دکتر ناصر ابراهیمی دریانی؛ فوق تخصص گوارش و کبد، عضو هیئت‌علمی دانشگاه
بیماری روده تحریک‌پذیر، بسیار شایع می‌باشد و حدود 10 تا 20 درصد از افراد جامعه به آن مبتلا هستند پس از سرماخوردگی، این بیماری، شایع‌ترین عامل مصرف دارو است.
این بیماران، بیش از 50 درصد از مراجعه‌کنندگان به پزشکان متخصص داخلی – گوارش را تشکیل می‌دهند.
گرچه این بیماری شایع است، ولی تقریباً یک‌چهارم بیماران درباره بیماری خود با پزشکان صحبت نمی‌کنند؛ زیرا باور ندارند که بیماری روده تحریک‌پذیر یک وضعیت فیزیکی واقعی است و قابل‌درمان می‌باشد.
تقریباً یک‌سوم بیماران باور دارند که علائم بیماری آنها با رژیم غذایی مرتبط است به‌علاوه بسیاری از مردم به‌خصوص خانم‌های میان‌سال و مسن فکر می‌کنند که یبوست، وضعیت نسبتاً طبیعی‌تری است.
حتی کسانی که از علائم بیماری همراه با یبوست مثل درد شکم، نفخ یا یبوست مزمن آگاه هستند.
اغلب علائم خود را به علل دیگری مثل آنفلوانزا یا بیماری کیسه صفرا نسبت می‌دهند پزشکان اعتقاددارند که تا او وجود بیماری‌های دیگر را رد کرده و به تشخیص صحیح‌تر برسد.
اگرچه الگوی روده‌ای بیماران، بسیار متفاوت است و از اجابت مزاج روزانه تا دو بار در هفته متغیر می‌باشد.
یبوست مزمن همراه با نفخ و درد همیشه باید جدی گرفته شود روده تحریک‌پذیر درمان‌نشده بیمار را به سرطان روده بزرگ یا سایر بیماری‌های تهدیدکننده حیات مستعد نمی‌کند؛ اما تأثیر به سزایی روی کیفیت زندگی دارد.
بسیاری از بیماران سفرهای خود را به تعویق می‌اندازند یا در فعالیت‌های اجتماعی شرکت نمی‌کنند زیرا از ایجاد یک حمله درد یا اسهال می‌ترسند.
این بیماری ارتباطات افراد را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد این بیماری، درنتیجه اختلال درحرکت روده‌ها و به دلایل نامعلوم ایجاد می‌شود بیماری در خانم‌ها چهار برابر، شایع‌تر از آقایان است و غالباً در سنین جوانی و میانسالی شروع می‌شود مطالعات انجام‌شده در ایران نشان می‌دهد که بیماری روده تحریک‌پذیر در خانم‌ها نسبت به آقایان دو برابر بیشتر دیده می‌شود و متوسط سنی درگیری این بیماری چهل‌سالگی است.
علائم بیماری
علائم این بیماری در هر دو جنس، به‌طورمعمول در سال‌های اولیه جوانی بروز می‌نماید و اغلب یک بیماری مادام‌العمر است.
این بیماری بیشتر در بالغین جوان، در سنین زیر 45 تشخیص داده‌شده و با افزایش سن از شیوع آن کاسته می‌شود.
مطالعات اخیر حاکی از آن است که افراد مسن نیز به این بیماری مبتلا می‌شوند.
این بیماری در بیشتر موارد به‌صورت خفیف، همراه با شکم‌درد، نفخ شکم، یبوست، اسهال و یا اسهال و یبوست متناوب به‌صورت دورهای تظاهر می‌کند و بیماران می‌توانند آن را تحمل کنند.
اما در برخی شرایط، حالت آزاردهنده به خود می‌گیرد مثلاً شخص بلافاصله پس از بیدار شدن از خواب و خوردن صبحانه، آماده رفتن به محل کار خود می‌شود ولی به دلیل اسهال همراه با زورپیچ ممکن است تا مدتی نتواند از خانه خارج شود. و مشکل زیادی برای او ایجاد گردد.
البته این موضوع برای چند هفته ادامه یافته و سپس علائم فروکش خواهند کرد.
بیماری روده تحریک‌پذیر، تهدیدکننده زندگی نبوده و تأثیری بر طول عمر بیماران ندارد و هیچ ارتباطی نیز با بیماری‌های خطرناک مثل سرطان روده و... ندارد.
اسامی دیگر این بیماری عبارت‌اند از: کولیت عصبی، کولیت اسپاسمی، سوء هضم عصبی، کولیت موکوسی و...
علل بیماری روده تحریک‌پذیر
علل واقعی واصلی این بیماری، شناخته‌شده نیست. بسیاری از محققین و پزشکان در طی سال‌ها بررسی و تحقیق، هنوز نتوانسته‌اند علت مشخصی برای این بیماری پیدا کنند.
ولی آنچه مشخص‌شده، وجود بی‌نظمی در سیستم حرکتی روده‌هاست.
در جدار روده‌ها، عضلات صاف قرار داشته و انقباض هماهنگ آنها سبب ایجاد فشار مناسب جهت حرکت مواد غذایی و مدفوع به‌طرف جلو می‌شوند.
درواقع وجود هماهنگی بین عضلات صاف، اعصاب روده‌ای و هورمون‌های گوارشی جهت ایجاد نظم در انقباضات روده مهم است.
برخی انقباضات، سبب مخلوط شدن مواد غذایی درون روده گشته و امکان جذب بهتر مواد غذایی را فراهم می‌آورند و در واقع انقباضات مخلوط کننده هستند، که باعث جلوگیری از حرکت مدفوع به سمت جلو نیز می‌شوند.
از بین رفتن این نوع انقباضات، منجر به اسهال در بیمار شده و تشدید این انقباضات، به یبوست منتهی می‌شود. اما انقباضات جلوبرنده، سبب حرکت مدفوع به‌طرف مقعد می‌گردند.
کاهش این انقباضات، به یبوست و افزایش آنها به اسهال منتهی می‌شود.
بااینکه هنوز علت دقیق این بیماری را نمی‌شناسیم، ولی عوامل تشدیدکننده بیماری شناخته‌شده است.
عضلات صاف جدار روده‌ها تحت تأثیر عوامل روحی، فشارهای کاری و خانوادگی و مصرف برخی غذاها، دچار گرفتگی (اسپاسم) می‌شوند.
انقباضات نابجا و بیش‌ازحد عضلات صاف روده‌ها، سبب تأخیر تسریع حرکت مواد غذایی موجود در روده‌ها شده و علائم بیماری به‌صورت یبوست، اسهال، شکم‌درد، نفخ شکم، تهوع، بی‌اشتهایی و... ظاهر می‌گردند.
البته بعضی وقت‌ها بدون محرک مشخص، این بی‌نظمی و علائم ناشی از آن دیده می‌شوند.
عوامل تشدیدکننده علائم بیماری
* فشارهای روحی و روانی (خصوصاً مشکلات خانوادگی و عاطفی)
* اضطراب و نگرانی شرکت در امتحانات مشکل، بیماری اقوام نزدیک و ...)
* فشار کاری فراوان
* برخی مواد غذایی مانند سوسیس، کالباس، غذاهای نفاخ، قهوه، برخی سبزی‌ها و میوه‌ها، ادویه‌جات، ترشی جات، خورشت قورمه‌سبزی، سوپ، آش، شکلات و ...
* الکل
* استعمال دخانیات
* تغییرات آب‌وهوا
* تغییر در محل سکونت و کار
* عوامل هورمونی (مثل دوران قاعدگی)
همه این موارد، سبب تشدید علائم در همه بیماران نمی‌شوند و حتی تأثیر آنها در یک بیمار نیز، در زمان‌های مختلف، متفاوت است.
در مورد نوع رژیم غذایی، هر فرد باید بداند که چه غذاهایی سبب تشدید علائم بیماری او می‌شوند.
تشخیص بیماری روده تحریک‌پذیر
مــتأسـفانه بــرای تشخیص قطعی این بیماری، آزمایش واحد و اختصاصی وجود ندارد. درواقع برای اثبات این بیماری، لازم است احتمال وجود بیماری‌های جدی دیگر با استفاده از شرح‌حال مناسب، انجام برخی آزمایش‌های مهم خون، مدفوع و ادرار و در صورت نیاز، انجام برخی اقدامات مثل آندوسکوپی و استفاده از عکس‌برداری با اشعه ایکس رد شوند، تا بتوان تشخیص بیماری روده تحریک‌پذیر را مطرح کرد.
رد وجود بیماری‌های انگلی (خصوصاً ژیاردیا)، عفونت ادراری، سنگ کلیه و زخم گوارشی برای تشخیص بیماری روده تحریک‌پذیر ضروری است.
وقتی به پزشک مراجعه می‌کنید، او از شما سؤالاتی خواهد کرد، که این اطلاعات کمک زیادی به تشخیص بیماری خواهد نمود. بنابراین، پاسخ صحیح و دقیق شما به پزشک، بسیار مهم است.
نکات مهم
* فقط حوادث و اخبار ناگوار، سبب تشدید بیماری نمی‌شوند؛ بلکه اخبار خوش، مانند برنده شدن در قرعه‌کشی، قبولی در امتحانات، آمدن خواستگار ... و موفقیت‌های بزرگ نیز ممکن است سبب تشدید علائم بیماری شوند.
* هیچ بیماری دیگری به‌اندازه بیماری روده تحریک‌پذیر، تحت تأثیر محیط (استرس و رژیم غذایی و ...) قرار نمی‌گیرد.
* بیماران مبتلابه بیماری روده تحریک‌پذیر، بیشتر از افراد دیگر، در دوران کودکی دچار صدمات روانی و اجتماعی شده‌اند.
* تابه‌حال هیچ نقشی برای عوامل عفونی، التهابی و سرطانی در بیماری روده تحریک‌پذیر شناخته‌نشده است، ولی این امید وجود دارد که با تحقیقات بیشتر در آینده، علت اصلی بیماری شناخته شود.
* خانم‌ها در دوران قاعدگی دچار تشدید علائم بیماری روده تحریک‌پذیر می‌شوند و این موضوع نقش عوامل هورمونی را در تشدید بیماری ثابت می‌کند.
* غذای حجیم در این بیماران، منجر به افزایش حرکات روده بزرگ‌شده و ممکن است شکم‌درد ایجاد شود. خود بیماران نیز متوجه می‌شوند که غذای پرحجم را تحمل نمی‌کنند.
* به نظر می‌رسد که ترشح هورمون کله سیستوکینین از جدار روده کوچک، پس از ورود برخی مواد غذایی به روده کوچک، در بروز اختلال حرکتی و علائم روده تحریک‌پذیر دخالت داشته باشد.
* روده این بیماران، به عوامل و محرک‌های محیطی (خارجی)، بیش‌ازحد پاسخ می‌دهد (حساس است و درواقع آستانه درک روده‌ها نسبت به درد، وجود گاز در روده‌ها و... کاهش‌یافته، به‌طوری‌که ممکن است مقدار گاز روده‌ها افزایش نیافته باشد، ولی فرد احساس نفخ شکم نماید.
* در عدم تحمل به شیر (لاکتوز) نیز، علائم مشابه بیماری روده تحریک‌پذیر، دیده می‌شوند. مصرف شیر، خامه، سرشیر و ... منجر به شکم‌درد و نفخ شکم می‌شود. به دلیل شیوع بالای هر دو بیماری، امکان ابتلای هم‌زمان به هر دو، وجود دارد.
* مصرف مواد حاوی گندم یا ذرت نیز، می‌تواند به تشدید علائم بیماری منجر شود.
* وجود علائم غیر گوارشی در بیماران مبتلابه روده تحریک‌پذیر، شایع است و این نشان‌دهنده نوعی اختلال منتشر در سیستم عصبی – عضلانی، عضلات صاف موجود در روده‌ها، مثانه و سیستم تناسلی و... می‌باشد.
درمان بیماری روده تحریک‌پذیر
مهم‌ترین اصل در درمان، شناخت بیماری توسط خود بیمار و داشتن آگاهی‌های کافی است.
شناخت بیمار از بیماری خود، سبب کاهش اضطراب و نگرانی می‌شود. اکثر مبتلایان، زندگی خود را با علائم بیماری، تطبیق می‌دهند و افرادی که علائم و نشانه‌های شدیدتری دارند به پزشک مراجعه می‌کنند.
اکثر بیماران یاد می‌گیرند که چگونه علائم خود را با تنظیم رژیم غذایی، حذف استرس‌های محیطی، مصرف برخی داروها (طبق نظر پزشک) مهار نمایند.
همان‌طور که ابتدا ذکر شد، اختلال اصلی در عضلات صاف جدار روده‌هاست.
این اختلال را نمی‌توان با هیچ دارویی برطرف کرد؛ ولی با حذف عوامل محرک و کاهش اثرات این عوامل محرک بر روده‌ها، می‌توان علائم و نشانه‌های بیماری را برطرف نمود.
ولی مشکل اصلی همچنان باقی است. متأسفانه بسیاری از همکاران پزشک، به بیماران توضیحات کافی در مورد بیماری آنان نمی‌دهند و به نوشتن نسخه اکتفا می‌کنند و بیماران تصور می‌نمایند که با خوردن یک دوره دارو، بیماری آنان ریشه‌کن می‌شود.
ولی با عود مجدد علائم، به پزشکان دیگر مراجعه کرده و گاهی بررسی‌های متعدد و تکراری در فواصل نزدیک برای این بیماران صورت می‌گیرد که ضرورتی ندارد.
بنابراین ارتباط مناسب پزشک با بیماری مهم‌ترین قدم در بررسی و درمان این بیماران هست و توضیح خصوصیات بیماری و هدف پزشک از درمان این بیماری، می‌تواند از سردرگمی‌های بیمار بکاهد.
نه بیمار و نه پزشک نباید انتظار برطرف شدن صددر صد علائم را داشته باشند.
کاهش علائم و برطرف شدن دورهای آنها، بهترین نتیجه‌ای است که می‌توان گرفت.
اصول کلی درمان در مبتلایان به روده تحریک‌پذیر
* درک صحیح و درست از بیماری و قبول وجود آن توسط بیمار، پرهیز از مصرف غذاهای تشدیدکننده بیماری (تنظیم رژیم متعادل)
* پرهیز از مصرف الکل
* پرهیز از استعمال دخانیات
* وجود ارتباط قوی بین پزشک و بیمار و رعایت دستورات بهداشتی
* تغییر شیوه پاسخ فرد به عوامل استرس‌زای محیط می‌تواند در بهبود علائم بیماری مؤثر باشد.
* حذف عوامل ناراحت‌کننده و اضطراب زای محیط اطراف
* دوری از موقعیت‌های هیجان‌آور
* استراحت کافی
* افزایش تحمل نسبت به شرایط استرس‌زا
* گاهی اوقات، برگزاری جلسات مذاکره خانوادگی به کشف عوامل تشدیدکننده بیماری و رفع آنها منجر می‌شود.
* با توجه به این‌که این بیماری مزمن است و هیچ دارویی نمی‌تواند بیماری را ریشه‌کن نماید، از مصرف طولانی‌مدت داروها (مگر با نظر پزشک) خودداری کنید.
* درمان ترش کردن سر دل (سوءهاضمه): پس از بررسی و رد سایر بیماری‌ها مانند زخم معده و اثنی‌عشر و بیماری‌های کیسه صفرا و... پزشک، درمان علامتی با داروهای ضد اسید معده و یا تسهیل‌کننده حرکات معده را توصیه خواهد کرد.
* بسیاری از داروهای گیاهی مانند عصاره نعنا و آویشن، برای بهبود گرفتگی و شکم‌درد و نفخ شکم و پودر اسفرزه (پسیلیوم) و سبوس گندم (برن)، برای بهبود یبوست استفاده می‌شود. مصرف مداوم برخی داروهای مسهل (مثل سنا)، سبب آسیب رساندن به اعصاب جدار روده‌ها شده و با تنبل و شل شدن روده‌ها، یبوست تشدید می‌یابد و روده‌ها به این داروها عادت خواهند کرد.
* ورزش مناسب، استراحت کافی و استحمام به‌موقع مفید است.
نقش استرس در تشدید بیماری روده تحریک‌پذیر
در بررسی‌های انجام‌شده، نقش استرس‌های عاطفی و فکری در تشدید این بیماری مشخص‌شده است.
استرس عبارت است از هر نوع تحریک یا تغییر در محیط داخلی و خارجی، که سبب اختلال در تعادل حیاتی فرد و در شرایط خاص، سبب تشدید بیماری‌ها شود.
مهم‌ترین استرس‌هایی که اثر بیماری‌زایی دارند، از نوع عاطفی و هیجان زا هستند. مرگ همسر و فرزند از مهم‌ترین انواع استرس است.
البته تفسیر آدمی از وقایع مهم به‌عنوان استرس و عامل فشار، بستگی به فرهنگ، تفکر و ذهنیات او دارد.
مثلاً برای یک انسان حساس، دیدن شکستن پای یک نفر ممکن است همان‌قدر پرفشار باشد که برای دیگران، ویران شدن یک شهر و نابودی هزاران نفر!
از جمله عوامل استرس‌زا می‌توان بیماری‌های جسمی، خستگی ناشی از فشار کار طاقت‌فرسا، از دست دادن شغل یا فرد موردعلاقه یا یک موقعیت اجتماعی، وارد شدن به دانشگاه، جدا شدن از خانواده و سکونت در خوابگاه و یا اتفاق افتادن یک موضوع مهمی مثل مسابقات فوتبال! را نام برد.
بیشتر بخوانید:
چگونه روده تحریک‌پذیر را آرام کنیم؟
تغذیه کودکان مبتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر
مدیریت تغذیه‌ای سندرم روده تحریک‌پذیر
علل و علائم روده تحریک‌پذیر
