنشاهی أرواحنا فداه متظاهر گشت إلزام می نماید که نیات ذات مقدس ملوکانه را بموجب این ابلاغیه به تمام لشگرها و صاحب منصبان و کلیه نفرات قشونی اعلام نمائیم تا همه مدلول نیات مقدس شاهانه را قویا وجهه حدود وظایف خود شناخته و عملا در اجرای آن، موجبات افتخار و شرف و سعادت خود را فراهم دارند.
گرچه پیش آمد مزبور می تواند معلل بعضی قصورهای صاحب منصبان لشگری در ایفای وظایف سپاهی گری خود شناخته آید ولی چیزی که قطعا گزارشات تأسف آور لشگری را ایجاب نموده همانا خارج گشتن یک عده از صاحب منصبان مزبوره است از حدود زندگانی نظامی و تجمع فکری آنها در جمع آوری مکنت و ثروت که بالأخره مفهوم همین اشتباه اصلی و فکر انضباط و نگاهداری آن، آنها را از وظیفه خدمت و حفظ حدود شرف نظامی بازداشته است با اینکه در پایان این لاقیدی و بی اعتنایی به انجام وظیفه و فراموش کردن حیثیت و شرف نظامی مجازاتی که درخور خطا و تقصیر آنها بود اعمال گشت، ولی این نکته جای تردید نیست که فکر جمع آوری مال و منال، تفکراتی که طبعا متعاقب آن برای نگاهداری شئون مزبور احداث می شود أساسا این تخیل یک مرضی است که سرایت و مضرات آن بی شمار و دنباله این مرض تا به جایی ممتد می شود که باید مفهوم آن را به مرض مخصوصی تعبیر نمود.
زیرا صاحبان مرض مزبور و اشخاصی که فکر آنها به اندوختن ثروت و مال معطوف می گردد بواسطه سلب شدن جنبه قناعت از آنها، دیگر به هیچ میزان و مبلغی اقناع نشده و همیشه در صدد هستند که باهر وسیله نامشروعی بر مبلغ اندوخته خود افزوده و بقیه فرصت و مجال خود را نیز صرف محاسبه و طرز جریان معاملاتی آن بنمایند. بدیهی است بالأخره این موضوع با رویه سپاهی گری و صاحب منصبی مخالف، و آن صاحب منصبی که این عقیده باطل یا مرض مهلک، نوع تفکرات او را تشکیل دهد طبیعتا دیگر حواس آن را نخواهد داشت که به وظایف اولیه و انجام خدمات مرجوعه به خود مراجعه نماید.
ارکان حرب کل در این موقع مخصوصا به مقتضای کلام الملوک، ملوک الکلام، با نهایت افتخار و کمال مباهات نیات مقدس شاهانه و عین بیانات ذات أقدس همایون شاهنشاهی أروحنا فداه را که دلالت تمام بر ایضاح این موضوع دارد به مقدم ابلاغ و اعلام می گذارد که متوجه بودن به ثروت و همین طور توجه یافتن به مضرات فوق العاده آن، یکی از مسائلی بود که خوشبختانه ذات أقدس اعلا شخصا مفهوم آن را به میزان سنجش گذارده اند و زحمات خیالی که متعاقب آن بر خاطر نیر شاهنشاهی رسوخ یافته است طوری طرف انعطاف همایونی واقع شده است که تذکار آنرا برای تمام صاحب منصبان در نهایت درجه لزوم یافته اند و به همین مناسبت است که بر اثر ادراک همین مضرات و آزاد بودن فکر برای انجام مصالح مملکتی، فکر اولیه قوی تر دید و فعلا داشتن هرگونه اندوخته را در تمام بانکهای خارجی و داخلی چه به نام شخص شخیص شاهانه و چه به نام هر یک از منسوبین تاج و تخت سلطنتی قطعا و قویا تکذیب می فرمایند.
در این صورت با کسب افتخار از نیات أقدس همایونی، عموم صاحب منصبان نظامی بلااستثناء باید بدانند و بفهمند که تجمع مال و ثروت در طی اصول افتخارات بشریت، یکی از پست ترین و نازل ترین عقایدی است که ممکن است در مخیله صاحب منصبان نظامی خطور و رسوخ نماید.
صاحب منصبان نظامی در ضمن خدماتی که برای نجاح و فلاح و سعادت و رستگاری مملکت عهده دار هستند باید عملا معتقد باشند که موقعیت و مقام آنها، در ارکان مملکت، مافوق هرگونه ثروت، و نهایت بی فکری است که یک نفر صاحب منصب نظام اصول افتخارات خود را به اینگونه تخیلات، پست و نازل و کوچک و حقیر نماید. با قید اینکه داشتن تمول مشروع و به جریان گذاشتن آن در آبادانی مملکت برای هیچ فردی از افراد مملکت ممنوع و مقید نیست، معهذا صاحب منصبان نظامی که حافظ حدود مملکت و اهالی، شمرده می شوند نباید در حین مأموریت و مواقعی که وارد در خدمت مقدس نظام هستند، و مخصوصا این موقعی که جریان دوره، موقعیتی را برای تحصیل افتخارات ابدی آنها تصادف داده است، اوقات خود را به تجمع مکنت و ثروت تضییع نمایند. بعلاوه، گذاردن پول در بانک و تجارت خانه ها و همه روزه مشغول بودن به محاسبه آن، یکی از اصولی است که مربوط به تجار و اصناف است و صاحب منصبان نظامی باید بدانند که آنها در راه مملکت و حفظ نوامیس مملکتی وظایفی را عهده دار هستند که هیچ گونه ارتباط مستقیمی با نوع این عقاید و افکار ندارد.
