به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر مشرق، نشست نقد و بررسی داستان آفرت با حضور وجیهه سامانی (نویسنده و منتقد ادبی) و زهرا زواریان (نویسنده و منتقد ادبی) در کتابخانه شهید باهنر شمیرانات برگزار شد.
در ابتدای این نشست، سامانی ضمن توضیحاتی در مورد رمان گفت: نویسنده کتاب که ساکن کرمانشاه هستند، امکان حضور در این جلسه را نداشتند و ما درغیاب ایشان اثر را بررسی می کنیم. این کتاب، کاندیدای سه جایزه بزرگ ادبی از جمله قلم زرین، پروین اعتصامی و شهید حبیب غنی پور شده که نشان دهنده قوت این اثر است. خانم ناهید قادری حاجی آبادی متولد 1360 هستند و کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دارند.
بیشتر بخوانیم:
وی ادامه داد: نویسنده در این اثر به دنبال نشان دادن نقش زنان وفرهنگ فولکلور کرمانشاه در زمان انقلاب بوده است. آفرت نگاهی نو به دغدغه های مردمی دارد که به دنبال زندگی عدالتمندانه وبهتر بودند، بدون آنکه سواد سیاسی داشته باشند. مردمی که در هر دورانی به دنبال حق خود میگردند. افرت رمان دهه چهل وپنجاه کرمانشاه است و نام رمان برگرفته از فرهنگ ادبیات فولکلور کرمانشاه است.
در ادامه جلسه، زهرا زواریان درباره این نشست گفت: خوشحالم که در اوضاع شلوغی پایان سال، تعداد قابل توجهی از دوستان در جلسه حضور دارند و همه کتاب «آفرت» را خوانده اند.
وی درباره در معرفی و تشریح سوابق خود به آخرین آثار چاپ شده اش اشاره کرد و ادامه داد: آخرین کتابهایم را انتشارات علمی فرهنگی با موضوع زنان تاریخ ساز منتشر کرده است. معتقدم جای زنان در تاریخ به خوبی تبیین نشده و مورخین، زنان را به خوبی ندیده اند. در این پروژه چهار بانوی تاریخ ساز را منتشر کرده ام که یکی از این چهارگانه رمان مریم است که با نگاه جدیدی به شخصیت حضرت مریم آن را نوشته ام.
در ادامه، وجیهه سامانی مجری و منتقد نشست، با اشاره به داستان «آفرت» گفت: این کتاب، داستان انقلاب است. ظرف زمانی آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی کوتاه بود و در 6 ماه، روند و سرعت اتفاقات به نحوی پیش رفت که منجر به پیروزی انقلاب شد. این مدت کوتاه فرصت مناسبی برای خلق آثار ادبی نبود. پس از مدتی هم کشور زیر سایه جنگ رفت و همه چیز از جمله ادبیات داستانی را تحت الشعاع خود قرار داد و همین باعث شد آثار کمی درباره انقلاب خلق شود. این در حالی است که برای ماندگاری تاریخ سیاسی اجتماعی مان مجبوریم از قالب هنر و ادبیات و رمان کمک و بهره بگیریم. صرفاً کتاب های مستندتاریخی برای این ماندگاری کافی نیست چرا که مردم به ندرت سراغ این گونه کتاب ها می روند و برای تثبیت آنها در ذهن مخاطب، باید آنها را در قالب رمان و داستان ارائه داد. ارزش های انقلاب ما هم اگر از طریق هنر و داستان، روایت نشود، فراموش خواهند شد. ما در رمان های انقلاب باید بر روی مصادیق کار کنیم که داستان «آفرت» به خوبی از عهده آن برآمده.
سامانی افزود: کار بزرگی که مرحوم امیرحسین فردی در حوزه هنری انجام دادند، پایه گذاری جشنواره داستان انقلاب بود که باعث ایجاد یک جنبش و جریانی در خلق آثار داستانی با موضوع انقلاب و توجه نویسندگان پیشکسوت و جوان به این حوزه شد. حتی اگر در این میان چند کار خوب و شاخص هم تولید شود، این جشنواره به اهداف خود رسیده است.
نویسنده کتاب «خواب باران» با اشاره به ویژگی های مثبت «آفرت» گفت: از نقاط قوت اثر نگاه نو و بدیع به چرایی جرقه های انقلاب، دوری از ورطه تکرار و کلیشه های رایج در داستان های از این دست، فضاسازی خوب و قوی و دور از پایتخت، توجه به ادبیات فولکلور منطقه کرمانشاه و انتخاب نقش اول زن برای رمانی انقلابی است. در عین حال برجسته ترین نکته مثبت آفرت، روایت سرراست و بی پرده از ظلم و ستم هایی است که شاید در لایه های پنهان جامعه از نظرها دور مانده بود، اما یکی از مهمترین عوامل شکل گیری جریان های انقلابی بود و آن، فساد اخلاقی و بی بند و باری طبقه مرفه و منتسب به حکومت بود که حتی تا دورترین نقاط به پایتخت را هم در بر گرفته بود و برای مردمان نجیب و غیور و شرافتمند طوایف مختلف ایرانی، قابل تحمل نبود.
سامانی با ذکر خلاصه ای از داستان «آفرت» گفت: «آفرت» کنایه و لقب دختری کرمانشاهی به نام فرنگیس است که سال هاست در خانه سرهنگی دور از خانواده اش کار می کند و کمک خرج خانواده اش است. او که اصالت و نجابت خود را به هیچ قیمتی نمی فروشد، با مبارزی به نام فرهاد آشنا می شود و در ادامه سرنوشت غریبی برای آنها رقم می خورد.
زهرا زواریان در ادامه نشست با اشاره به روش های نقد داستان گفت: ترجیح من برای نقد داستان، استفاده از روش پدیدارشناسانه است. در این روش، رمان را بدون هیچ پیش فرضی مورد بررسی قرار می دهیم. مثلاً درباره نقد این کتاب، به نگاه ویژه ناشرش به انقلاب اسلامی و سبک زندگی و ویژگی های نویسنده اش کاری نداریم و متن داستان را بر اساس خودش نقد می کنیم.
وی افزود: وقتی رمان نوشته می شود، هستی پیدا می کند و جایگاه ویژه ای دارد و تاثیر مشخصی بر روی مخاطبانش می گذارد. برای نقد رمان مدل های مختلفی وجود دارد که من یک مدل 5 عنصری را انتخاب کرده ام. در این 5 عنصر، هستی شناسی، روانشناسی، ویژگی های زبانی، ویژگی های فرهنگی و «بیولوژیک و زنانگی» مورد بررسی قرار می گیرد.
زواریان ادامه داد: چون رمان «آفرت» به شدت زنانه است، می شود آن را از وجوه بیولوژیک مورد بررسی قرار داد و البته باید قبل از آن به این پرسش پاسخ بدهیم که آیا زبان زنانه داریم یا نه؟ یکی از بحث ها این است که زنانگی، فرهنگی است یا ذاتی؟ برخی معتقدند که یک دختر در طول زمان و با تربیت، به یک زن تبدیل می شود. «آفرت» به معنای دختر ضعیف است. این ضعف کجاست و چگونه نشان داده می شود؟ در حالی که ضعفی در شخصیت این رمان دیده نمی شود. یکی از تعاریف زنانگی در «آفرت» جسمانیت فرنگیس است که در معرض خطر قرار دارد.
نویسنده کتاب «عروس آن خانه» تصریح کرد: اعتراف می کنم وقتی این رمان را دست گرفتم، دیگر نتوانستم آن را زمین بگذارم و کتاب را تا انتها خواندم. از این جهت باید به نویسنده کتاب، تبریک گفت. ما در زمینه نقش زنان در انقلاب اسلامی داستان های بسیار کمی داریم که خواند این کتاب برایم ذوق آور بود.
زهرا زواریان ادامه داد: زنانگی در «آفرت» فوق العاده جذاب است و روی من به عنوان یک زن تاثیر می گذارد. نویسنده در این کتاب، وجه بیولوژیک زن را به خوبی بزرگ می کند و تقابل هایی با آن را به تصویر می کشد. مثلاً زیبایی فرنگیس، بخشی از زنانگی اوست. در مقابل او شیلا قرار دارد که به رغم وضعیت خانوادگی اش اما عفت لازم را ندارد. این حرف ممکن است شعاری باشد اما در «آفرت» احساس شعاری بودن به خواننده دست نمی دهد. جنبه های عاطفی و احساسی فرنگیس هم از موارد دیگری است که باید به آن اشاره کنیم. این داستان در زبان هم قوی است و از زبان شاعرانه که نزدیکی زیادی به زبان زنانه دارد، استفاده کرده است. یکی از ویژگی های زبان زنانه، دورانی بودن و چرخشی بودن آن است.
نویسنده کتاب «دامنی از جنس آب» افزود: در بررسی روانشناسانه کتاب باید گفت که از رؤیا در «آفرت» به خوبی استفاده شده است. از منظر فرهنگی هم می شود آزادی خواهی و استقلال فرنگیس را مد نظر قرار داد. در زنان امروز این تقابل وجود دارد که آزادی خواهی و استقلال، ذاتی است یا بر اثر امور فرهنگی پدید می آید؟ البته چون قهرمان این داستان، مذهبی است و نویسنده نیز این کتاب را برای یک نهاد انقلابی نوشته، نگاه ویژه ای به زن دارد.
وجیهه سامانی در ادامه با اشاره به مرگ راوی در داستان «آفرت» گفت: مهم ترین اشکالی که به پیرنگ داستان وارد است، مرگ شخصیت اصلی اثر یا همان راوی در انتهای کار است. اگر راوی و شخصیت اصلی هر اثر را نماینده تام الاختیار نویسنده در داستان، و کسی که آگاه و عالم به همه وقایع و مشرف به همه چیز است بدانیم، این نقطه ضعف و ایراد بزرگی است که با مرگ از داستان حذف شود. و خواننده را در هاله ای از ابهام و سردرگمی باقی بگذارد که پس این من راوی که میمیرد، چه کسی روایتگر قصه بوده است؟
نویسنده «آن مرد با باران می آید» در ادامه و در بحث شخصیت پردازی افزود: در بحث شخصیت پردازی اثر، بیشتر افراد تیپ هستند و برای خلق شخصیت های منحصر به فرد، تلاش چندانی صورت نگرفته. سرهنگ، زن سرهنگ، شیلا، فرهاد و خانواده اش، خانواده فرنگیس، همه افرادی هستند که کم و بیش پیش از این آنها را دیده ایم و خوانده ایم. کشف و شهود و برتری خاصی ندارند و همه کنش ها و رفتارهای شان قابل پیش بینی و مشخص است. شاید در این بین کمی فرنگیس شخصیت پردازی قرص و محکمتری داشته باشد. دختری که علیرغم روستایی بودن و فقر خانواده، به شدت اهل درس و کتاب و مطالعه است و با بقیه دختران هم نسل و هم کیش خود متفاوت است. جرأت و جسارت و در عین حال مهربانی و گذشت فرنگیس، از او شخصیتی به یادماندنی در رمان آفرت ساخته است.
زواریان در بخش دیگری از نشست گفت: من با نقد کتاب در غیاب نویسنده موافق نیستم. ما باید اثر را درک کنیم. متاسفانه به خاطر کثرت کارگاه های داستان نویسی، داستان ها فرم گرا و شبیه به هم شده اند و در آنها کمتر زندگی دیده می شود. این داستان به خاطر عدم توجه به فرم برای من جذاب بود. اگر چه ورود ناگهانی یک دختر به سیاست برای من هم عجیب بود. در داستان هایی که زنان می نویسند با فضای ایستایی روبرو هستیم و در این کتاب هم این ویژگی دیده می شود.
وجیهه سامانی نیز گفت: ذهن منتقد در زمان خواندن داستان ها ناخودآگاه به دنبال پیدا کردن حفره ها و نقاط ضعف است، اما این داستان آن قدر کشش داشت که صرفنظر از ایراداتی که به آن وارد است، خواننده را با خودش همراه کند. به نظرم مهم ترین اشکال در سرعت و شتابزدگی نویسنده در نگارش اثر بود. تا جایی که اطلاع دارم نویسنده این اثر را ظرف یکماه نوشته که اگر فرصت بیشتری برای بازنویسی و حک و اصلاح کار می گذاشت، قطعاً بیشتر نقاط ضعف اثر، مثل دور تند نیمه دوم رمان و پردازش عجولانه شخصیت ها و… برطرف می شد.
در پایان این نشست، برخی حضار به بیان نظرات خود درباره داستان «آفرت» پرداختند. خلاصه ای از این نظرات، چنین است:
- چون من کرمانشاهی هستم، با فضای این داستان همذات پنداری کردم اما به نظرم داستان یکنواختی بود و البته چند اشکال ویرایشی داشت. فضاسازی ها از کرمانشاه نیز به خوبی انجام گرفته بود.
- چرا نام کتاب اعرابگذاری نشده و خواندن آن سخت است. فصل بندی کتاب، کوتاه و خوب است.
- سیاه و سفید کردن شخصیت ها در کتاب باعث جبهه گیری خواننده می شود. به نظرم بسیاری از پاورقی ها زیادی است.
- کتاب فقط تا صفحه 30 برای من جذاب بود.
- کتاب را خصوصاً به خاطر ناشرش با بی میلی شروع کردم اما بسیار جذاب بود و تا آخر خواندمش. البته آخر داستان با سرعت زیاد و نامناسب تمام شد.
- این داستان فاقد غلط املایی بودو این از ویژگی های آن بود.
- اینکه یک خانم چنین داستانی نوشته، قابل تقدیر است.
- طرح جلد کتاب مناسب است و با محتوایش همخوانی دارد.
- در آخر متوجه نشدیم که راوی کشته شده یا نه. من با پاورقی های کتاب، ارتباط زیادی برقرار کردم.
نشست بررسی داستان «آفرت» با سخنان علی محسنی مدیر کتابخانه های عمومی شمیرانات درباره اهمیت رمان و داستان از نگاه مقام معظم رهبری و انگیزه اصلی برگزاری این جلسات و همچنین تقدیر از زهرا زواریان و وجیهه سامانی به کار خود پایان داد و حضار، تابلوی یادبود این نشست را امضا کردند.
گزارش از: میثم رشیدی مهرآبادی
