بیلان ارزی کشور در ۶دهه اخیر

به گزارش اقتصادآنلاین، تعادل نوشت؛ همچنین براساس آمارها، 2.4 تریلیون دلار نیز تنها در بازه زمانی 1385 تا پایان 1396، یعنی از آغاز اعمال تحریمهای هسته ای تا پایان سال 96، در دسترس کشور بوده است. اما فرصت سوزی در زمینه استفاده بهینه از منابع ارزی، زمانی آشکارتر می شود که میزان حصول این منابع در بازه‌های زمانی کوتاه تر هم مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس، مجموع کل درآمد ارزی ایران در سال های اجرای «برنامه دوم عمرانی» پیش از انقلاب اسلامی به قیمت جاری، به حدود 3 میلیارد دلار می رسد. مجموع درآمد ارزی ایران در سال های اجرای «برنامه سوم عمرانی» به حدود 7.6 میلیارد دلار، در سال های اجرای «برنامه عمرانی چهارم» به حدود 18 میلیارد دلار و در سال های اجرای «برنامه پنجم عمرانی» به حدود 112 میلیارد دلار می رسد. از دیگر سو،‌ مجموع درآمد ارزی ایران در سال‌های «دوران دفاع مقدس» به حدود 165 میلیارد دلار، در سالهای اجرای «برنامه اول توسعه» پس از انقلاب اسلامی به حدود 93 میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه دوم توسعه» به حدود 101 میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه سوم توسعه» به حدود 175 میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه چهارم توسعه» به 461 میلیارد دلار و در سال های اجرای «برنامه پنجم توسعه» به 738 میلیارد دلار می رسد. گزارشی که توسط دفتر پژوهش‌های اقتصاد و توسعه اتاق بازرگانی مشهد منتشر شده، نشان می دهد،  که کشور در این مدت نه‌‌تنها کمبود منابع نداشته است بلکه اگر این منابع با تفکر توسعه‌ای هزینه می‌شد می‌توانست امروز نویدبخش اقتصادی پایدار مبتنی‌بر تولید و نوآوری باشد که در آن نه شاهد فقر بودیم و نه بیکاری.  براساس این گزارش، مجموع درآمد ارزی کشور (اعم از مداخل حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیرنفتی و خدمات) در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، به حدود 945 میلیارد دلار می‌رسد و این در حالی است که این مبلغ، حدود 46.5 درصد از مجموع منابع ارزی در دسترس کشور در فاصله 58 ساله 1338 تا 1396 را به خود اختصاص داده است. براساس ارزیابیهای صورت گرفته، «منابع حاصل شده از صادرات نفت خام و گاز طبیعی»، «منابع حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی»، «منابع حاصل از صادرات غیر نفتی» و «منابع حاصل از صادرات خدمات» برروی هم منابع ارزی مستقیم دولت را تشکیل می دهند. براساس این گزارش، منابع مستقیم ارزی در دسترس دولت در فاصله سالهای 1368 تا 1396 (یعنی از زمان آغاز برنامه اول توسعه پس از انقلاب تا پایان سال 1396) حدود 1.7 تریلیون دلار بوده است. این در حالی است که از زمان آغاز تحریم های هسته ای در سال 1385 تا پایان سال 1396، منابع مستقیم ارزی کشور چیزی حدود 1.2 تریلیون دلار بوده است. به عبارت ساده تر، بخش عمده ای از منابع ارزی در دسترس از آغاز اجرای برنامه های توسعه در کشور، در دوره 11 ساله منتهی به سال 1396 به دست آمده اند. این اما در حالی است که بخشی از منابع استخراج شده نفت و گاز، در داخل کشور به مصرف می‌رسد، که از جمله آن می توان به خوراک پالایشگاه ها، انرژی نیروگاه ها، تولید فرآورده های نفتی (از قبیل بنزین، گازوئیل، مازوت، نفت سفید و...) و گرمایش کارخانجات و منازل مسکونی اشاره کرد. مجموع مخارج در این زمینه ها را می توان به منزله منابع ارزی غیر مستقیم در دسترس کشور تلقی کرد.

برآورد معادل ارزش دلاری این منابع غیر مستقیم از طریق مقایسه داده‌های بانک مرکزی (که البته تنها نفت خام را در بر می گیرد) و داده های ترازنامه انرژی وزارت نیرو (که هم نفت خام و هم گاز طبیعی را در بر دارد) به دست آمده است. بر این اساس، مجموع ارزش دلاری منابع غیر مستقیم در دسترس برای کشور در یک بازه زمانی حدودا چهار دهه ای به دست آمده است. ارزش دلاری منابع غیر مستقیم برای مصرف داخلی طی سال های 1352 تا 1396 که تنها نفت خام را در نظر می گیرد، حدود یک تریلیون و 18 میلیارد دلار بوده است. از دیگر سو، ارزش دلاری منابع غیر مستقیم برای مصرف داخلی طی سالهای 1352 تا 1394 بر مبنای داده های ترازنامه انرژی که هم نفت خام و هم گاز طبیعی را در نظر می گیرد اما به حدود 1.5 تریلیون دلار می رسد.

این گزارش اما به بررسی تمامی منابع ارزی حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیر نفتی و خدمات در فاصله سال های 1338 تا 1396 نیز پرداخته است. بررسی بخشی از این داده ها، یعنی داده های مربوط به بازه زمانی سال های 1368 تا 1396 اما نشان می دهد که ایران در این بازه زمانی، از رهگذر موارد مورد اشاره در بالا و به قیمت جاری، حدود 1.7 تریلیون دلار منابع ارزی به دست آورده است. این اما در حالی است که مجموع منابع ارزی کشور از سال 1338 تاکنون، حدود 2 تریلیون و 38 میلیارد دلار بوده است. به این ترتیب، حدود 84 درصد از منابع ارزی کشور در این بازه 58 ساله، از زمان آغاز برنامه‌های توسعه پس از انقلاب اسلامی به دست آمده است. بررسی مورد به مورد هم نشان دهنده آن است که بالاترین منابع ارزی کشور در این بازه زمانی، در سال 1390 محقق شده است، سالی که اقتصاد ایران وارد یکی از عمیق ترین دوره های رکودی تاریخ خود شد. در این سال ایران حدود 119 میلیارد دلار درآمد ارزی از مجموع صادرات نفت و گاز به دست آورده و این در حالی است که درآمد حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی به حدود 15 میلیارد دلار، درآمد حاصل از صادرات کالاهای غیر نفتی (بدون احتساب محصولات پتروشیمی) به حدود 11 میلیارد دلار و صادرات خدمات نیز در این سال به حدود 8 میلیارد دلار می‌رسید. کمترین میزان درآمد حاصل از صادرات نفت وگاز در بازه زمانی 1368 تا 1396 اما به سال 1377 باز‌می‌گردد. در آن سال ایران حدود 10.6 میلیارد دلار منابع ارزی از صادرات نفت و گاز استحصال کرد و این در حالی بود که درآمد حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی به 452 میلیون دلار، درآمد حاصل از صادرات کالاهای غیرنفتی (بدون احتساب محصولات پتروشیمی) به 1.9 میلیارد دلار وصادرات خدمات نیز به 1.8 میلیارد دلار می‌رسید.

این اما در حالی است که بررسی وضعیت منابع ارزی در دسترس در دوره‌های مختلف ریاست جمهوری ایران نکات حتی جالب توجه تری را هم در بر دارد. مجموع درآمد ارزی کشور (اعم از مداخل حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیرنفتی و خدمات) در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد به حدود 945 میلیارد دلار می رسد و در این در حالی است که این مبلغ، حدود 46.5 درصد از مجموع منابع ارزی در دسترس کشور در فاصله 58 ساله 1338 تا 1396 را به خود اختصاص داده است. مجموع درآمدهای ارزی حاصل از موارد مورد اشاره در بالا در دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد و چهار سال نخست ریاست جمهوری حسن روحانی اما در حالی به حدود 1.3 تریلیون دلار می رسد که سهم این منابع از تمام منابع ارزی در دسترس کشور در بازه سال های 1338 تا 1396، به حدود 65 درصد می رسد. علاوه بر این، ایران از زمان شروع فرآیند تحریم های هسته ای در سال 1385 تاکنون،‌ در حالی به حدود 1.2 تریلیون دلار منابع ارزی دسترسی داشته که این منابع، سهمی 61.4 درصدی از تمام منابع ارزی در دسترس کشور از سال 1338 تا پایان سال 1396 را به خود اختصاص داده اند.

 از «برنامه دوم عمرانی» تا «برنامه پنجم توسعه»

این گزارش اما نشان می دهد که ایران در فاصله سال های 1338 تا پایان 1396، در مجموع حدود 2 تریلیون و 38 میلیارد دلار درآمد ارزی داشته که از این میزان، حدود 1.5 تریلیون دلار به صادرات نفت و گاز اختصاص داشته است. در فاصله چهل ساله 1356 تا 1396 اما ایران در مجموع حدود 128 میلیارد دلار صادرات محصولات پتروشیمی داشته و این در حالی است مجموع صادرات کالاهای غیر نفتی (بدون احتساب محصولات پتروشیمی) در فاصله سال های 1338 تا 1396، به 237 میلیارد دلار می رسد. درآمد ایران از صادرات خدمات در فاصله سال های 1352 تا 1396 هم به حدود 169 میلیارد دلار می رسد.

مجموع کل درآمد ارزی ایران در سال های اجرای «برنامه دوم عمرانی» پیش از انقلاب اسلامی اما به قیمت جاری، به حدود 3 میلیارد دلار می رسد. مجموع درآمد ارزی ایران در سال های اجرای «برنامه سوم عمرانی» به حدود 7.6 میلیارد دلار، در سال های اجرای «برنامه عمرانی چهارم» به حدود 18 میلیارد دلار و در سال های اجرای «برنامه پنجم عمرانی» به حدود 112 میلیارد دلار می‌رسد. از دیگر سو،‌ مجموع درآمد ارزی ایران در سال های «دوران دفاع مقدس» به حدود 165 میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه اول توسعه» پس از انقلاب اسلامی به حدود 93 میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه دوم توسعه» به حدود 101 میلیارد دلار، در سال های اجرای «برنامه سوم توسعه» به حدود 175 میلیارد دلار، در سال‌های اجرای «برنامه چهارم توسعه» به 461 میلیارد دلار و در سال‌های اجرای «برنامه پنجم توسعه» به 738 میلیارد دلار می‌رسد.

از دیگر سو، منابع ارزی حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیرنفتی و خدمات در هر دوره ریاست جمهوری در ایران پس از انقلاب اسلامی به قیمت جاری مورد بررسی قرار گرفته است.

بر این اساس، در حالی که در فاصله سال های1338 تا 1357، ایران در مجموع به حدود 162 میلیارد دلار درآمد ارزی دسترسی داشته است، مجموع منابع ارزی در دسترس کشور در دوره هشت ساله دفاع مقدس حدود 164 میلیارد دلار بوده است. از دیگر سو اما منابع ارزی در دسترس ایران در دوره ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی به حدود 157 میلیارد دلار می رسد و این در حالی است که در دوره اصلاحات، مجموع منابع ارزی در دسترس ایران به حدود 234 میلیارد دلار می رسد. منابع ارزی در دسترس ایران در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد اما با جهشی بی سابقه به حدود 843 میلیارد دلار می رسد و این در حالی است که منابع ارزی در دسترس کشور در دوره چهار ساله نخست ریاست جمهوری حسن روحانی به حدود 478 میلیارد دلار می رسد. این سیر عمدتاً صعودی اما نشان دهنده آن است که با وجود رشد اعجاب آور درآمدهای ارزی ایران در خلال 6‌دهه اجرای برنامه های توسعه، بازدهی عمومی اقتصاد ایران همواره دستخوش نوسان بوده است.

مقایسه متوسط سالیانه منابع ارزی حاصل از  صادرات نفت، گاز، پتروشیمی، کالاهای غیرنفتی و خدمات در طول دوره مورد مطالعه هم نشان دهنده آن است که دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد، همچنان رکورد بالاترین درآمد متوسط سالیانه ارزی را به خود اختصاص داده است. به این ترتیب، در حالی که در فاصله سال های 1353 تا 1357، متوسط سالیانه منابع ارزی کشور حدود 24 میلیارد دلار بوده، این شاخص در سال های دوران دفاع مقدس به حدود 16 میلیارد دلار کاهش یافته است. متوسط سالیانه منابع ارزی در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی به حدود 19 میلیارد دلار، در دوره اصلاحات به حدود 29 میلیارد دلار و در دوره ریاست جمهوری احمدی‌نژاد به حدود 105 میلیارد دلار رسیده است. در دوره نخست ریاست جمهوری روحانی اما در رقابتی نزدیک با دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد، ایران سالانه به طور متوسط به حدود 95 میلیارد دلار منابع ارزی دسترسی داشته است.