افزایش ۲۵ درصدی خط فقر در یک سال

خبرگزاری ایسنا: مرکز پژوهش‌های مجلس، طی گزارشی از اوضاع شاخص‌های اقتصادی، خط فقر را در شش ماهه نخست سال 1397 برآورد کرده است که بر آن اساس بالاترین خط فقر ماهیانه برای شهرستان تهران به دست آمده که در سال 1395 برای یک خانوار چهار نفره دو میلیون و 76 هزار تومان محاسبه شده و در تابستان 1397 در حدود دو میلیون و 728 هزار تومان برآورد شده است.

بر این اساس خط فقر تهران تنها در تابستان 1397 نسبت به بهار 1397، در حدود 300 هزار تومان برای یک خانوار چهار نفره افزایش داشته که این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده قرار گرفتن افراد بیشتری در زیر خط فقر در سال 1397 نسبت به سال‌های قبل باشد.

در جدول زیر مقادیر برآورد شده برای خط فقر در سال 1396 و فصول بهار و تابستان 1397 و مقدار محاسبه شده برای سال 1395 در مناطق شهری و روستایی کشور را نشان می‌دهد.

در این گزارش همچنین آمده است: نرخ رشد خط فقر در هر خوشه، متناسب با زمان معادل سال قبل نیز محاسبه شده است. منظور از نرخ رشد خط فقر، رشد خط فقر در سال‌های بعد نسبت به بازه زمانی مشابه سال قبل است که هزینه سبد خط فقر با استفاده از شاخص قیمت‌ها به روزرسانی شده است.

با توجه به رشد قابل توجه شاخص قیمت مصرف‌کننده در تابستان 1397 و همچنین ادامه رشد آن در پاییز، انتظار می‌رود خط فقر در انتهای سال 1397 نسبت به سال 1395 افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کند. مهم‌ترین دلایل این موضوع را می‌توان در رشد بیشتر شاخص قیمت گروه‌های خوراکی نسبت به سایر گروه‌ها در سال 1397 دانست.

توضیحات: خوشه‌ها به ترتیب شامل این مناطق هستند: خوشه اول: استان‌های مرکزی، آذربایجان غربی، کردستان، بوشهر، هرمزگان، گیلان، اصفهان، همدان، زنجان، قزوین، مازندران، گلستان، لرستان، سمنان، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان و شهرستان‌های تبریز، شهرستان اصفهان، شهرستان اهواز، خوشه دوم: استان‌های اردبیل، خوزستان، خراسان رضوی، فارس، خراسان جنوبی، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد، خوشه سوم: استان‌های کرمانشاه، البرز، قم، تهران، شهرستان مشهد، شهرستان کرمانشاه، شهرستان کرج، شهرستان شیراز، خوشه چهارم: شهرستان تهران.

با توجه به این‌که فقرا، نسبت به سایر افراد جامعه، سهم بیشتری از هزینه‌های خود را به گروه خوراکی تخصیص می‌دهند، پیش‌بینی می‌شود با توجه به رشد قابل توجه شاخص قیمت برخی گروه‌ها (نظیر گروه خوراکی) در سال 1397 نسبت به سال‌های گذشته، خط فقر نیز در ادامه‌ی سال 1397 با مقدار رشد بیشتری روبه‌رو باشد.

همچنین خط فقر معادل با شهریورماه 1397 نیز محاسبه شد که برای شهرستان تهران، مقدار سرانه آن حدود 1050 هزار تومان و برای خانوار چهار نفره حدود 2850 هزار تومان برآورد شد.

بعد از تهران، با اختلاف نسبتا زیادی (در حدود 900 هزار تومان برای یک خانوار چهارنفره) هشت شهرستان بزرگ کشور که جمعیت بالای یک میلیون نفر دارند، قرار گرفته‌اند. در این شهرستان‌ها، خط فقر در تابستان 1397، یک میلیون و هشتصد و ده هزار تومان برای خانوار چهار نفره برآورد شده که نسبت به بهار 1397، افزایشی در حدود 200 هزار تومان داشته است.

باید توجه داشت که 200 هزار تومان افزایش در هزینه سبد خط فقر، برای فقرا رقم بسیار قابل توجهی است، زیرا به طور معمول مشاغل این گروه‌های درآمدی در دسته مشاغل با بهره‌وری پایین و با درآمد ثابت قرار دارد که به سختی افزایش درآمد در آنها رخ خواهد داد.

خط فقر در مناطق روستایی اختلافات معناداری با مناطق شهری دارد. بیشترین خط فقر برای مناطق روستایی تهران و البرز به دست آمده که برای تابستان 1397، یک میلیون و 578 هزار تومان برآورد شده است. بعد از آن مناطق روستایی زنجان، کرمانشاه، اصفهان، قم و قزوین با اختلاف قابل توجهی _539 هزار تومان برای خانوار چهار نفره) قرار دارند.

نکته‌ی قابل توجه در خصوص مقایسه خط فقر روستایی و شهری آن است که خط فقر روستایی در تمامی خوشه‌ها در تابستان 1397 نسبت به مدت مشابه سال قبل، رشد بیشتری را نسبت به خط فقر شهری داشته است. این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده افزایش شدت فقر در این مناطق باشد.

 نرخ تورم فقرا

از دیگر نتایج به دست آمده از این مطالعه، استخراج سبد مصرفی فقرا و محاسبه نرخ تورم فقراست. منظور از تورم فقرا، رشد قیمت سبد مورد استفاده همه فقراست. یعنی سبد مصرفی خانوارهایی که زیر خط فقر قرار دارند استخراج شده و با توجه به شاخص قیمت‌ها، رشد آن محاسبه شده است.

براساس مطالعه محاسبه خط فقر در سال 1395، خانوارهای فقیر شناسایی شده و سبد مصرفی آنها استخراج شده است. این سبد به عنوان سبد فقرا در نظر گرفته شده و نرخ رشد هزینه این سبد، نرخ تورم فقرا را به دست خواهد داد. نرخ تورم فقرا در کنار نرخ تورم کل به تفکیکی هر خوشه و مناطق جغرافیایی در جداول زیر ارائه شده است.

توضیحات: خوشه‌ها به ترتیب شامل استان‌های ذیل هستند: خوشه اول: استان‌های مرکزی، آذربایجان غربی، کردستان، بوشهر، هرمزگان، گیلان، اصفهان، همدان، زنجان، قزوین، مازندران، گلستان، لرستان، سمنان، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان و شهرستان تبریز، شهرستان اصفهان، شهرستان اهواز. خوشه دوم: استان‌های اردبیل، خوزستان، خراسان رضوی، فارس، خراسان جنوبی، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد. خوشه سوم: استان‌های کرمانشاه، البرز، قم، تهران، شهرستان مشهد، شهرستان کرمانشاه، شهرستان کرج، شهرستان شیراز، خوشه چهارم: شهرستان تهران.

نرخ تورم محاسبه شده برای فقرا در بهار و تابستان 1397 نشان می‌دهد که هرچند اختلاف اندکی بین نرخ تورم فقرا و تورم کلی وجود دارد، اما در هر صورت تورم فقرا کمتر از تورم کلی در هر خوشه به دست آمده که با نتایج تورم دهکی مرکز آمار که تورم دهک اول را کمتر از دهک دهم می‌داند نیز هماهنگی دارد.

هرچند مقایسه نرخ تورم فقرا با نرخ تورم کل در هر خوشه، اختلاف اندک بین نرخ تورم فقرا با نرخ تورم کل و کمتر بودن رشد قیمت کالاهای مورد استفاده فقرا نسبت به کل خوشه را نشان می‌دهد، اما این اختلاف بسیار جزئی و غیرقابل اهمیت است.

این گزارش همچنین به تحلیل نتایج پژوهش خود پرداخته و توصیه‌های سیاستی نیز به این صورت ارائه کرده است: محاسبه خط فقر اگرچه گام اول مطالعات در خصوص فقر و سیاست‌های فقرزدایی است، اما می‌تواند دلالت‌های قابل قبولی برای سیاست‌گذار به همراه داشته باشد.

محاسبه خط فقر مناطق مختلف ایران در سال 1395 و برآورد آن برای سال‌های آتی و به خصوص تابستان 1397 به عنوان آخرین برآورد از خط فقر، می‌تواند به سیاست‌گذاران در جهت رصد وضعیت فقرا کمک کند.

نگاهی به خط فقر محاسبه شده در سال‌های مختلف نشان می‌دهد که خط فقر در نقاط مختلف کشور دارای تفاوت زیادی با یکدیگر است و از این‌رو سیاست‌های حمایتی از فقرا نیز باید متناسب با شرایط هر منطقه در نظر گرفته شود. این سیاست‌های حمایتی به خصوص در شرایط اخیر از اهمیت بسزایی برخوردار است. در ادامه به برخی از دلالت‌های سیاست‌گذاری که از نتایج این مطالعه به دست می‌آید اشاره خواهد شد:

 لزوم سیاست‌های حمایتی

افزایش قابل توجه نرخ تورم در سال 1397 باعث شده تا خط فقر و همچنین هزینه سبد مصرفی فقرا افزایش یابد. خط فقر در بهار 1397 نسبت به بهار 1396 در مناطق مختلف کشور بین حدود 9 تا 11 درصد رشد داشته و این رشد برای تابستان 1397 نسبت به تابستان 1396 به حدود بین 22 تا 25 درصد رسیده است.

از طرف دیگر نکته قابل توجه آن است که خط فقر در تابستان 1397 نسبت به بهار سال 1397 نیز رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است؛ به طوری که برای مثال در شهرستان تهران، خط فقر در تابستان نسبت به بهار 11 درصد و در برخی دیگر از خوشه‌ها بیش از 13 درصد رشد داشته است.

این در حالی است که طی این بازه زمانی به طور معمول درآمد خانوار در بهترین حالت ثابت است یا حتی به واسطه از دست دادن شغل ممکن است با کاهش نیز مواجه شده باشد. بنابراین با توجه به رشد خط فقر و افزایش خط فقر در حالی که درآمد خانوار ثابت است، می‌توان انتظار داشت که درصد بیشتری از افراد جامعه به زیر خط فقر رفته باشند و نرخ فقر نسبت به رقم حدود 15 درصدی در سال 1395، با افزایش مواجه شده باشد.

همچنین با توجه به روند فزاینده شاخص عمومی قیمت‌ها در حالی که پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال 1397 نرخ تورم نقطه به نقطه به حدود بین 40 تا 50 درصد برسد، خط فقر در ماه‌های آینده مجددا افزایش خواهد یافت و پیش‌بینی می‌شود خانوارهای بیشتری به زیر خط فقر بروند.

در چنین شرایطی اجرای یک سیاست حمایتی هدفمند از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا محاسبات فوق تنها خط فقر مطلق را نشان می‌دهد، یعنی بیانگر حداقل نیازهای اساسی برای زندگی است و ازاین‌رو افزایش تعداد فقرا، دارای مخاطرات جدی خواهد بود.

 هدفمندی سیاست‌های حمایتی

سیاست‌های حمایتی به کار گرفته شده باید هدفمند باشند. در حال حاضر سیاست‌های حمایتی متعددی مطرح می‌شود که به نظر می‌رسد از هدفمندی کافی برخوردار نباشند. برای مثال در خبرها عنوان شده که خانوارهایی که درآمدهای ماهیانه آنها کمتر از سه میلیون تومان است مورد حمایت قرار خواهند گرفت و یا سیاست‌ افزایش حداقل دستمزد در طول سال مطرح می‌شود.

نگاهی به جداول 1 و 2 نشان می‌دهد که رقم خط فقر در کل کشور پراکندگی زیادی دارد؛ به طوری که برای مثال در شهرستان تهران خط فقر در حدود 3.5 برابر خط فقر در نقاط روستایی استان‌های قرار گرفته در خوشه زردرنگ مناطق روستایی (استان سیستان و بلوچستان، کهکیلویه و بویراحمد و ایلام) است. این موضوع نشان می‌دهد که یک سیاست حمایتی یکسان نباید در کل مناطق کشور به اجرا گذاشته شود.

در خصوص سیاست‌های حمایتی مانند افزایش حداقل دستمزد نیز باید توجه داشت که هرچند با توجه به افزایش قابل توجه قیمت‌ها در سال 1397 باید حداقل دستمزد در سال 1398 افزایش یابد، اما اولا با توجه به پراکندگی قابل توجه خط فقر در نقاط مختلف کشور، دستمزدها نیز باید در مناطق مختلف متفاوت باشد. به طوری که افزایش قابل توجه حداقل دستمزد در مناطقی که خط فقر پایین‌تری دارد. ممکن است به علت تحمیل هزینه اضافی به کارفرما، موجبات اخراج کارگران را فراهم کرده و فقر بیشتری را به همراه داشته باشد. ثانیا، رفاه از دست رفته خانوار در اثر افزایش قابل توجه نرخ تورم و همچنین بالارفتن خط فقر، تنها از طریق دستمزدها قابل جبران نیست و الزام واحدهای تولیدی به افزایش شدید دستمزدها در شرایط فعلی کشور می‌تواند منجر به بدتر شدن وضعیت تولید و حتی تعطیلی واحدهای تولیدی شود، بنابراین دولت باید بخش قابل توجهی از این رفاه از دست رفته را از طریق سیاست‌های حمایتی که برخلاف سیاست افزایش حداقل دستمزد تنها شامل شاغلان نشده و بیکاران را نیز در بردارد، جبران کند.

هماهنگ‌سازی سیاست‌های حمایتی

در حال حاضر اخبار متعددی از طراحی سیاست‌های حمایتی توسط نهاده‌های مختلف شنیده می‌شود. برای مثال مجلس شورای اسلامی، سازمان‌های حمایتی مانند کمیته امداد، بهزیستی و ... و حتی وزارتخانه‌های مختلف دولت مانند وزارت رفاه، وزارت صنعت، معدن و تجارت و ... سیاست‌های مختلف حمایتی را در دستور کار خود قرار داده و از داده‌های آماری مختلفی به منظور شناسایی خانوارهای فقیر استفاده می‌کنند.

موضوع مهمی که باید به آن توجه شود، یکپارچه‌سازی آمار و اطلاعات مربوط به فقر و داده‌های مربوط به درآمدها و سایر اطلاعات خانوار است. در این راستا در مرحله‌ی اول دسترسی همه نهادهای سیاست‌گذار و پژوهشی به این داده‌ها باید صورت گرفته و در مرحله‌ی دوم با هماهنگی نهادهای مسئول، سیاست‌های متناسبی اتخاذ شود.

در مقدمه این پژوهش همچنین درباره روش‌های محاسبه در برآورد خط فقر مطلق در این پژوهش توضیحاتی داده شده است. بر این اساس برآورد خطر فقر سال‌های 1396 و 1397 براساس داده‌های خام سال 1395 و با استفاده از شاخص‌های قیمت سال ‌های 1396 و 1397 انجام شده است. برای محاسبه خط فقر در سال 1395، از روش «حداقل نیازهای اساسی (با تکرار)» استفاده شده است.

پس از حدس اولیه دهک دوم به عنوان فقرا (براساس پژوهش‌های اخیر که اغلب آنها نرخ فقر را بین 10 تا 20 درصد برآورد کردند)، استان‌هایی که بردارهای قیمتی آنها در دو گروه مسکن و خوراکی به یکدیگر شباهت دارند (براساس الگوریتم k-means) در یک خوشه قرار می‌گیرند. در ادامه هزینه سبد معادل با تامین 2100 کیلوکالری برای هر خوشه محاسبه و به کمک ضریب انگل (نسبت هزینه‌های خوراکی به کل) خانوارهای دارای هزینه خوراکی حدود این سبد در هر خوشه، خط فقر برای هر خوشه برآورد شد.

برای برآورد خط فقر سال‌های 1396 و 1397، از شاخص‌های قیمت استانی به تفکیک زیراقلام در گروه‌های هزینه‌ای استفاده شده است. محاسبه خط فقر در سال‌ 1395، سبدی با عنوان سبد خط فقر به تفکیک استان به دست داده که اقلام و وزن هر کدام در آن مشخص است. برای برآورد خط فقر در سال 1396 هزینه خانوارها در نسبت شاخص قیمت استان و گروه هزینه‌ای (خوراکی، پوشاک، مسکن و ...) زمان مورد نظر به سال 1395 (که برابر 100 است) ضرب شده و سایر مراحل برآورد، مشابه با سال 1395 ادامه یافته تا مقادیر خط فقر برای سال 1396 به دست آید.

در حقیقت هر کدام از اقلام موجود در خط فقر، در رشد قیمت آنها در سال 1396 نسبت به سال 1395 به تفکیک استان ضرب شده و برآورد هزینه برای سال 1396 به دست آمده است. برای برآورد خط فقر در بهار و تابستان 1397، از میانگین سه ماهه شاخص‌های قیمت به تفکیک به تفکیک استان استفاده شده است؛ به طوری که برآورد خط فقر در بهار 1397 از ضرب هزینه اقلام خط فقر در رشد قیمت آنها نسبت به سه ماهه اول سال 1395 به دست آمده است. برای تابستان 1397 نیز به همین صورت برآورد شده است. در نهایت برآورد خط فقر برای بهار و تابستان 1397 به تفکیک خوشه‌ها در مناطق شهری و روستایی کشور به دست آمد.

گفتنی است که شاخص قیمت استانی تنها به تفکیک شهری توسط بانک مرکزی منتشر می‌شود و از این‌رو برای برآورد خط فقر روستایی، سبد خط فقر روستایی (که متفاوت از شهری است) در هر خوشه و استان با شاخص قیمت آن استان، رشد داده شده است.