مرز ریالی فقر در ایران

روز گذشته مرکز پژوهش‌های مجلس محاسبات جدیدی از خط فقر را منعکس کرد. این محاسبه با رویکرد خوشه‌ای معطوف به سال 1395 بوده و نشان می‌دهد که خط فقر ماهانه برای خانواده شهری 4 نفره در تهران حدود 2 میلیون و 76 هزار تومان بوده است. همچنین در کمترین حالت برای یک خانوار 4 نفره شهری این رقم 983 هزار تومان گزارش شده است. همچنین خط فقر ماهانه برای خانواده روستایی 4 نفره در استان تهران و البرز یک میلیون و 167 هزار تومان بوده که این رقم در حداقل‌ترین سطح برای روستاهای دورافتاده 543 هزار تومان گزارش شده است. «دنیای‌اقتصاد» بر اساس رشد شاخص بهای قیمت‌ها، این ارقام را برای آبان ماه سال‌جاری به‌روز کرده است. برآوردها از آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که خط فقر ماهانه برای خانواده 4 نفره شهری تهران حدود 3 میلیون و 200 هزار تومان است که این رقم برای سایر شهرها حداقل یک میلیون و 500 هزار تومان (بر اساس موقعیت جغرافیایی) قرار دارد. همچنین خط فقر ماهانه برای خانواده 4 نفره روستایی در استان تهران و البرز رقم یک میلیون و 800 هزار تومان بوده که این رقم برای روستاهای مناطق محروم 831 هزار تومان برآورد می‌شود. این آمار برآورد تقریبی است که بر اساس آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 1395 محاسبه شده است.

تعیین خط فقر در اقتصاد کشور، همیشه دغدغه کارشناسان و اقتصاددانان بوده است. با توجه به افزایش نرخ تورم در ماه‌های نخست سال جاری و کاهش ارزش واقعی درآمد خانوارها، اهمیت شناسایی خط فقر بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. در نبود آمار رسمی درخصوص متغیر خط فقر، بسیاری از افراد رقم‌های متفاوتی را عنوان می‌کنند که این رقم تا 6 میلیون نیز برای هر خانوار عنوان شده است. مرکز پژوهش‌های مجلس با توجه به اهمیت موضوع و ضعف مراکز تحقیقاتی رسمی کشور، در نظر دارد با محاسبه خط فقر در سال‌های مختلف و بررسی ویژگی‌های خانوارهای فقیر، دلالت‌های مختلف سیاستی را در این زمینه بررسی کند. نتایج این مطالعات می‌تواند رهنمون مناسبی برای نمایندگان مجلس و دولت در سیاست‌های حمایتی و فقرزدایی باشد. کارشناسان گزارش نخست را با هدف ارائه یک روش قابل‌قبول برای محاسبه خط فقر و برآورد خط فقر برای سال‌های گذشته و آینده عنوان کردند، همچنین جزئیات این محاسبات در این گزارش منعکس شده تا رهنمونی برای پژوهشگران باشد.

این مطالعه با معرفی متداول‌ترین روش‌های محاسبه خط‌فقر برای نیازهای اساسی و مصرف انرژی غذایی، بر اساس رویکرد جدید نسبت به روش‌های هزینه نیازهای اساسی، به برآورد خط فقر مطلق در سال 1395 در کشور پرداخته است. در این پژوهش، خط فقر «مطلق» مورد بررسی قرار گرفته و منظور از فقر مطلق در تمام این پژوهش، آن است که می‌توان «ناتوانی در کسب حداقل استاندارد زندگی تعریف کرد.» فقرمطلق عدم دسترسی به حداقل‌های معیشت در جامعه را بررسی کرده و تحت‌تاثیر توزیع درآمد در جامعه نیست. در مطالعات مربوط به این نوع فقر به موضوع تامین حداقل نیازهای اساسی پرداخته می‌شود، بنابراین در برخی از کشورهای پیشرفته حتی ممکن است، فقیر مطلق وجود نداشته باشد. اما در کشورهایی که دچار فقر مطلق هستند، یعنی بخشی از جامعه هنوز امکان دستیابی به حداقل‌های زندگی را ندارند، بررسی فقرنسبی در مقایسه با فقر مطلق اهمیتی ندارد.

روش محاسبه خط فقر

اصولا در مطالعات بسیار، روش‌های متفاوتی برای محاسبه خط فقر در نظر گرفته می‌شود و به همین دلیل، نتایج متفاوتی درخصوص آمار خط فقر وجود دارد. روش مورد استفاده در این مطالعه، روش هزینه حداقل نیازهای اساسی تکراری (Cost of Basic Needs) است. در این روش یک سبد خوراکی به‌عنوان مرجع انتخاب می‌شود که در این مطالعه سبد خوراکی تامین‌کننده 2100 کیلو کالری انتخاب می‌شود. سپس هزینه دستیابی به این سبد برای فقرا بر اساس داده‌های موجود، استخراج می‌شود. با مشخص شدن هزینه تامین این سبد، خط فقر خوراکی به دست می‌آید. سپس با استفاده از معکوس ضریب اِنگل در حول و حوش خط فقر (سهم هزینه خوراکی از کل هزینه خانوار) خط فقر کل تخمین زده می‌شود. منطق استفاده از ضریب اِنگل آن است که فرض می‌شود شخصی که هزینه خوراکش در محدوده خط فقر است، سایر هزینه‌هایش نیز متناسب با آن است.

ملاحظات جغرافیایی

یکی از چالش‌های اساسی مرتبط با محاسبه خط فقر در یک کشور، لحاظ تفاوت‌ها در مناطق جغرافیایی مختلف در کشور است. به‌خصوص در کشورهایی که دارای تنوع اقلیمی هستند، محاسبه یک خط فقر کشوری، نمی‌تواند معیار دقیقی به‌دست دهد. برای این منظور به‌طور معمول خط فقر شهری و روستایی به‌طور جداگانه محاسبه می‌شود، اما از آنجا که استاندارد و هزینه‌های زندگی در شهرهای مختلف در کشورهایی که دارای تنوع اقلیمی هستند، تفاوت زیادی دارد، حتی محاسبه دو خط فقر جداگانه شهری و کشوری نیز برآورد مناسبی نخواهد بود. ایران نیز از جمله کشورهایی است که دارای تنوع زیادی به لحاظ سطح قیمت‌های سبد کالای مصرفی خوراکی و سایر هزینه‌های مصرفی است و از این‌رو نمی‌توان تنها یک خط فقر برای تمامی نقاط شهری یا روستایی در نظر گرفت.

در این پژوهش، به‌جای برآورد خط فقر کشوری (شهری و روستایی) 9 خط فقر (چهار خط فقر شهری و 5 خط فقر روستایی) محاسبه شده است. به این منظور از روش هزینه نیازهای اساسی تکراری استفاده شده، با این تفاوت که نوآوری‌هایی که مرتبط با ویژگی‌های جغرافیایی ایران است، به کار بسته شده است. بر این اساس، استان‌های دارای بردار قیمتی مشابه در مواد غذایی و مسکن را در یک گروه (خوشه) تعریف کرده و خط فقر برای هر خوشه به‌طور جداگانه محاسبه شده است. از جمله تفاوت‌های روش جدید فروش هزینه نیازهای اساسی تکراری نسبت به روش متداول آن می‌توان به ساخت شاخص قیمت برای حقیقی‌سازی قیمت‌ها به منظور مرتب‌سازی خانوارها در کشور و استفاده از تکرار مراحل مختلف برای رسیدن به همگرایی در خط فقر اشاره کرد. همچنین لحاظ قیمت مسکن در بردار قیمت و روش خوشه‌بندی و حقیقی‌سازی هزینه‌های صورت گرفته، از جمله نوآوری‌های انجام شده در این مطالعه است.

نتایج خط فقر

نتایج حاصل از محاسبه خط فقر در مناطق شهری در سال 1395 نشان می‌دهد که خوشه شامل شهرستان تهران با خط فقر سرانه معادل ماهانه حدود 770 هزار تومان، دارای نرخ فقر حدود 12 درصد است. تعریف سرانه نیز به شکلی است که به ازای هر نفر، ضریب یک وجود ندارد، به‌طوری که این ضریب برای بزرگسال یک، نفر دوم بزرگسال برابر 7/ 0 و بچه‌ها ضریب 5/ 0 خواهند داشت. در نتیجه خط فقر برای یک خانوار چهار نفره 2 میلیون و 79 هزار تومان است، که با ضرب عدد 770 هزار تومان در 7/ 2 به دست آمده است.

خط فقر سرانه ماهانه برای خوشه دیگری که شامل اغلب شهرهای پرجمعیت است 500 هزار تومان و نرخ فقر حدود 5/ 14 درصد است. دو خوشه دیگر (شامل مناطق شهری سایر استان‌ها که بر اساس بردار قیمت به دو گروه تقسیم شدند) با خط فقر سرانه معادل ماهانه 360 و 410 هزار تومان، دارای نرخ فقر حدود 4/ 15 درصد هستند. نرخ فقر کل در مناطق شهری نیز 9/ 14 درصد برآورد شده است.  نتایج حاصل از تعیین خط فقر در مناطق روستایی در سال 1395 نشان می‌دهد که خوشه شامل استان‌های سیستان و بلوچستان، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد با خط فقر سرانه معادل ماهانه حدود 200 هزار تومان (کمترین مقدار خط فقر در خوشه‌های روستایی) نرخ فقری حدود 5/ 13 درصد دارند. خوشه شامل مناطق روستایی استان‌های تهران و البرز نیز با خط فقر سرانه معادل ماهانه حدود 430 هزار تومان و نرخ فقر حدود 5/ 14 درصد بیشترین فقرا را در خود جای داده است. همچنین در این گزارش نرخ فقر کل در مناطق روستایی نیز 6/ 11 درصد برآورد شده است.

خط فقر سال 1397

اگر چه مرکز پژوهش‌های مجلس، نتایج خود را برای سال جاری تعمیم نداده است، اما می‌توان با یک محاسبه ساده حدود خط فقر را برای سال جاری مشخص کرد. محاسبات «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد بر اساس آمارهای بانک مرکزی، تورم در آبان ماه 1397، نسبت به سال 1395 به میزان 53 درصد افزایش یافته است. بررسی‌ها همچنین نشان می‌دهد اگر این خط فقر با نرخ تورم تعدیل شود، برای آبان ماه سال جاری نرخ خط فقر سرانه ماهانه شهر تهران یک میلیون و 178 هزار تومان می‌شود که این رقم برای یک خانواده چهار نفره 3 میلیون و 180 هزار تومان خواهد بود. همچنین در پایین‌ترین خوشه مناطق شهری این رقم حدود یک میلیون و 500 هزار تومان برای یک خانواده چهار نفره محاسبه شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که خط فقر روستایی در استان‌های تهران و البرز برای یک خانوار چهار نفره حدود یک میلیون و 800 هزار تومان و این رقم برای روستاهای محروم مانند سیستان و بلوچستان، ایلام و کهکیلویه و بویر احمد 831 هزار تومان گزارش شده است.