دومین جلسه از سلسله جلسات «نقد و گفتگو» با موضوع بررسی تاثیرات «فیک‌نیوز» و راه‌های مقابله با آن با حضور کارشناسان و صاحب نظران حوزه رسانه و فعالان فضای مجازی در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار شد.
در این نشست که با حضور عباس عبدی روزنامه‌نگار و پژوهشگر اجتماعی، امیر محبیان روزنامه‌نگار و مدیرعامل خبرگزاری آریا و شهرام شریف روزنامه‌نگار حوزه تکنولوژی و مدیر مسوول سایت آی‌تی ایران برگزار شد، عوامل اجتماعی گسترش و نفوذ فیک‌نیوز، تاثیرات اجتماعی و سیاسی آن همچنین راه مقابله با فیک‌نیوز مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
عبدی: عوامل اجتماعی موثر در گسترش فیک نیوز
در ابتدای این نشست عباس عبدی با اشاره به اینکه بی‌اعتمادی موجود در جامعه زمینه را برای پذیرش فیک‌نیوز ایجاد می‌کند در رابطه با عوامل موثر در باورپذیری اخبار فیک گفت: «اولین مساله فقدان اعتماد است، فیک‌نیوز در جامعه‌ای شکل می‌گیرد یا تولید می‌شود که از آن استقبال شود و در جامعه‌ای که اعتماد کم این استقبال بیشتری صورت می‌گیرد در نتیجه بر اثر انتشار فیک‌نیوز اعتماد نیز دوباره کم می‌شود.
دومین مورد جامعه متشنج و ناپایدار است، جامعه‌ای که ثبات و پایداری داشته باشد عجله‌ای برای شنیدن هر خبر و قضاوت فوری درباره آن ندارد. بنابراین در جامعه متشنج هر کسی یا گروهی سعی دارد با اخبار جعلی موازنه را به سمت خود سوق دهد. علت دیگر را می‌توان فقدان مرجعیت رسانه‌ای دانست. جامعه‌ای که مرجع رسانه‌ای ندارد هر کسی می‌تواند هر حرفی درست و نادرستی بزند بدون اینکه از فیلتر رسانه‌ای معتبر برای تایید و رد آن گذشته باشد.
بنابراین می‌بینیم در جامعه‌ای که مرجعیت رسانه‌ای کاهش پیدا کرده، تولید و پذیرش فیک‌نیوز بیشتر و بیشتر شده است.»
محبیان: آیا انسان موجودی عقلانی است؟
در ادامه این نشست، امیر محبیان با اشاره به تحول معنای فیک‌نیوز در سال‌های اخیر این مفهوم را تحت عنوان «آلودگی اطلاعاتی» دسته‌بندی کرد و با اشاره به عوامل روانشناختی پذیرش فیک‌نیوز گفت: «انسان‌ها موجوداتی نیستند که عقلانی فکر کنند بلکه موجوداتی هستند که قابلیت عقلانی شدن را دارند و انسان در مواجهه اول با بسیاری از موضوعات احساسی و عاطفی قضاوت می‌کند لذا دوست دارد چیزی را که مایل است به عنوان خبر دریافت کند و بشنود بنابراین خیلی از ما وقتی اخبار واقعی را می‌شنویم، کشش آن را نداریم، چون مطابق تمایل ما نیست.»
شهرام شریف، خبرنگار حوزه تکنولوژی نیز با اشاره به اهمیت شبکه‌های اجتماعی مجازی در تولید محتوا و اخبار اظهار کرد: «مشکلی که در شبکه‌های اجتماعی وجود دارد قضاوت سریع است؛ اینکه مردم خیلی زود نسبت به موضوعی واکنش مثبت یا منفی نشان می‌دهند. علاوه بر این مساله روایت غالب هم در این شبکه‌ها مطرح است. کسی که زودتر حرف یا خبر منفی را در فضای مجازی منتشر می‌کند، مردم همراهش می‌شوند و غایب بودن در این فضا باعث نادیده گرفته شدن می‌شود.»
عوامل گسترش فیک نیوز: انحصار رسانه‌ای و عدم حاکمیت قانون
در ادامه این نشست، عباس عبدی با اشاره به مشکلاتی که گسترش فیک‌نیوز در جامعه ایجاد می‌کند، بیان کرد: «با گسترش فیک‌نیوز هزینه مبادله بالا می‌رود زیرا افراد دیگر نمی‌توانند به یکدیگر اعتماد کنند. هزینه مبادله بالا می‌رود، امنیت از بین می‌رود و امنیت نه فقط امنیت فیزیکی، امنیت روانی مثل اینکه وقتی من با شما صحبت می‌کنم، اگر مطمئن باشم تمام آنچه به من می‌گویید درست است یا آنچه رادیو و تلویزیون می‌گویند درست است، این خودش امنیت بسیار بالایی ایجاد می‌کند.
چون مردم که حوصله و تخصص‌اش را ندارند که بروند اخبار را ریشه‌یابی کنند. برخی می‌گویند که رسانه‌های رسمی ما منشأ فیک‌نیوز هستند، درست هم می‌گویند؛ به خاطر این است که قانون وجود ندارد. اگر قانونی باشد که وقتی صداوسیما یک خبر فیک علیه شما بزند جریمه‌ای بشود که تا هفت پشتش فراموش نشود، هیچ‌وقت این کار را نخواهد کرد. یا اگر هم بکند به محض پی بردن به اشتباه 10 برابر بیشتر از اصل خبر عذرخواهی می‌کند و سعی می‌کند جبران کند.
آن موقع شما دیگر ضرر نکردید، او ضرر کرده است. بنابراین بحث اصلی که در ایران در رابطه با گسترش فیک‌نیوز وجود دارد، یکی انحصار رسانه است، یکی فقدان قانون مناسب و فقدان تنظیم روابط و یکی فقدان حاکمیت قانون است.»
وجود تبعیض دروغ را مجاز می‌کند
امیر محبیان در ادامه نشست با اشاره به اینکه دروغ و اخبار فیک به ضرر همه از جمله طراحان آن است، اظهار کرد: «اگر فرد احساس بکند، دروغی که می‌گوید برایش هزینه‌زاست؛ کم‌کم این عمل را ترک خواهد کرد. اما به نکته مهمی اشاره کردید که یکی از شرکت‌کنندگان نشست‌های پیشین هم مطرح کرده بود.
اگر قضیه را صرفا اقتصادی ببینیم و عدالت را به معنی تساوی در میان همه برقرار کنیم؛ تصور کنید که بگوییم هر دروغی 100 هزار تومان جریمه دارد. پرداخت این جریمه برای من که 100 هزار تومان ندارم خیلی سخت است بنابراین دروغ نمی‌گویم. ولی عملا کسی که پول دارد با پرداخت هزینه دروغ می‌گوید.
یعنی باید تناسب‌ها رعایت بشوند. طبیعتا نباید هزینه برای منی که ممکن است رسانه‌ام در روز 50 هزار نفر مخاطب داشته باشد؛ با آن رسانه‌ای 5 میلیون مخاطب دارد، برابر باشد. یک دروغ می‌تواند 50 هزار نفر و دروغی دیگر می‌تواند 5 میلیون نفر را متاثر بکند.
بنابراین مکانیسم روشن و در عین حال دقیق و قاطعی لازم است. یکی از مسائل دیگری که دروغ را متاسفانه مجاز می‌کند، وجود تبعیض است. یعنی وجود تبعیض، توجیه‌گر دروغ است. به عبارتی کسی حقی دارد که در همان شرایط دیگری همان حق را ندارد.»
صرف قانونگذاری برای مقابله با فیک نیوز کارایی ندارد
در ادامه این نشست شهرام شریف با اشاره به مواضع عباس عبدی در رابطه با ضرورت قانونگذاری در حوزه فیک‌نیوز ابراز کرد: «من به سابقه قانونگذاری تکنولوژی و وب در ایران و دنیا نگاه می‌کنم و می‌بینم که تاثیر مثبتی بر رفع مشکلات در این حوزه نداشته است.
مثلا از قانون فیلترینگ که از شورای عالی انقلاب فرهنگی بیرون آمد تا امروز که شورای عالی فضای مجازی دستور می‌دهد که بسته‌های غیراینستاگرامی شرکت‌های اینترنتی بفروشند، مدل‌هایی نیستند که بتوانند مشکلات و معضلات ما را در تلگرام یا اینترنت تنظیم کنند. باید خودمان را در آینه ببینیم. به نظرم اشکال همچنان در خود جامعه است.
کانال تلگرامی رسانه نیست، ابزار است که دست کسی افتاده که در جامعه نظری دارد یا اعتراض دارد چنانکه آقای عبدی گفتند یا موضوعی دارد که می‌خواهد از آن بگوید. تلگرام این امکان را برای او فراهم می‌کند و دم دست است. اگر تلگرام را ببندیم فردا از اینستاگرام استفاده خواهد کرد و اگر اینستاگرام را ببندیم در تظاهرات پلاکارد به دست می‌گیرد. موضوع او حل نشده است که از این ابزار‌ها استفاده می‌کند.
حذف تلگرام و قانون گذاشتن برای تلگرام تجربه شد و به نظر من تاثیری نداشت. فیلتر شدنش مردم را از آن دور نکرد و سرمایه‌گذاری گسترده روی پیام‌رسان‌های داخلی باعث نشد که مردم از آن دست بکشند.»
دولت چه کاری می‌تواند انجام دهد؟
وی در همین راستا با اشاره به اینکه قانونگذاری یا فیلترینگ راه‌حل مناسبی برای مواجهه با فیک نیوز نیست، افزود: «فیک‌نیوز بخش عمده‌ای از تاثیری که می‌گذارد روی جامعه سطح پایین کشور است. چند شب پیش مرکز ماهر گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد 50 درصد نرم‌افزار‌های تلگرامی که ایرانی‌ها در فروشگاه‌های اندرویدی ایرانی ساخته‌اند، فیک هستند و اطلاعات کاربران را می‌دزدند.
برای اولین بار بود که وزارت ارتباطات اطلاعاتی از این قبیل را منتشر می‌کرد. به نظر من کاری که دولت می‌تواند بکند از این جنس کارهاست؛ کاری که بتواند شفاف‌سازی بکند نه در جهت قانونگذاری بخواهد دخالت بکند. امروز ما با قدرتمند شدن فیک‌نیوز مواجه هستیم. تکنیک‌هایی که برای افراد سطح پایین جامعه به کار می‌برند، پیچیده‌تر می‌شود.»
حاکمیت قانون و بالا بردن هزینه دروغ‌گویی راه‌حل مقابله با فیک نیوز
در پایان این جلسه، حاضران در پاسخ به این سوال که چه عوامل می‌تواند منجر به کاهش اثرگذاری فیک‌نیوز شود بر بالا رفتن هزینه دروغ گویی و مقابله عادلانه با دروغ، حاکمیت قانون و اجرای قانون برای همه افراد و گروه‌ها، افزایش اعتماد اجتماعی میان مردم و حاکمیت از طریق افزایش سرمایه اجتماعی و استفاده از فناوری‌های نو به عنوان مهم‌ترین راه‌حل‌ها برای مقابله با فیک‌نیوز مطرح عنوان شد.
