کاربست دیپلماسی عمومی در صدور انقلاب اسلامی

طرح مسئله

جمهوری اسلامی ایران به عنوان نظام سیاسی برآمده از انقلاب اسلامی، سیاست صدور انقلاب را از همان روزهای نخستین پیروزی انقلاب، در دستور سیاست خارجی خود قرار داده است. صدور انقلاب اسلامی چندان برای نظام اهمیت دارد که در رأس برنامه های سیاست خارجی واقع شده است و بخش زیادی از فعالیت های این حوزه را تحت تأثیر دارد. در دوره های مختلف، معانی و مفاهیم مختلفی از این سیاست برداشت شده و دولت های جمهوری اسلامی هریک از الگوها و ابزارهای متفاوتی برای اجرای آن سود برده اند. چنانکه می توان در سیاست خارجی نظام جمهوری اسلامی، از الگوهای مختلفی در صدور انقلاب سخن گفت.

این مقاله به تبیین و واکاوی سیاست صدور انقلاب اسلامی می پردازد و در پی این مقصود است که کارکرد و نقش دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران را در آن سیاست بررسی نماید. مقاله در مقام پاسخ گویی به این پرسش است که جمهوری اسلامی در صدور انقلاب اسلامی چه الگو و رویکردی را مبنا قرار داد و برای تحقق آن چگونه از دیپلماسی عمومی سود جسته است؟ پاسخ موقت به این فرضیه این است؛ ایران با تأکید بر سیاست صدور انقلاب، ملت ها را جامعه هدف خود قرار داده است و بهترین ابزار برای رسیدن به این منظور را در دیپلماسی عمومی می جوید.

صدور انقلاب

معمولاً با تغییر نظام سیاسی یک کشور، به خصوص در سیستم دولت ملت، به ویژه از طریق انقلاب ها، تلاش می شده است که جهت حفظ دستاوردها، دست به اشاعه ارزش ها و اصول انقلابی شان بزنند. به گفته کرین برینتون صدور انقلاب از طبیعت آن بر می خیزد. (برینتون، 1363: 226) اصطلاح «صدور انقلاب» در آثار روابط بین الملل آورده نشده است. «با این حال ایده اصلی در پیگیری اقدام به صادر کردن انقلاب، نه دقیقاً در پرداخت اروپا محوری و به زبان جامعه بین الملل پس از معاهده وستفالیا، بلکه در تعریف وسیع کلمه، بخشی از روابط کهنه و کنونی است». (اسپوزیتو، 1388: 55)

مفهوم صدور انقلاب، از جمله رسالت های برون مرزی همه انقلاب ها شمرده می شود؛ چنانکه انقلاب فرانسه الهام بخش اکثر دموکراسی ها بود و انقلاب روسیه بر انقلاب چین و کوبا تأثیر گذاشته اند. (محمدی، 1390: 60)

برخی معتقدند «انقلاب ها به مثابه کالایی هستند که صادرات نسبتاً اندکی دارند. » (گلدستون، 1385: 217) در مقابل، برخی ازجمله اسلام گرایان بر این باورند که انقلاب کالا نیست که صادر یا وارد شود، بلکه «اساس انقلاب تغییر اوضاع نفسانی، تغییر روابط و رفتار اشخاص و تغییر احوال و نظامات جامعه است. » (فارسی، 1368: 402) از سوی دیگر نیز برخی صدور انقلاب را برنامه، سیاست یا اقدامی می دانند که از طرف دست اندرکاران یک انقلاب، جهت تأثیرگذاری بر سایر جوامع مطرح می شود. (محمدی، 1390: 501)

بنابراین حضور کارگزاران انسانی در صدور انقلاب نمایان است و زمانی که ملت ها جذب این انقلاب ها شوند، به پیشبرد انقلاب و اهداف آن کمک می کنند و امواج جدیدی از انقلاب ها را با اهداف مشابه خلق می کنند. قدرت ایده های انقلابی را می توان در گستره دامنه انتشار و تأثیرشان بر منازعات انقلابی چندجانبه یافت (گلدستون، 1385: 221) که به تداوم آنها می انجامد. انقلاب، با تداوم به تکامل خواهد رسید.

با طرح سیاست صدور انقلاب اسلامی از سوی رهبران انقلاب، واکنش ها و برداشت های متفاوتی از سوی ناظرین داخلی و خارجی حوادث انقلاب اسلامی نمایان گشت. از سویی نظام سلطه و حتی حکومت های وابسته به آن در جوامع اسلامی، خود را آماده هرگونه اصطکاکی با نظام جمهوری اسلامی ایران در پی سیاست های برون مرزی انقلاب می کردند. از سوی دیگر در داخل، انقلابیون و سیاست مداران در مقابل سیاست صدور انقلاب، مواضع متفاوتی را اتخاذ و نسبت به آن رویکردهای متفاوتی را در پیش گرفتند. چهار رویکرد متفاوت در ایران در مقابل اندیشه صدور انقلاب ایجاد گردید که ناشی از تفاوت دیدگاه ها و برداشت هایی بود که از این سیاست داشتند. (جاودانی مقدم، 1393: 178)

چهار رویکرد در صدور انقلاب اسلامی

الف) رویکرد ملی گرا: ملی گرایان اعضای دولت موقت و یاران مهندس بازرگان در نهضت آزادی مخالف سیاست صدور انقلاب بودند و بر این باور بودند که انقلاب ایران و ارزش های انقلابی آن در قالب مرزهای جغرافیای سیاسی ایران مورد پذیرش است و بحث صدور انقلاب، باعث ایجاد تنش و حساسیت بین المللی می شود. از سوی دیگر حمایت از نهضت های آزادی بخش در سایر کشورها، ناقض اصل عدم مداخله در امور داخلی آن کشورهاست. اعضای دولت موقت، مهم ترین مسئله نظام در این برهه زمانی را بازسازی ملی می دانستند. بنابراین دکتر ابراهیم یزدی وزیر خارجه وقت که باید متولی این امر باشد، با صراحت اعلام نمود: «ما قصد صادر کردن انقلاب خود را نداریم». (محمدی، 1390: 64)

ملی گرایان، سیاست صدور انقلاب را تحریف مبانی و اصول انقلابی ایران از حقیقت ضد استبدادی و استقلال طلبانه به چهره ضد امپریالیستی و آزادی بخش جهانی می دانستند (بازرگان، 1363: 114) و در فرایند تصمیم گیری در سیاست خارجی معتقد بودند که ایجاد روابط سیاسی، مهم ترین ابزار در جهان معاصر برای حفظ منافع ملی ایران است. (ملکی، 1382: 105) البته دکتر یزدی بعدها تصریح کرد که مخالفت وی با صدور انقلاب به معنای آموزش مسلحانه عده ای و اعزام آنها جهت مخالفت با رژیم حاکمه کشور خودشان بود، نه با تبلیغ اسلام و ارزش های انقلاب. (ظریفی نیا، 1387: 56) بنابراین رویکرد ملی گرایان در مقابل صدور انقلاب، به معنای مخالفت محض نبود. دولت موقت، الگومحور و مصلحت گرا بود و در واقع مخالفت با صدور انقلاب را نفی کننده تأثیر انقلاب اسلامی و صدور ارزش های انقلاب در دیگر کشورها نمی دانست. بلکه این طیف، در تلاش برای الگوسازی ایران برای سایر کشورها و ایجاد روابط مسالمت آمیز و کاهش تنش میان دولت های منطقه و جهان پس از انقلاب، با هدف حفظ منافع ملی بودند.

ب) رویکرد آرمان گرا: انقلابیون آرمان خواه مانند شهید محمد منتظری، معتقد بودند انقلاب اسلامی بنا به ماهیت ایدئولوژی جهان شمول و ماهیت اسلامی خود، ضرورتاً باید به سایر کشورهای اسلامی انتقال یابد. در این هدف، از هیچ گونه اقدامی حتی نظامی نباید غافل شد. این جریان بر این باور بودند که جهاد، ابزار مناسبی برای نشر انقلاب اسلامی است و باید اهمیتش را همانند دوران صدر اسلام بازجوید. (ایزدی، 1361: 191) اهداف اصلی صدور انقلاب در این رویکرد، نابود ساختن رژیم های پیرامونی، توانمندسازی نظامی جنبش های آزادی بخش و به خطر افکندن حکومت های مستبد در جهان اسلام و منافع جهانی استکبار به شمار می آمدند. (محمدی، 1390: 64)

ج) رویکرد ام القرای اسلامی: طرفداران رویکرد سوم، تلفیقی از دو دیدگاه ملی گرایان و آرمان گرایان را مدّنظر داشتند. آنها معتقد بودند که باید تلاش نماییم در داخل مرزهای ملی یک امت نمونه بسازیم و از تمامی ابزارهای انقلابی و ظرفیت های آن چه قانونی و حتی نظامی استفاده نماییم. در رابطه با جامعه جهانی نیز سیاست مسالمت آمیز را دنبال می کردند. از نظر آنان اقدام علیه حکومت های مستبد و وابسته یا تفاهم با آنها در وضعیت موجود، وابسته به مصالح و منافع ملی است و مادامی که در داخل موفق به تثبیت اوضاع نشده ایم، نباید در اندیشه صدور انقلاب باشیم و نسبت به جامعه جهانی، موضع تعرضی در پیش گیریم. نظریه حفظ ام القرای اسلامی توسط دکتر محمدجواد لاریجانی بر اساس این رویکرد مطرح شد. (امام خمینی، 1378: 46)

د) رویکرد واقع گرا: این رویکرد از سویی الگو شدن جامعه انقلابی ایران را برای سایر ملل و از سوی دیگر تبلیغ اسلام ناب محمدی(ص)، قرآن و انقلاب را در میان سایر ملل، یک ضرورت مطرح می کند. در این نظریه، دخالت نظامی و الگو های قهرآمیز صدور انقلاب منتفی است. دیدگاه امام خمینی(ره) با این رویکرد قابل بررسی است.

امام خمینی(ره) که دیدگاه شان سنخیت کاملی با ارزش های انقلاب اسلامی دارد، موضع دقیقی را در مقابل سه رویکرد پیشین اتخاذ نمودند. ایشان ضمن انتقاد از آنها، حرکت های انفعالی، بی توجهی به جامعه جهانی و بکارگیری شیوه های استثماری در سیاست خارجی را رد کرده و اعلام نمود صدور انقلاب قطعی است:

ما انقلابمان را به تمام جهان صادر می کنیم؛ چراکه انقلاب ما اسلامی است و تا بانگ «لا اله الا الله » و «محمد رسول الله» بر تمام جهان طنین نیفکند، مبارزه هست و تا مبارزه هست و تا مبارزه در هرکجای جهان علیه مستکبرین هست، ما هستیم. (امام خمینی، 1379 (الف): 11 / 226)

امام خمینی(ره) قطعی بودن صدور انقلاب را مبنی بر آن نمی داند که از هر ابزاری برای پیشبرد آن سود جست.

اینکه می گوییم باید انقلاب ما به همه جا صادر بشود، این معنی غلط را از او برداشت نکنند که ما می خواهیم کشورگشایی کنیم. ما همه کشورهای مسلمین را از خودمان می دانیم. (همان: 226)

صدور انقلاب اسلامی راهبردی است که اعتقاد به صدور آموزه های انقلاب اسلامی دارد تا نمونه های مشابه آن را در ممالک اسلامی و حتی غیر اسلامی محقق گرداند.

شهید مطهری در این مورد بیان می کند:

من بتدریج این امید در دلم زنده می شود که این انقلاب به ایران محدود نمی ماند، هفتصد میلیون مسلمان را در برخواهد گرفت و چه افتخاری برای ایران خواهد بود که یک انقلاب اسلامی از ایران شروع بشود و تمام کشورهای اسلامی را زیر نفوذ خودش بگیرد که مطمئناً خواهد گرفت. (مطهری، 1375: 21)

رویکرد واقع گرایی امام خمینی(ره) در صدور انقلاب، برخاسته از ماهیت اسلامی انقلاب ایران است. دین اسلام ایدئولوژی جهان گرایی دارد. شعارها، اهداف، روش، محتوا، جهان بینی و ارزش های برخاسته از آن، شکل دهنده اشتراکات عمیق معنوی در میان جوامع اسلامی است. اینک پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ضروری است که بنا به فرموده امام راحل(ره) ضمن توجه به نیازهای ملی و داخلی کشور، انقلاب اسلامی رویکرد جهان گرایی اسلام را دنبال نماید. (جاودانی مقدم، 1393: 179)

رویکرد جهان گرایی امام خمینی(ره) و نگاه جهانی ایشان، نشان دهنده ماهیت فرهنگی صدور انقلاب است نه نظامی. امام(ره) هدف از صدور انقلاب را نشر ارزش های انسانی و عمومی بشریت در جهان، (امام خمینی، 1379 (الف): 13 / 95) اشاعه ارزش های خود از طریق ایجاد شناخت و بیداری در مردم دنیا (همان: 10 / 242) و نشر و انتقال معنویت و تجربیات خود (همان: 13 / 90) عنوان می کند. لذا صدور انقلاب مبتنی بر قدرت نرم انقلاب اسلامی است و استفاده از قدرت سخت همچون اقدامات نظامی جایگاهی ندارد. (همان: 15 / 321)

بنابراین «صدور انقلاب از دیدگاه امام(ره) به مفهوم تأکید بر تحقق ارزش ها در داخل و اهتمام جدی به ارائه و اشاعه ارزش ها و آرمان های انقلاب در خارج است. » (محمدی، 1390: 69) به عبارت دیگر صدور انقلاب به معنای انتقال پیام انقلاب اسلامی به جهانیان با بارور کردن تبلیغات اسلامی، نه به معنای صدور کالا با لشکرکشی است. امام(ره) با ترویج این واژه، ضمن آنکه توانستند امید را در میان مستضعفان جهان و ملل آزادی خواه و استقلال طلب زنده کنند، وحشتی را در دل های مستکبرین و سلطه گران ایجاد کرده و آن را مترادف با آگاهی و بیداری اسلامی در ادبیات سیاسی جهان اسلام نمودند. (دهشیری، 1388: 19)

در دیدگاه واقع گرایانه امام به سیاست صدور انقلاب اسلامی، سه گروه جامعه هدف محسوب می شوند: نخست ملت ها مخاطب پیام انقلاب هستند. در این سطح با ایجاد بیداری در مردم و وحدت درونی آنها، (امام خمینی، 1379 (الف): 10 / 243؛ 16 / 325) مشروعیت دینی و مردمی دولت های نامشروع، وابسته و ناکارآمد استبدادی و استعماری به چالش کشیده می شود و احساس حق تعیین سرنوشت و مشارکت سیاسی در قدرت در ملت ها بیدار شود. (حشمت زاده، 1385: 291) در این منظر همه ملت ها باید در مسیر آزادی و عدالت خواهی قرار گیرند. (امام خمینی، 1379 (الف): 20 / 473) گروه دوم جنبش های آزادی بخش در جهان اسلام و سایر ملل (همان: / 32؛ اسپوزیتو، 1388: 70) و گروه سوم دولت ها هستند. (امام خمینی، 1379 (الف): 13 / 281)

بنابراین از دیدگاه امام خمینی(ره) ماهیت صدور انقلاب باید فرهنگی باشد و مهم ترین مخاطب آنها نیز ملت ها و مردم جوامع مختلف اسلامی و غیر اسلامی هستند. اینجاست که ابزار و روش های متناسب با جامعه هدف (ملت ها) و قالب و محتوای فرهنگی و ایدئولوژیک در صدور انقلاب مطرح گردید. دیپلماسی عمومی و ظرفیت های موجود در آن توانسته است در صدور انقلاب اسلامی با توجه به دیدگاه امام راحل مؤثر واقع شود؛ به گونه ای که نظام سلطه را به واکنش در مقابل آن برانگیزد. چنانکه ماگارت تاچر، نخست وزیر اسبق انگلستان دراین باره می گوید:

غربی ها از شوروی واهمه ندارند، چون در مقابل سلاح های نظامی ویرانگر شوروی، ما نیز به سلاح های مدرن مجهزیم، اما از فرهنگ اسلامی انقلاب نگرانیم. (خرمشاد، 1381: 72)

اهداف جمهوری اسلامی ایران از صدور انقلاب اسلامی

از اصول مرتبط با سیاست خارجی ایران و صدور انقلاب اسلامی در قانون اساسی می توان به موارد ذیل اشاره کرد: بند شانزدهم اصل سوم: «تنظیم سیاست خارجی کشور بر اساس معیارهای اسلام، تعهد برادرانه نسبت به همه مسلمانان و حمایت بی دریغ از مستضعفان جهان. » اصل 152 و 154 نیز سیاست خارجی ایران را مبتنی بر دفاع از حقوق همه مسلمانان و روابط صلح آمیز متقابل، سعادت خواهی برای کل جامعه بشری، دفاع از حقوق استقلال طلبانه و آزادی خواهانه مردم جهان و حمایت از مبارزات حق طلبانه مستضعفین در برابر مستکبرین در هر نقطه از جهان می داند. اصول حاکم بر سیاست خارجی ایران از ماهیت فراملی انقلاب اسلامی، ماهیت اسلامی نظام و آرمان انقلاب اسلامی منعکس در شعارها، اهداف و همچنین در متن قانون اساسی نشئت می گیرد. بنابراین ایران در پیگیری سیاست صدور انقلاب، اهداف ذیل را نظر دارد:

1- احیای هویت جهانی اسلام و عرضه اسلام ناب محمدی(ص). (امام خمینی، 1379 (الف): 20 / 232)

2- پرچمداری انقلاب فرهنگی جهان و به چالش کشاندن سلطه فرهنگی غرب و بیان آثار سوء و مخرب سلطه آنان بر ملل و به ویژه ملت های اسلامی.

3- مبارزه با صهیونیسم جهانی و تلاش برای ایجاد همبستگی میان ملت ها در مبارزه با آنان. (همان: 14 / 77)

4- برقراری روابط دوستانه و صلح آمیز با جهان. (همان: 10 / 252)

5- دعوت از ملت های تحت سلطه برای الگوگیری از انقلاب ایران و حمایت از نهضت های آزادی خواه. (همان: 12 / 138)

6- دعوت از ملت ها برای وحدت و همبستگی میان امت اسلامی. (همان: 1 / 84)

7- دعوت از تمامی جهانیان برای آشنایی با انقلاب اسلامی و ارزش های آن. (میلانی و اسماعیلی، 1393: 52)

دیپلماسی عمومی

در فرهنگ علوم سیاست، دیپلماسی به مثابه مدیریت سیاست خارجی یک کشور است. (هالستی، 1374: 212) برخی از آن به عنوان «فنّ و هنر حلّ و فصل صلح آمیز مسائل و مشکلات بین المللی و اختلافات کشورها به طریق مسالمت آمیز » یاد می کنند. (دهقانی فیروزآبادی، 1388: 186)

انقلاب اسلامی هم آن چنان که گذشت برای صدور انقلاب، بر مردم جوامع مختلف تأکید بیشتری دارد. از آنجا که انقلاب ها پیوستگی رژیم های حاکم بر یک کشور با قواعد حاکم بر جامعه جهانی را بر هم می زنند، معمولاً انقلابیون تلاش می کنند تا روابط با ملت ها را جایگزین روابط با دولت ها کرده و شکل نوینی از دیپلماسی را در پیش گیرند تا تجارب و آموزه های خود را به دیگر ملل منتقل نموده و حوزه فراگیری ارزش های مورد ادعای خود را گسترش دهند. (فلاح نژاد، 1384: 39) بنابراین دیپلماسی عمومی، در خدمت صدور انقلاب اسلامی قرار گرفت.

دیپلماسی عمومی «توسعه و پیشرفت ارتباطات و اطلاعات در جامعه اطلاعاتی بین المللی و به تبع آن ظهور سیاست فرا بین المللی ایجاب کننده یک فرهنگ دیپلماسی نوینی است که بر شفافیت، باز بودن و همکاری با بازیگران جامعه مدنی و ملی استوار می باشد. » این نوع دیپلماسی که از آن به عنوان دیپلماسی عمومی یاد می شود، متضمن ارتباط با گروه های مرجع، رهبران احزاب سیاسی، گروه های ذی نفوذ، نخبگان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، رسانه ای به عنوان سازندگان افکار عمومی و کلیه شهروندان، جهت شکل دهی افکار هماهنگ با اهداف سیاست خارجی است. (دهقانی فیروزآبادی، 1388: 206)

دیپلماسی عمومی و شکل دادن به افکار عمومی هنگامی که یک حکومت مردمی جایگزین یک حکومت استبدادی می شود، اهمیت بیشتری می یابد. (نای، 1389: 192) دیپلماسی عمومی دارای سه بعد مهم است: نخست ارتباطات روزانه که شامل شرح شرایط تصمیمات سیاسی داخلی و خارجی کشور برای مردم داخل است؛ سطح دوم ارتباطات استراتژیک که مجموعه ای از مناقشه سازی های سازمان یافته، برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی است؛ سطح سوم گسترش روابط دامنه دار و طولانی مدت با افراد و گروه های مؤثر در جریان های داخلی سایر کشورها از طریق بورس تحصیلی، سمینارها، کنفرانس ها و دسترسی به شبکه های رسانه ای است. (همان: 197 195) فراگیر شدن اندیشه و ادبیات دیپلماسی عمومی در دیپلماسی معاصر، الهام گرفته از انقلاب 1917 شوروی است که به جای دولت ها، ملت ها را مخاطب قرار داد. اما باید بر نقش انقلاب اسلامی ایران در تسریع فرایند تکوین دیپلماسی عمومی تأکید کرد.

در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) منافع ملی اولین شاخص در سیاست خارجی نمی باشد، بلکه مفهوم «امت» نقش محوری دارد و دیپلماسی عمومی نیز یک فرایند بلندمدت است.

هیچ عاقلی انتظار ندارد که تبلیغات و تعلیمات ما بزودی به تشکیل حکومت اسلامی منتهی شود. برای توفیق یافتن در استقرار حکومت اسلامی احتیاج به فعالیت های متنوع و مستمری داریم. (امام خمینی، 1379 (ب): 134)

در دیپلماسی عمومی، از ابزارهای رسانه ای و امکانات ارتباطی در حوزه سیاست خارجی برای تأثیرگذاری بر روی مردم سایر کشورها استفاده می شود. در این دیپلماسی طیف وسیعی از امکانات و روش ها، از برنامه های گردشگری گرفته تا برگزاری نشست های دانشگاهی تا اعطای بورسیه به دانشجویان کشورهای مبدأ به مقصد یا برعکس، ایجاد نهادهای فرهنگی، هنری، ترجمه کتاب، استفاده از فضاهای مجازی و سایت های اینترنتی و رسانه های جمعی را در اختیار می گیرد تا افکار مردم کشورهای دیگر را به سود منافع و ارزش های ملی خود جهت دهد.

اقدامات جمهوری اسلامی ایران در صدور انقلاب اسلامی با کاربست دیپلماسی عمومی

ایران پس از پیروزی انقلاب، برای صدور انقلاب و نفوذ فرهنگی خود در سطح منطقه و جهانی، دیپلماسی عمومی را مبنای عمل خود قرار داده و ارتباط با مردم کشورهای اسلامی و غیر اسلامی را برای پیشبرد این سیاست، در دستور کار خود قرار داد. متولی دیپلماسی عمومی ایران وزارت امور خارجه است. با این حال سازمان ها و مراکز مختلفی در این راستا فعالیت می کنند که در ادامه به معرفی و فعالیت های آنها پرداخته می شود:

1- وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران

مهم ترین برنامه های مرکز دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه، ایجاد سازوکارهای لازم در حوزه اداری و اجرایی کشور برای توجه به دیپلماسی عمومی، همکاری با نهادهای مختلف، برقراری ارتباط گسترده با جهان، حضور مؤثرتر در حوزه افکار عمومی جهان، ایجاد تمرکز در برنامه های نمایندگی های ایران در خارج از کشور و شناسایی حوزه های مرتبط با افکار عمومی، شناسایی ظرفیت نهادهای مردمی، فعال کردن حوزه های جدید ارتباطاتی در کنار حوزه های سنتی و رسمی سیاست خارجی، استفاده از رسانه ها برای معرفی ایران و دیدگاه های رسمی کشور، گسترش مبادلات رسانه ای ایران با کشورهای دیگر برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی و جهانیان می باشند. (www.dolat.ir)

2- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

نشر ارزش های انقلاب بر پایه مکتب فکری و سیاسی امام راحل و رهبر معظم انقلاب اسلامی، گسترش مناسبات فرهنگی با ملل مختلف، آگاهی جهانیان نسبت به مبانی و اهداف و دستاوردهای انقلاب اسلامی، صدور محصولات فرهنگی و هنری با رویکرد اسلامی ایرانی، ساماندهی فعالیت های بین المللی مراکز فرهنگی و هنری با همکاری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، برگزاری جشنواره ها، همایش ها و نمایشگاه های فرهنگی و هنری در سطح ملی و بین المللی و مبادلات رسانه ای از مهم ترین اقدامات وزارتخانه مذکور است. (www.farhang.gov.ir)

3- سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی

هدف این سازمان «ایجاد و گسترش شناخت، علاقه و باور نسبت به اسلام ناب، انقلاب اسلامی، مزیت های جمهوری اسلامی ایران و فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی در جوامع دیگر به منظور گسترش پرتوِ اسلام و تحکیم هم گرایی و پیوندهای اسلامی، دینی و معنوی» است. در ادامه به برخی از اقدامات صورت گرفته سازمان در راستای سیاست های ایران و انعکاس دستاوردهای انقلاب اسلامی اشاره می شود:

حوزه گفتگوی ادیان: نشست دینی سازمان با رهبران دینی کنیا، دیدار سفیر ایران با اسقف اعظم کلیسای ارتدوکس روس، کنفرانس رهبران ادیان جهانی و سنتی در قزاقستان، همایش گفتگوی اسلام و مسیحیت ارتدکس، نمایشگاه «گفتگوی ادیان» در مسجد کبود ایروان، کارگاه آموزشی «قرآن و حاکمیت» در دانشگاه شریف اندونزی، کنفرانس «خطر جریان های تکفیری» در باکو.

حوزه فرهنگی: تأسیس شعبات دانشگاهی ایران، اشاعه فرهنگ علوی در اندونزی، آموزش زبان فارسی در مدرسه اسلامی توزلا، گردهمایی بزرگ ایرانیان در بمبئی، برگزاری دوره تربیت مربی قرآن در دهلی نو.

حوزه ترجمه و نشر آثار: انتشار کتاب های درس هایی از انقلاب اسلامی ایران، الخالدان، محمدباقر صدر و بنت الهدی، مناسک مختصر حج آیت الله العظمی خامنه ای، زندگینامه امام خمینی(ره)، فرمایشات امام خامنه ای در مورد حوزه های علمیه و لحمک لحمی و دمک دمی حاوی فرمایشات مقام معظم رهبری درباره رابطه دوستی عمیق دو ملت ایران و عراق در عراق، ترجمه قرآن به زبان انگلیسی، کتاب آشنایی با ایران به زبان بوسنیایی، ترجمه انگلیسی دا در آمریکا، نظام سیاسی ایران به زبان اندونزیایی، ترجمه روسی علوم قرآنی اثر آیت الله معرفت در مسکو، ترجمه منظوم قرآن کریم در تاجیکستان، چهل حدیث حضرت امام خمینی(ره) به زبان تایی در تایلند، ترجمه تاریخ قرآن و مرصاد العباد نوشته نجم الدین رازی در آذربایجان، اشعار سهراب سپهری به زبان ایتالیایی، دعای کمیل در پاکستان، مواضع و دیدگاه های حضرت آیت الله خامنه ای ولی احیاء کننده در لبنان، اسرار التوحید به زبان اسپانیولی، فی رحاب تشیع به زبان لوگاندا (زبان محلی مردم اوگاندا)، فی رحاب تشیع نوشته محمدعلی شمالی از اساتید حوزه علمیه قم به زبان لوگاندا، مفاخر مشاهیر ایران به زبان سوئدی.

در حوزه بیداری اسلامی: برگزاری همایش هایی با موضوعات بیداری اسلامی، فلسطین و وحدت جهان اسلام، انقلاب اسلامی و امام خمینی(ره) در کشورهای مختلف. (www.icro.ir)

4- جامعة المصطفی(ص)

نهادی علمی و بین المللی با هویت حوزوی و با هدف گسترش علوم اسلامی و انسانی و با رویکرد آموزشی، پژوهشی و تربیتی است که شمار زیادی از داوطلبان و دانشجویان خارجی را زیر پوشش گرفته است. تنوع ملیتی فراگیران، گستردگی شعبه ها، مراکز و مؤسسه های آموزشی و پژوهشی در بسیاری از کشورهای جهان، این نهاد علمی را در زمره مراکز علمی و فرهنگی برتر جهان قرار داده است. تاکنون بیش از پنجاه هزار طلبه در جامعة المصطفی(ص) تحت تعلیم و تربیت گرفته اند که 25000 نفر از آنان، دانش آموخته شده و به کشورهای خود بازگشته اند. تأسیس مرکز گفتگوی ادیان، برگزاری همایش، نشست تخصصی و پژوهشی در داخل و خارج کشور، شناسایی عالمان برجسته و تأثیرگذار جهانی و تقدیر از خدمات و فعالیت های ارزنده آنان با عنوان «جایزه جهانی المصطفی»، فعالیت های تألیفی با هدف تولید اندیشه و گسترش جنبش نرم افزاری، تحقق نهضت ترجمه و گسترش ارتباطات و تعاملات علمی با مراکز علمی و فرهنگی کشورهای گوناگون از اهمّ فعالیت های جامعة المصطفی می باشد. (www.miu.ac.ir)

5- بنیاد اندیشه اسلامی

مؤسسه ای فرهنگی و مطبوعاتی است که از سال 1362 فعالیت خود را آغاز کرده و 16 عنوان مجله به زبان های گوناگون برای چهار گروه اقشار تحصیل کرده، عموم مردم، بانوان، کودکان و نوجوانان منتشر می کند. اسامی این نشریات بر اساس گروه های چهارگانه فوق عبارتند از:

1- ثقافتنا (عربی)، التوحید (عربی)، التوحید (انگلیسی).

2- الوحده (عربی)، پیام اسلام (فرانسه)، العالم (عربی)، چشم انداز اسلام (اسپانیایی)، سخن ایران (روسی)، ایران امروز (انگلیسی)، ندای اسلام (انگلیسی)، ایران نوین (اردو)، بیداری اسلامی (انگلیسی).

3- محجوبه (انگلیسی)، الطاهره (عربی).

4- الهدی (عربی)، زمزم (انگلیسی). (www.itf.org.ir)

6- مرکز نشر معارف اسلامی در جهان

این مرکز توسط استاد موسوی لاری در سال 1355 با هدف معرفی شریعت الهی و اندیشه اسلامی و گسترش تعالیم اسلامی و مفاهیم قرآنی در اقصی نقاط دنیا از طریقِ ترجمه آثار به زبان های مختلف تأسیس شد. چاپ قرآن کریم، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و سایر آثار اسلامی به زبان های مختلف، از اقدامات این مرکز است. ثمرات و نتایج خدمات اسلامی و فرهنگی این مرکز در روشن ساختن اذهان انبوه عظیمی از مردم جهان نسبت به حقایق اسلام و جذب افراد بسیاری از غیر مسلمانان به سوی اسلام پیداست. (www.musavilari.org)

7- مجمع جهانی اهل بیت(ع)

مجمع جهانی اهل بیت(ع) با اهدافی چون احیا و گسترش فرهنگ و معارف اسلام ناب محمدی و حراست از حریم قرآن و سنت پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع)، ایجاد و تقویت وحدت در بین تمامی ابنای امت اسلام، حمایت از موجودیت مسلمانان و پیروان اهل بیت، کمک به رشد و اصلاح وضعیت فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی پیروان اهل بیت در جهان، خارج کردن پیروان اهل بیت از مظلومیت رسانه ای و محرومیت های علمی تأسیس گردید. برخی از فعالیت های مهم این مجمع عبارتند از:

1- اجلاس مجمع عمومی در سال های 1369، 1372، 1376، 1382 و 1386 و اخذ تصمیماتی برای بهبود وضعیت مسلمانان.

2- ترجمه و توزیع آثار پژوهشی حدود 1000 عنوان کتاب به 33 زبان زنده دنیا.

3- انتشار مجلات دوره ای به زبان های گوناگون: رسالة الثقلین (عربی)، پیام ثقلین (انگلیسی)، پیام ثقلین (اسپانیولی)، فرشتگان کوچک (ماهنامه کودکان و نوجوانان به زبان اسپانیولی)، کوثر (اسپانیولی)، کوثر (فارسی دری)، سلام (فنلاندی)، قبله ( ترکی استانبولی)، نور (بنگالی)، پیام زینب (اردو)، گنجینه مجمع (فارسی).

4- شرکت در نمایشگاه های بین المللی کتاب در کشورهای مختلف. (www.ahlulbaytportal.ir)

8- اتحادیه بین المللی امت واحده

با اعلام نیاز مردمان جهان برای آشنایی با اسلام و انقلاب اسلامی، نیاز به ارائه گفتمان جهانی انقلاب اسلامی و مسئله صدور انقلاب مطرح گردید. اتحادیه بین المللی امت واحده در مسیر صدور انقلاب و ارزش های اسلامی شکل گرفته است و در پی دستیابی به این اهداف تلاش می نماید: معرفی گفتمان انقلاب اسلامی، مقابله با تهدیدات ابرقدرت ها در مقابل بیداری اسلامی و انقلاب اسلامی، ساماندهی تهاجمات فکری و فرهنگی علیه ابرقدرت ها، حمایت از هسته های مقاومت و همه مستضعفان جهان. (www.unified-ummah.com)

9- مرکز جهانی علوم اسلامی

با پیروزی انقلاب اسلامی، تعداد مشتاقان فراگیری علوم اسلامی در کشورهای مختلف جهان افزایش یافت و به منظور ساماندهی امور آنان، «شورای سرپرستی طلاب غیر ایرانی» در حوزه علمیه قم تأسیس شد و در سال 1365 با عنوان «مرکز جهانی علوم اسلامی » به ثبت رسید. از سال 1372 نیز تحت نظارت دفتر مقام معظم رهبری انقلاب قرار گرفت. مرکز جهانی علوم اسلامی نهادی آموزشی و پژوهشی است که ماهیتی حوزوی دانشگاهی دارد. وظایف مرکز عبارتند از: الف) تربیت مبلغ معارف اسلامی، مدرس و محقق علوم حوزوی، ب) سرپرستی طلاب غیر ایرانی، ج) تحت پوشش قرار دادن کلیه طلاب غیر ایرانی حوزه های داخل کشور. (www.gamicis.com)

10- صداوسیمای جمهوری اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مقابله با هجوم و عملیات تبلیغی رسانه های غرب علیه اسلام و انقلاب جز با تجهیز به تاکتیک ها و ابزار رسانه ای مناسب میسر نبود. این امر لزوم سازماندهی مکانیسم های عمل رسانه ای را در منظر سیاستگذاران سازمان صداوسیما قرارداد و سرانجام حوزه برون مرزی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران در سال 1361/1983 به سطح معاونت ارتقا و دامنه کاری خود را گسترش داد.

معاونت برون مرزی به زبان های مختلف برای مخاطبان خارج از ایران برنامه تهیه و پخش می کند. این معاونت شامل تعدادی شبکه رادیویی و تلویزیونی و نیز پایگاه های اینترنتی متعدد می باشد. (www.irib.ir)

شبکه های تلویزیونی برون مرزی

شبکه سحر: در سال 1983 میلادی پخش اولین برنامه های تلویزیونی برون مرزی، آغاز شد. رسالت شبکه جهانی سحر در صدور انقلاب اسلامی، در این محورها قابل بررسی است: معرفی انقلاب اسلامی ایران به عنوان شاخص ترین قیام دینی سده اخیر، تبیین اندیشه سیاسی اسلام، دیدگاه اسلام در خصوص استقلال و نفی ظلم و ظلم پذیری ملت ها، معرفی شخصیت و نظرات امام خمینی(ره)، تحکیم همبستگی و ایجاد تفاهم میان مسلمانان، مقابله با نفوذ فرهنگ غربی در جهان اسلام، افشاگری علیه سیاست های استکباری و اطلاع رسانی اخبار جهان و ایران به ویژه رویدادهای امیدبخش جهان اسلام و نهضت های آزادی بخش به منظور مبارزه با سلطه خبری اغواگرانه غرب و صهیونیسم. (www.sahartv.ir)

شبکه الکوثر: ایران با هدف تحت پوشش قرار دادن جهان عرب، ضرورت تأسیس یک شبکه عربی زبان را احساس نمود. در آغاز با نام سیمای عربی و در سال1384 الکوثر به عنوان یک شبکه ماهواره ای مستقل کار خود را ادامه داد. حجم گسترده مخاطبان شیعی و افزایش انتظارات آنان، الکوثر را بر آن داشت که به محتوای برنامه ها و نیز ساعات پخش خود بیافزاید. الکوثر اکنون به عنوان شبکه معارف اهل بیت (ع) به صورت شبانه روزی فعالیت می کند. (www.alkawthartv.ir)

شبکه العالم: در فوریه 2003 میلادی همزمان با تجاوز نیروهای آمریکایی و انگلیسی به کشور عراق، فعالیت خبری خود را به زبان عربی با شعار سرعت، صحت و دقت با اهداف ذیل آغاز نمود: اطلاع رسانی سریع و شفاف از رویدادها و تحولات سیاسی جهان و منطقه، بررسی ریشه های تاریخی مشکلات مسلمین و راه های برون رفت از آن، گسترش روح همدلی نسبت به هویت فرهنگی واحد، آرمان ها و مصالح مشترک مردم منطقه. (www.alalam.ir)

آی فیلم: شبکه ای که با دو زبان عربی و فارسی پخش می شود. این شبکه در 2010 / 1389 آغاز به کار کرد. هدف اصلی این شبکه، پخش فیلم ها و سریال های ایرانی برای جهان در تمام طول ساعات شبانه روز می باشد. رویدادهای تاریخی، مشاهیر و روحیه استعمارستیزی، از موضوعاتی است که در این شبکه مطرح می شوند. مخاطبان این شبکه را حدود 300 میلیون نفر از عرب زبانان کشورهای مختلف تشکیل می دهند. (www.ifilmtv.ir)

هیسپان تی وی (HispanTV): شبکه تلویزیونی اسپانیایی زبان با فرمت HD می باشد که فعالیت خود را از 2011 آغاز کرد. با تأسیس این شبکه، ایران به دنبال بهبود روابط خود را با کشورهای آمریکای لاتین و اسپانیا است. این شبکه، شعار خود را «بازتاب بی طرفانه خبرهای مهم جهان و خبر از دیدگاهی نو» معرفی کرده است. هدف آن آشنایی بیشتر مردم اسپانیایی زبان با انقلاب اسلامی و دیدگاه های جمهوری اسلامی ایران است. (www.hispantv.com)

شبکه پرس تی وی: اولین شبکه خبری بین المللی ایرانی به زبان انگلیسی است. انعکاس دیدگاه های فراموش شده بخش عمده ای از مردم جهان و فراهم آوردن زمینه و پُلی برای درک متقابل فرهنگ های گوناگون جهان، از اهداف اصلی پرس تی وی به شمار می رود. این شبکه تلاش می کند موضوعات و خبرهای ناگفته کسانی را که از نزدیک اهمیت و گوناگونی شکاف های فرهنگی و سیاسی را تجربه کرده اند، به نظر مخاطبان برساند. (www.presstv.ir)

شبکه های رادیویی: معاونت برون مرزی سازمان صداوسیما، برنامه های رادیویی خود را به 25 زبان در سطح جهان پخش می کند. زبان های مقصد عبارتند از: آذری، آشوری، آلبانیایی، آلمانی، اسپانیایی، اردو، ازبکی، انگلیسی، ایتالیایی، بوسنیایی، بنگالی، پشتو، تاجیکی، ترکی استانبولی، کردی، چینی، فارسی دری، روسی، ترکمنی، تالشی، سورانی، ژاپنی، سواحلی، عربی، عبری، فرانسوی، قزاقی، ملایو، هندی، هوسا.

11- مجمع جهانی صلح اسلامی

در راستای پیشبرد صلح عادلانه مبتنی بر کرامت انسانی و عدالت جهانی، مجمع جهانی صلح اسلامی به عنوان یک سازمان غیردولتی بین المللی در سال 1386 تأسیس گردید. اهداف اصلی آن افزایش همگرایی، دوستی و مودت میان ملت ها و همفکری با اندیشمندان برای دستیابی به الگویی جامع در مورد صلح جهانی است که از روش های مختلفی پیگیری می نماید: برگزاری همایش ها و کنفرانس های علمی (ملی، منطقه ای و جهانی)، تدوین و انتشار آثار علمی و هنری، برگزاری نمایشگاه ها و مسابقات، (علمی، هنری و فرهنگی) انجام تحقیقات و پژوهش های علمی، برگزاری دوره های آموزشی و همکاری با دستگاه های فرهنگی و رسانه ای. (www.iwpeace.com)

دانشگاه بین المللی اهل بیت(ع)

مؤسسه ای آموزشی و غیر دولتی که توسط مجمع جهانی اهل بیت(ع) در سال 1378 تأسیس و به جذب و آموزش دانشجویان خارجی اهتمام می ورزد. مهم ترین اهداف دانشگاه مذکور را می توان به شرح ذیل نام برد: احیا و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی و میراث تشیع، پذیرش و آموزش دانشجویان شیعی از ملل مختلف و اعطای بورس تحصیلی، تربیت نیروهای علمی متخصص مورد نیاز جهان اسلام، برگزاری همایش های علمی، برقراری ارتباط با شخصیت های علمی و فرهنگی شیعی دنیا و بهره گیری از تجارب پژوهشی و فرهنگی آنان. (www.abu.ac.ir)

دانشگاه مذاهب اسلامی

به منظور همبستگی و تقریب بیشتر پیروان مذاهب اسلامی و نظر به نیاز مبرم به پژوهش های جدید بر اساس مقارنه بین مذاهب و غنی تر ساختن بررسی ها و مطالعات آنها، دانشگاه مذاهب اسلامی تأسیس شده است. پرورش نسلی از علما و دانشمندان مسلمان که در عین آگاهی از مذاهب خود، از مبانی دیگر مذاهب اسلامی مطلع و مایه وحدت مسلمانان باشند. تربیت خطیب و مبلغ دینی برای داخل و خارج از کشور از اهداف این دانشگاه می باشد.

همایش های علمی و فرهنگی که دانشگاه مذاهب اسلامی جهت گفتگو و تقریب مذاهب برگزار کرده است عبارتند از: نقش تقریب مذاهب اسلامی در گفتگوی تمدن ها، اجتهاد و نقش آن در وحدت اسلامی، حکومت اسلامی و ولایت فقیه، در محضر علامه طباطبایی، بررسی آرا و اندیشه های امام ابوحنیفه با حضور اساتید شیعه و سنی، امر به معروف و نهی از منکر و همایش سراسری اجتهاد در دوره معاصر. (www.mazaheb.ac.ir)

دیپلماسی عمومی در فضای مجازی و نوین

در دنیای ارتباطات نوین، اطلاع رسانی و ارتباط جهانی از مهم ترین مسائل است. در همین چارچوب و برای نیل به این هدف، اقدام به ایجاد سامانه های مجازی ذیل در جهت تعامل اینترنتی با مخاطبان خود شده است:

1- سایت بنیاد اندیشه اسلامی: این سایت (www.itf.org.ir) به چهار زبان فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسه و حاوی متن کامل مجلات بنیاد، جدیدترین اخبار (بنیاد، ایران و جهان)، معرفی اماکن اسلامی، نظرسنجی و سایر مطالب می باشد.

2- سامانه رایزنان فرهنگی جمهوری اسلامی ایران: این سایت (www.mithaq.ir) به هفت زبان فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، اردو و روسی با هدف تهیه مقالات مبتنی بر موضوعات روز، جریان های تأثیرگذار با گستره جهانی مانند بیداری اسلامی، مناسبت های ملی مذهبی مانند ماه رمضان، عاشورا و پیروزی انقلاب اسلامی ایران و ارتقای سطح کیفی نشریات رایزنی های فرهنگی در زمینه های گوناگون راه اندازی شده است.

3- سایت امام خمینی: این سایت (www.imam-khomeini.com) از سایت های تخصصی در مورد بنیانگذار جمهوری اسلامی است که مقالات و مطالب متنوعی پیرامون زندگی، افکار و اندیشه امام خمینی(ره) ارائه می دهد. این سایت به پنج زبان فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسه و ترکی استامبولی فعالیت می کند و هدف آن تبیین ابعاد گسترده شخصیت امام خمینی(ره)، بررسی نظرات اندیشمندان و شخصیت های بین المللی دربارة امام خمینی(ره)، فراهم نمودن محیطی مجازی برای تبادل افکار و اندیشه های مختلف دربارة ایشان، پرداختن به موضوع «ولی فقیه» و. . . راه اندازی شد.

4- سایت انقلاب اسلامی: این سایت (www.islamic-revolution.com) به زبان های فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسه و ترکی استامبولی و از سایت های تخصصی در زمینه انقلاب اسلامی با هدف معرفی انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن برای تمامی جهانیان، بررسی نظرات اندیشمندان پیرامون انقلاب، معرفی شخصیت های مؤثر در انقلاب، آسیب شناسی انقلاب اسلامی و معرفی ایران امروز شکل گرفته است.

5- خبرگزاری ابنا: با وجود خبرگزاری ها، مطبوعات و سایت های خبری موجود، همواره خلأ یک رسانه یا خبرگزاری که به شکل تخصصی در رابطه با اخبار تشیع و پیروان اهل بیت(ع) در سراسر جهان فعالیت کند، حتی در ایران احساس می شد. در سال 1383 مجمع جهانی اهل بیت سایت خبری تحلیلی با عنوان شیعه نیوز را تأسیس کرد. خبرگزاری ابنا، شکل توسعه یافته سایت «شیعه نیوز » است. ABNA مخفف News Agency Ahlul Bayt است. خبرگزاری ابنا www.abna. ir با زبان های مختلفی فعالیت می کند.

دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در صدور انقلاب

با گذشت بیش از سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، بی تردید می توان گفت که فعالیت های فرهنگی و دیپلماسی عمومی ایران در راستای صدور ارزش های انقلاب اسلامی در طی این سال ها توانسته است به دستاوردها و توفیقات قابل توجهی در دو سطح منطقه ای و بین المللی نائل آید که در ذیل به آنها اشاره می شود:

1- در سطح منطقه ای

1- بازسازی تمدن اسلامی: انقلاب اسلامی ایران با بهره گیری از ارتباطات فرهنگی، میان فرهنگی و دیپلماسی عمومی با اعطای خودباوری فرهنگی به ملت های مسلمان منطقه، توانست رویکرد تمدنی خود را به ظهور رساند. همچنین از رهگذر احیای ارزش هایی چون عدالت محوری و عدالت گستری، توجه به کرامت انسانی و آزادی های مشروع، صلح طلبی، عزت نفس، استقلال گرایی، توسعه اخلاق و دین مداری، حقیقت طلبی و تحکیم مبانی مردم سالاری دینی و بسط و گسترش آن، زمینه های شکوفایی تمدن اسلامی را فراهم آورد.

علاوه بر این، انقلاب اسلامی با تشویق به بهره گیری از فنون جدید ارتباطی و منابع نوین اطلاعاتی و رسانه ای، ضمن مقابله و خنثی سازی شبکه های رسانه ای و تبلیغاتی غرب، توانست به بازسازی تمدن اسلامی بر اساس تبیین اصول دینی و ارزشی جامعه مدنی اسلامی و ارتقای آگاهی های دینی و سیاسی جهان اسلام اهتمام ورزد و با تقویت مبانی حوزه استدلال و تولید فکر و اندیشه (جنبش نرم افزاری) با تکیه بر ظرفیت های خودی و درونی، همه جوامع مسلمان را به برقراری روابط متقابل و همه جانبه دعوت نماید.

2- ارتقای بیداری اسلامی: انقلاب اسلامی توانست با افزایش سطح آگاهی و بیداری گسترده در بین مسلمانان محروم و ستمدیده، افزایش روحیه شهامت و شجاعت لازم در آنها و با تکیه بر خودباوری ملت ها و لزوم شناخت تجربه تاریخی و عملی جنبش های آزادی بخش، حرکت های مردمی را به مبارزه بر اساس اندیشه های انقلابی اسلام، فرا خوانَد. انقلاب اسلامی و پیام های وحدت آفرین امام خمینی(ره) با احیای تفکر دینی، تبیین خصیصه جهانی و سیاسی اسلام، لزوم حضور دین در عرصه های مختلف سیاسی اجتماعی، تقویت انگیزه مردم به حرکت های آزادی خواهانه و استقلال طلبانه و نیز شکل دهی و تربیت قشر جدیدی از نخبگان سیاسی اسلام گرا، موجبات بیداری و خیزش ملت های مسلمان در منطقه را فراهم آورد.

3- احیای هویت جهان اسلام: انقلاب اسلامی ایران نشان داد که دین و به ویژه دین اسلام می تواند عنصری تأثیرگذار بر نظام بین الملل باشد و جهان اسلام با تکیه بر آموزه های جامع، ارزش ها و هنجارهای مبتنی بر آن، از توانایی شکل دهی بر ساختارهای اجتماعی سیاسی برخوردار است. این انقلاب با اثبات توانایی دین برای حکومت داری، به الگو بودن نظام جمهوری اسلامی ایران بر اساس پیوند دین و سیاست برای تمام ملت ها تأکید دارد.

4- جهانی کردن مبارزه با صهیونیسم: بخشی از اندیشه صدور انقلاب، معطوف به حمایت از جنبش ها و حرکت های آزادی بخش به ویژه در فلسطین می باشد. انقلاب اسلامی ایران به مبارزات مردم فلسطین جنبه فراملی بخشید و مبارزه با رژیم صهیونیستی را یک وظیفه اسلامی و ایدئولوژیک اعلام کرد. تعیین آخرین جمعه ماه مبارک رمضان به عنوان روز جهانی قدس از سوی امام خمینی(ره)، شش ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی نشان از عمق توجه ایران اسلامی به مسئله فلسطین دارد. جمهوری اسلامی ایران با آگاهی جهان اسلام درباره آرمان فلسطین و مظلومیت مردم آن، برملا ساختن جنایات رژیم اشغالگر قدس، نقش عمده ای را در تعمیق مبارزات آزادی بخش آن منطقه و جلب نظر مسلمانان و سایر ملّت ها جهان به فلسطین داشته است.

2- در سطح بین المللی

1- به چالش کشیدن سلطه فرهنگی غرب: انقلاب اسلامی ایران با هدف متحول سازی محیط بین الملل از رهگذر تحول و دگرگونی در افکار و اذهان و فراهم ساختن شرایط ذهنی برای تغییر قواعد و هنجارهای بین المللی، سلطه فرهنگی غرب را به چالش کشید و پیام اندیشه فرهنگ سیاسی اسلام؛ استکبارستیزی، استقلال طلبی و راهبرد «نه شرقی؛ نه غربی» را برای جهانیان تبیین کرد. انقلاب اسلامی با ارتباطات فرادولتی در قالب دیپلماسی عمومی و با اتکا به قدرت نرم خود توانست به بازتعریف نسبت معنویت و سیاست، ترویج گفتمان و آموزه های اسلام، طرح ایدئولوژی اسلام برای گذر از ایدئولوژی های مادی گرایانه لیبرالیسم و سوسیالیسم به معرفی خود و نیز مقابله با اقدامات تهاجمی و فرهنگی بپردازد.

2- گشایش جبهه ثالث در نظام بین الملل: انقلاب اسلامی ایران در اوج تحکیم نظام دوقطبی ظهور کرد و در اولین گام های خود، نظام دوقطبی را بر اساس اصل «نه شرقی؛ نه غربی» به چالش کشید و نه تنها قانون مندی آن را رعایت نکرد، بلکه علیه آن قیام کرد و با شکست ابهت استکبار جهانی، توانست پیام و راه ثالثی را به جهانیان عرضه نموده و همواره بر استقرار عدالت، اجرای قوانین الهی، آزادی توأم با مسئولیت انسان در برابر خداوند، حمایت از مستضعفان، نفی استعمار و سلطه گری، گسترش فرهنگ اسلامی و وحدت امت اسلامی تأکید کرده است.

3- انقلاب فرهنگی جهانی: انقلاب اسلامی ضمن اهتمام به صدور پیام انقلاب، تبیین اندیشه تحول بر مبنای معنویت و اسلام و به چالش کشیدن مکاتب مادی غرب، به دنبال زمینه سازی برای تحقق انقلاب فرهنگی جهانی بوده است. انقلاب اسلامی با ارائه تصویری کارآمد از دین به عنوان پدیده ای معنوی و در تعامل با ارزش هایی چون عدالت، معنویت گرایی، حقیقت جویی، کمال طلبی، اخلاق مندی، ظلم ستیزی و حمایت از مستضعفان، دین را در مقام پدیده ای سیاسی و عنصری فرهنگی معرفی نمود.

4- مقابله و خنثی سازی پروژه اسلام هراسی غرب: اسلام هراسی در غرب به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در قالب رخدادهای بسیاری متوجه جهان اسلام بوده است: انتشار کتاب آیات شیطانی نوشته سلمان رشدی، چاپ کاریکاتورهای موهن به اسلام و مسلمانان، آتش زدن قرآن، ساخت فیلم های ضد اسلامی تا حمله به کشورهای اسلامی به بهانه های دفاع از آزادی و حقوق بشر، همگی نشانه ترس و بیم غرب از توسعه اسلام و فرهنگ اسلامی در جهان است. صدور انقلاب اسلامی و معرفی ارزش های اسلامی آن در چارچوب دیپلماسی عمومی، ارتباطات فرهنگی و رسانه ای توانسته است به مقابله با این روند در غرب برای برون رفت از پروژه اسلام هراسی بپردازد. از این رو نه تنها به دفع توطئه های غرب برای انزوای مسلمانان توجه شده است؛ بلکه تلاش شده که در راستای دیپلماسی عمومی، اسلام راستین به مردم غرب بی واسطه معرفی و حس حقیقت جویی آنها برانگیخته شود. پیام مقام معظم رهبری در سال گذشته به جوانان اروپایی و آمریکای شمالی را نمونه ای از اقدامات نظام جمهوری اسلامی برای مقابله با اسلام هراسی غرب می توان برشمرد.

نتیجه

از جمله تمایزات برجسته انقلاب اسلامی نسبت به سایر انقلابها، ماهیت آن است. سایر انقلاب ها غالباً دارای یکی از ماهیت های اقتصادی، سیاسی و ایدئولوژیک هستند؛ در حالی که انقلاب اسلامی، دارای ماهیتی اسلامی و مبتنی بر ارزش ها و اصول اسلامی است. بنابراین انقلابی که دارای چنین ماهیتی جهان شمول است، ضرورتاً برای حفظ انقلاب و دستاوردهای آن، باید به دیگر جوامع اسلامی و غیر اسلامی توجه داشته باشد. صدور انقلاب اسلامی از روزهای نخست پیروزی انقلاب مورد توجه قرار گرفت. با وجود اینکه رویکردهای مختلفی در قبال اندیشه صدور انقلاب اسلامی مطرح شد، اما رویکرد واقع گرایی امام خمینی(ره) غالب گردید و صدور انقلاب قطعیت یافت. بر اساس منویات ایشان، مردم سایر کشورها مخاطب اصلی انقلاب اسلامی و اندیشه های آن واقع شدند. این رویکرد مبتنی بر عناصر فرهنگی و دور از هرگونه تنش زایی بین المللی انجام گرفت.

دیپلماسی عمومی به عنوان یکی از راهکارهای صدور انقلاب اسلامی مورد توجه دولتمردان ایران در سیاست خارجی واقع گردید. در کاربست دیپلماسی عمومی، دولت های ایران با استفاده از ظرفیت های رسانه ای و ارتباطی، اندیشه ها و ارزش های انقلاب اسلامی را به مخاطبان خود که غالباً اقشار مختلفی از مردم سایر کشورها بودند، عرضه می نمایند.

جمهوری اسلامی برای وصول به اهداف فراملی خود، نهادهای مختلفی را ایجاد کرده است. مرکز دیپلماسی عمومی واقع در وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران متولی امر نظارت و اجرای دیپلماسی عمومی کشور است. در راستای پیشبرد سیاست صدور انقلاب اسلامی، نهادها و سازمان های مختلفی اعم از دولتی و غیر دولتی تشکیل شده اند که در زمینه های مختلفی چون علمی دانشگاهی، ارتباطات میان فرهنگی، رسانه ای و اطلاع رسانی، تبلیغاتی، گسترش اندیشه صلح طلبانه در جهان، تحکیم و گسترش وحدت میان مسلمانان فعالیت می کنند. بی تردید در راستای صدور انقلاب اسلامی ایران بسیاری از ملت های اسلامی از ایران الگو گرفته اند و ایران سبب بیداری اسلامی در جهان اسلام گردیده است.

آنچه که برآیند این پژوهش می باشد این است که نهادهای مختلف فرهنگی، علمی و تبلیغاتی کشور غالباً به صورت مجزا فعالیت می نمایند. چنانکه بسیاری از اهداف و عملکرد نهادهای مذکور با یکدیگر هم پوشانی و متوازی و در عین حال ناهماهنگ است که موجب ضعف عملکرد سازمان ها و در نتیجه تحمیل هزینه های زیاد بر دوش نظام خواهد بود. از سوی دیگر به نظر می رسد مرکز دیپلماسی عمومی کشور که باید متولی این امر باشد، در هماهنگ سازی دستگاه ها و نهادهای مختلف درگیر با صدور انقلاب، نقش محوری خود را ایفا نکرده است. با این وجود در اثر فعالیت های انجام شده ایران و ماهیت اسلامی انقلاب، نه تنها در جهان اسلام و جنبش های اسلامی معاصر، بلکه در اندیشه و نظام بین الملل نیز منشأ تغییرات و تحولاتی بوده است.

منابع و مآخذ

الف) کتب و مقالات

1- اسپوزیتو، جان. ال، 1388، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمه محسن مدیر شانه چی، تهران، باز.

2- ایزدی، مصطفی، 1361، یادنامه شهید محمد منتظری (مجموعه گفتارها)، تهران، فرهنگ انقلاب اسلامی.

3- بازرگان، مهدی، 1396، انقلاب ایران در دو حرکت، تهران، نهضت آزادی.

4- برینتون، کرین، 1363، کالبدشکافی چهار انقلاب، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، نشر نو.

5- جاودانی مقدم، مهدی، 1393، «کاربست رهیافت گفتمان در تبیین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه امام خمینی(ره) »، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، سال یازدهم، پاییز، شماره 38، ص 186 169-

6- حشمت زاده، محمدباقر، 1385، تأثیر انقلاب اسلامی در کشورهای اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

7- خرمشاد، محمدباقر، 1381، «انقلاب اسلامی و بازتاب آن در رویکرد نظری»، فصلنامه اندیشه انقلاب اسلامی، شماره1، بهار 81-

8- خمینی، روح الله، 1378، صدور انقلاب از منظر امام خمینی(ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

9- ، 1379 (الف)، صحیفه امام خمینی(ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

10- ، 1379 (ب)، ولایت فقیه حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

11- دهشیری، محمدرضا، 1388، بازتاب مفهومی و نظری انقلاب اسلامی ایران در روابط بین الملل، تهران، علمی و فرهنگی.

12- دهقانی فیروزآبادی، سید جلال، 1388، «دیپلماسی نوین خاورمیانه ای ایران: ضرورت ها و الزامات»، مجموعه مقالات دیپلماسی نوین، جستارهایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.

13- ظریفی نیا، حمیدرضا، 1387، کالبدشکافی جناح های سیاسی ایران از 58 تا 78، تهران، آزادی اندیشه.

14- فارسی، جلال الدین، 1368، فلسفه انقلاب اسلامی، تهران، امیرکبیر.

15- فلاح نژاد، علی، 1384، سیاست صدور انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

16- گلدستون، جک، 1385، مطالعات نظری تطبیقی انقلاب ها، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران، کویر.

17- محمدی، منوچهر، 1378، انقلاب اسلامی زمینه ها و پیامدها، قم، دفتر نشر معارف.

18- ، 1390، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

19- مطهری، مرتضی، 1375، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، صدرا.

20- ملکی، عباس، 1382، «فرایند تصمیم گیری در سیاست خارجی ایران»، مجله راهبرد، شماره 28، بهار 82.

21- میلانی، جلیل و محمدتقی اسماعیلی، 1393، «نظریه پخش و بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر پاکستان»، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، سال یازدهم، شماره 38، ص 64 47.

22- نای، جوزف اس، 1389، قدرت نرم، مترجمان محسن روحانی و مهدی ذوالفقاری، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).

23- هالستی، کی جی، 1374، مبانی تحلیل سیاست بین الملل، ترجمه بهرام مستقیمی و مسعود طارم سری، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.

ب) پایگاه های اطلاع رسانی نهادها و سازمان ها

1- اتحادیه بین المللی امت واحده: www.unified-ummah.com

2- امام خمینی(ره): www.imam-khomeini.com

3- پایگاه اطلاع رسانی دولت: www.dolat.ir

4- انقلاب اسلامی: www.islamic-revolution.com

5- بنیاد اندیشه اسلامی: www.itf.org.ir

6- جامعة المصطفی: www.miu.ac.ir

7- خبرگزاری ابنا: www.ahlulbaytportal.ir

8- دانشگاه بین المللی اهل بیت(ع): www.abu.ac.ir

9- دانشگاه مذاهب اسلامی: www.mazaheb.ac.ir