داروهای (OTC (Over The Counter داروهایی هستند که برای مصرف آنها نیاز به تجویز پزشک نیست. داروخانه‌ها مجاز هستند که این داروها را در اختیار بیماران بگذارند.
به گزارش به نقل از روزنامه همشهری ،در بعضی از کشورها برخی از این داروها مثل شربت آلومینیوم ام‌جی‌اس در سوپرمارکت‌ها هم عرضه می‌شود. مصرف دارو در کشور ایران 4 برابر استاندارد جهانی بوده و ایران جزو 20کشور جهان در مصرف دارو است.
در مورد میزان مصرف داروهای بدون نسخه در ایران آمار دقیقی وجود ندارد؛ در نتیجه عوارض پنهان آن نیز ناشناخته و غیرقابل رصد است. داروهای OTC برخلاف تصور مردم داروهای بی‌عارضه‌ای نیستند و می‌توانند جان و کیفیت زندگی افراد را در درازمدت به خطر بیندازند. بسیاری از مردم استفاده از این داروها را بخشی از خودمراقبتی می‌دانند درحالی‌که بین خودمراقبتی و خوددرمانی مرز پررنگی وجود دارد.
دکتر سیامک افاضلی، داروساز درباره داروهای OTC گفت: فهرست داروهای OTC در کشور‌های مختلف، متفاوت است ولی ستون فقرات این لیست تقریبا در همه‌جا یکسان است. داروهای OTC به داروهایی اطلاق می‌شود که نتواند عوارض جانبی جدی در کوتاه‌مدت ایجاد کند و برای بیماری‌های خفیف ارائه می‌شود. طبیعی است اگر کسی سوزش معده ناشی از مصرف غذاهای محرک دارد، لازم نیست لزوما به پزشک مراجعه کند.
البته فلسفه وجود داروساز در داروخانه‌ها هم برای چنین مواردی است. داروهای OTC به‌معنای مصرف خودسرانه نیست و مصرف‌کننده برای آن باید از داروساز مشورت بگیرد و از عوارض احتمالی آن مطلع شود. داروی OTC به‌معنای مصرف بی‌رویه هم نیست. در فهرست داروهای OTC به‌طور مثال داروهایی وجود دارد که فرد برای خشکی سطحی و موضعی پوست می‌تواند از آن استفاده کند و یا دارویی برای خارش ناشی از گزش حشرات. برخی از داروها نیز برای درد‌های مقطعی و یا سرماخوردگی است.
در تمام دنیا این داروها در دسترس مصرف‌کننده است. اما اگر دارویی عوارض جدی داشته باشد و یا تجویز آن ملزم به تشخیص پزشک باشد ارائه آن از طریق OTC غیرقانونی و خطرناک است. این بخش از داروها مانند انواع آنتی‌بیوتیک‌ها، داروی اعصاب، قلب و عروق است. اگر کسی به سلامتی خود اهمیت می‌دهد نباید بدون مشورت پزشک این داروها را از هر طریقی تهیه و مصرف کند.
البته در موارد خاص به تشخیص پزشک داروساز، در مواردی که فرد در مسافرت دسترسی به داروی خود ندارد، به اندازه مصرف یک روز یا مقادیر خیلی کم در اختیار بیمار گذاشته می‌شود. بعضا دیده شده که مردم داروهایی که OTC نیستند را به هر نحوی که شده تهیه می‌کنند و استدلال‌شان هم این است که پیش دکتر هم برویم همین داروها را تجویز می‌کند. درحالی‌که شباهت دو بیماری به هم لزوما به‌معنای یکسان بودن آن نیست. مثلا در خطرناکترین وجه آن علائم نوعی از سرطان خون می‌تواند دقیقا شبیه سرماخوردگی باشد.
وی با اشاره به اینکه مصرف خودسرانه دارو می‌تواند دلایل اقتصادی و فرهنگی داشته باشد گفت: مصرف خودسرانه باعث بروز عوارض جانبی داروها شده است. علاوه بر این آنچه در ایران به‌وفور می‌توان دید مصرف بی‌رویه دارو و کم مصرف کردن آن است که به‌نظر روند منطقی ندارد. مبنای کلی بر این است جایی که نیاز به دارو نداریم اصلا از آن استفاده نکنیم ولی می‌بینیم مردم در دو سر طیف قرار دارند. یا داروی زیادی مصرف می‌کنند و یا دارویی را که پزشک تجویز می‌کند تا دور پایانی مصرف نمی‌کنند.
وی یکی از مهم‌ترین عارضه‌های مصرف خودسرانه را در مصرف بی‌رویه و غیرمنطقی آنتی‌بیوتیک‌ها عنوان کرد و توضیح داد: مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک باعث بروز مقاومت‌های باکتریایی شده است. به‌طوری که آنتی‌بیوتیکی که اثر متوسطی داشت، مربوط به نسل دوم آنتی‌بیوتیک‌ها بود و اثر بسیار خوبی در مواجهه با باکتری‌ها داشت امروز کارایی خود را از دست داده است؛ به‌طوری که هم‌اکنون رده‌هایی از نسل سوم و چهارم آنتی‌بیوتیک‌ها، خیلی از عفونت‌ها را از بین نمی‌برند.
بسیاری از افراد درمان دارویی پیش از مراجعه به پزشک را خودمراقبتی می‌دانند درحالی‌که این روش از نظر جامعه متخصص اشتباه است. دکتر سیامک افاضلی در مورد تفاوت خودمراقبتی و خوددرمانی گفت: خودمراقبتی که به‌معنای پیشگیری از بروز بیماری از طریق ورزش، تغذیه سالم و... است با خوددرمانی متفاوت است. افراد اگر می‌خواهند به سلامتی خود اهمیت دهند باید میزان مصرف قند ، نمک و روغن را کاهش دهند.
درمان کار هر کسی نیست. در جامعه پزشکی نیز مراجعه به یک پزشک دیگر درصورت بروز بیماری بسیار رایج است، چرا که پزشک ممکن است در درمان خود یا بستگانش حضور ذهن کامل نداشته باشد.
دکتر کیان اعظمی داروسازهم معتقد است، نه‌تنها مصرف داروهای تجویز شده در ایران زیاد است، بلکه داروهای OTC نیز در کشور زیاد مصرف می‌شود. وی در گفت‌وگو با همشهری گفت: مصرف خودسرانه دارو در حالی در کشور زیاد است که مردم داروهایی را که پزشکان تجویز می‌کنند به ندرت به درستی و تا آخر مصرف می‌کنند.
آمار دقیقی در اختیار ندارم ولی تجربه نشان می‌دهد که میزان مراجعه مردم برای خرید داروهای OTC و غیر آن به داروخانه‌ها زیاد است. مردم به این نکته توجه نمی‌کنند که نمی‌توان بین دارو، غذا و سم تفکیک قائل شد چرا که ممکن است برای فردی ماده خوراکی دارو باشد و برای دیگری سم. به‌طور مثال داروی استامینوفن معمولی که مردم آن را داروی مسکن بی‌ضرر تلقی می‌کنند می‌تواند یکی از خطرناکترین داروهای کبدی باشد. مصرف خودسرانه این دارو می‌تواند منجر به پیوند کبد منتهی شود. آنچه در این تمایز این 3 نقش حیاتی را ایفا می‌کند، میزان دوز دارو است. بیشتر افراد دارو را به اندازه دوز تجویزی مصرف نمی‌کنند. مهم‌ترین چالش ایجاد شده به‌دلیل این رفتار را می‌توان در مقاومت آنتی‌بیوتیکی دید.
وی در مورد ارائه داروی غیرOTC در داروخانه‌ها گفت: مثل هر صنف دیگری که ممکن است اعضای آن مقررات را رعایت نکنند، در داروخانه‌ها هم عده‌ای انگشت شمار وجود دارند که متأسفانه داروهای غیرOTC را در اختیار مراجعه‌کنندگان می‌گذارند. اکثریت داروخانه‌ها این نکته را رعایت می‌کنند. لیست داروهای OTC در ایران حدود 200قلم است و برای مواردی است که فرد سابقه تجویز توسط پزشک را داشته باشد یا از پزشک داروساز برای مصرف آن مشورت بگیرد.
دکتر کیان اعظمی در مورد فرهنگ مصرف دارو در ایران گفت: خیلی از ما برای مصرف دارو به توصیه‌های افراد غیرمتخصص و جست‌وجو در اینترنت مراجعه می‌کنیم. این روش بسیار خطرناک است. مراجعه به اینترنت برای درمان مثل آن است که می‌گوید علم ناقص بدتر از بی‌علمی است.
این روش اطلاعات ناقصی را در اختیار مردم می‌گذارد و می‌تواند آسیب‌زا باشد. پزشک با علم و تجربه است که تجویز دارو را انجام می‌دهد. داروسازان نیز نمی‌توانند عمل تشخیص بیماری و تجویز دارو را انجام دهند. آنها نقش فرد مشورتی را در داروخانه‌ها دارند. آنها باید میزان مصرف دارو، تداخل‌های دارویی و عوارض جانبی را اطلاع‌رسانی کنند.
وی با تأکید بر اینکه مصرف صحیح دارو به اندازه تشخیص صحیح اهمیت دارد گفت: داروساز است که می‌تواند به بیمار مبتلا به آسم نحوه مصرف صحیح اسپری استنشاقی را آموزش دهد تا نتیجه مطلوب حاصل شود و همینطور به بیمار بگوید داروی ضد‌التهاب غیراستروئیدی را برای جلوگیری از عوارض گوارشی باید بعد از غذا مصرف کرد.
از رفتارهای ناسالم و محیط آلوده دوری کنید
توصیه دکتر سیامک افاضلی، داروساز: هرچقدر تکنولوژی پیشرفت می‌کند، عوارض محیطی که بر سلامت انسان تأثیر مخرب می‌گذارد، بیشتر می‌شود. به همین دلیل دنیا برای کاهش آلودگی‌ها به سمت تولید مواد خوراکی ارگانیک می‌رود. در حوزه درمان نیز به همین منوال است. درمان‌های گذشته دیگر چندان مؤثر نیست و تکنولوژی‌ها به سمت تولید داروهایی می‌رود که عوارض جانبی بیشتر و قوی‌تری دارد.
تصور اینکه دارو بی‌عارضه است، اشتباه محض است. دارو می‌تواند تا مدت‌ها در بدن بماند و عوارض کوتاه و بلندمدتی ایجاد کند که چند‌ماه پس ازمصرف خود را نشان دهد. توصیه من این است که تا جایی که ممکن است از عوامل بیماری‌زا که ناشی از رفتار ناسالم و محیط آلوده است دوری کنید و اگر احساس بیماری می‌کنید به هیچ عنوان سراغ خوددرمانی نروید. داروهای OTC را نیز بدون مشورت با دکتر داروساز مصرف نکنید.
مدیرکل دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت‌محور سازمان غذا و دارو:
هر دارویی باید با تجویز پزشک مصرف شود سامانه پایش مصرف دارو، میزان مصرف دارو در بخش سرپایی در کشور را مشخص می‌کند. در این بین آنچه مسئولان وزارت بهداشت بدان صحه می‌گذارند این است که مصرف خودسرانه داروهایی که نیاز به تجویز پزشک دارند در کشور یک چالش است.
مهرناز خیراندیش، مدیرکل دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت‌محور سازمان غذا و دارو اعلام کرد: بیش از 80درصد داروها در کشور با نسخه عرضه می‌شود و کمتر از 20درصد دارو به‌صورت آزاد به فروش می‌رود.
وی در گفت‌وگو با همشهری گفت: برخی بیماران بدون توجه به شرایط فعلی بیماری و صرفا به‌دلیل مصرف دارو در گذشته و یا توصیه همسایه دست به مصرف دارو می‌زنند. این معضلی است که خیلی از کشورها با آن مواجه هستند.
همه کشورها با سیاستگذاری‌های کلان مداخلاتی در این زمینه می‌کنند تا آگاهی و دانش جامعه را در این زمینه افزایش دهند و شرایط مصرف دارو را کنترل و منطقی کنند. هر دارویی باید با تجویز پزشک مصرف شود چراکه ممکن است، به‌عنوان مثال نوع سرماخوردگی فعلی شما با آنچه در گذشته به آن مبتلا بوده‌اید متفاوت باشد. نکته دیگر در مورد داروهایی است که نیاز به تجویز پزشک ندارند.
دنیا با این داروها، به صورت‌های مختلفی برخورد می‌کند. برخی از داروها مثل برخی از مکمل‌ها در سوپرمارکت‌ها در دسترس هستند. برخی دیگر را در جلوی دید داروساز می‌گذارند ولی باز دسترسی به آن اختیاری است. برخی دیگر باید با نظر داروساز خریداری و مصرف شود. مصرف داروهای OTC باید همراه با مشورت داروساز باشد و به‌معنای مصرف خودسرانه نیست.
وی در مورد نحوه دسترسی به داروهای غیرOTC در کشور گفت: دسترسی به این داروها به چند نحو صورت می‌گیرد. اغلب افراد یا از اطرافیان خود و یا تجویز آنها دارو را تهیه می‌کنند یا باقی‌مانده داروهایی که پزشک در گذشته تجویز کرده است و تا انتهای آخرین دوز مصرف نکرده‌اند را نگه داشته و در زمان بروز علائم مشابه دوباره و خودسرانه آن را مصرف می‌کنند. سیاست ما ارتقای آگاهی و آموزش برای مصرف صحیح و منطقی داروها در جامعه است. ارائه داروی OTC فقط با مشورت و نظر دکتر داروساز باید صورت بگیرد.
وی با اشاره به اینکه در سال‌های گذشته الگوی مصرف داروها منطقی‌تر شده است، گفت: روند رو به ترقی است ولی هنوز جا برای بهبود شرایط وجود دارد. در برخی موارد مثل آنتی‌بیوتیک‌ها متأسفانه مصرف خودسرانه بالاست و در عین حال برای برخی از موارد دیگر مثل بیماری‌های مزمن مانند درمان دیابت و فشارخون هنوز مصرف سرانه داروها نسبت به کشور‌های دیگر کمتر است.
باید مورد به مورد مصرف دارو را در گروه‌های درمانی بررسی کرد. سازمان غذا و دارو در سال گذشته روند ارتقای مصرف و تجویز داروها و تأثیر اقدامات و مداخلات نظام سلامت در 10 سال گذشته را بررسی کرده است. براساس این بررسی روند 10 ساله، سیاست‌ها کلان تدوین شده و سال آینده اجرایی خواهد شد.
این مداخلات مربوط به خدمات جدیدی در حوزه داروسازی در بخش‌های بستری و سرپایی می‌شود. داروسازان با ارائه این خدمات در مصرف منطقی دارو بسیار مؤثر خواهند بود.
