دیوار بزرگ گرگان ؛ دومین سازه دفاعی دنیا

سخت کوشی معماران ایرانی بر هیچ کس پوشیده نیست؛ معمارانی که با بکارگیری هوش و استعداد خویش همه ی توان خود را برای ساخت و ساز به بهترین شکل به کار گرفته اند. هجوم و تاخت و تاز اقوام مختلف بر ایران سبب شد تا در هر دوره ای دفاع مهم ترین عنصری باشد که در بسیاری از سازه های ایرانی به چشم می آید. در این میان تلاش گذشتگان ما در حفظ سرزمین آبا و اجدادیشان نیز همیشه بر سر زبان ها بوده و کشیدن حصار دفاعی به دور شهرها بهترین راه برای حفظ ساکنان و موجودیت هر خطه به نظر رسیده است.

این بار می خواهیم نمونه ای کم نظیر از حصارهای دفاعی دنیا را به شما معرفی کنیم. دیواری طویل که در روزگاران دور در شمال شرقی کشورمان به مانند دژی مستحکم در برابر بیگانگان قد علم کرده و ساکنان خطه ی گرگان را در آغوش خود حفظ کرده است. 

شنیدن نام دومین دیوار دفاعی جهان کافیست تا ما را راهی سفری به استان گلستان کند…

جاده ها را در پیش می گیریم و خودمان را به کلاله می رسانیم…

با کارناوال به تماشای دیوار بزرگ گرگان بیایید…

چرا دیوار گرگان؟

---

–  تماشای دومین دیوار دفاعی جهان مهم ترین چیزی است که در این سفر نصیب شما می شود.

– دیوار گرگان یکی از سازه های دفاعی مشهور جهان است که به عنوان یک شاهکار از هوش ایرانیان از آن یاد می شود.

دیوار گرگان ؛ دومین سازه دفاعی دنیا

سرزمین ایران در قسمت شمال شرقی خود، میزبان دیوار طویلی است که سیستم دفاعی ایرانیان در گذشته را نمایش می دهد. امنیت و آسایش ارمغان ارزشمند این دیوار برای گذشتگان بوده است و امروز شکوه کم نظیری را در چشمان بینندگان به تصویر می کشد.

این دیوار 200 کیلومتری بعد از دیوار چین، رتبه ی دوم را در میان دیوارهای دفاعی جهان و رتبه ی اول از نظر بزرگی در میان دیوارهای آجری دنیا را دارا می باشد. دیوار بزرگ گرگان، طولانی تر از دیوار هادریان که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند ساخته شد، است و هزاران سال کهن تر از بسیاری از بخش‌های امروزی دیوار چین می باشد. احتمال می رود که این دیوار، سومین دیوار بزرگ تاریخی است که نام آن پس از دیوار چین (به طول 6000 کیلومتر) و دیوار سمیز آلمان (به طول 548 کیلومتر) قرار می گیرد.

اگر قدمت این دیوار را در نظر بگیریم باز هم نام آن در میان دیوارهای تاریخی دنیا می درخشد و پس از دیوار چین و دیوار آنتونی در یونان و پیش از دیوار تمیشه در ایران، قرار می گیرد. (دیوار تمیشه، سازه ای مربوط به دوره ساسانی است که در شهرستان کردکوی از شهرستانهای استان گلستان است)

شکی نیست که این بنا طولانی‌ترین اثر معماری تاریخی ایران می باشد که طی 90 سال ساخته شده‌است. شاید دانستن این رتبه ها کمترین چیزی است که اهمیت و ارزش آن را به بینندگان خود نشان می دهد. ارزش و اهمیتی که باعث شد دیوار بزرگ گرگان را در تاریخ 29 تیرماه سال 1378 با شماره 2345 به ثبت ملی برساند.

دیوار گرگان نمونه ی بارزی از به کارگیری مصالح بوم‌آورد می باشد و تولید خشت و پخت آن در کوره‌های آجرپزی در حاشیه ی همین دیوار صورت گرفته است. با توجه به ویژگی های منحصر به فردی که در ساخت این دیوار دیده می شود به جرات می توان گفت که دیوار گرگان مستحکم‌ترین دیوار دفاعی حاصل دست معماران ایرانی است.

علاوه بر این، دیوارهای دیگری نیز در محدوده‌ی دریای خزر شناسایی شده‌اند که گمان می رود همزمان با دیوار گرگان ایجاد شده اند: تمیشه در حوزه‌ی استحفاظی استان گلستان و دیوار دربند یا قفقاز در محدوده‌ی کشور جمهوری آذربایجان.

آنچه امروز از دیوار بزرگ گرگان باقی مانده تنها بخش کوچکی از آن می باشد که به وسیله ی کاوش های کارشناسان سر از میان خروارها خاک بیرون آورده است. بررسی های باستان‌شناسی موید این مطلب می باشد که مهندسی ایران و امپراتوری ساسانی رقابت تنگاتنگی با مهندسی امپراتوری روم داشته و در مواردی نیز اصولی برتر را به کار بسته است. شواهد نشان می دهد که این دیوار بر اساس یک طرح از پیش آماده شده و در طول یک دوره ی 94 ساله احداث گردیده است.

دیوار بزرگ گرگان به عقیده ی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران یکی از آثار شگفت انگیز معماری پیش از اسلام است و می توان آن را به عنوان یکی از گزینه های ثبت در فهرست آثار میراث جهانی (یونسکو) به حساب آورد.

تاریخچه و دلیل ساخت دیوار ؛ واقعیت مبهم

به دست آوردن تاریخ دقیق در مورد دیوار گرگان امر مشکلی به نظر می رسد. نام مادها، هخامنشی ها، اشکانیان و ساسانیان در میان کتب کارشناسان به چشم می خورد و شاید در نظر گرفتن بازه ی 429 تا 615 میلادی مناسب ترین بازه برای تاریخ مبهم این دیوار باشد.

اما آنچه اکثر تاریخ نگاران بر آن اتفاق نظر دارند این است که بنای این دیوار و ساخت و بازسازی آن به انوشیروان ساسانی (579- 531 میلادی) باز می گردد. گردیزی (تاریخ نگار ایرانی) در کتاب زین الخبار، آغاز احداث دیوار را به یزدگرد اول و اتمام بنای آن را به انوشیروان نسبت می دهد. عده ای دیگر معتقدند پسر بهرام گور ساسانی (459- 438 میلادی) ساخت بنای دیوار را آغاز کرده و شاه پیروز ساسانی (484- 459 میلادی) آن را به پایان رسانده است.

در این میان هستند کسانی که ساخت دیوار را مربوط به اواخر دوره ی ساسانی می دانند. در این صورت تاریخ ساخت دیوار گرگان با زمان ساخت دیوار چین 750 سال فاصله پیدا می کند و این نظریه را که ساخت این دو دیوار همزمان صورت گرفته است، باطل می گرداند چرا که دیوار چین در زمان امپراتوری «شی هوانگ تی» (246- 204 پیش از میلاد) ساخته شده است که از لحاظ زمانی و دوره ی تاریخی همزمان با حضور اشکانیان در ایران می باشد.

مارکوارت در کتاب شهرستان های ایران، ساخت این بنا را متعلق به یزدگرد می داند و معتقد است که بنای شهر دهستان توسط نرسی اشکانی و کَمش‌تپه توسط آژی دهاک (ضحاک) صورت گرفته است. سعید نفیسی در کتاب تاریخ تمدن ایران ساسانی به تعمیر بنا توسط مازیار (فرمانروای طبرستان) اشاره می کند.

ابن اسفندیار، نویسنده کتاب تاریخ طبرستان که به عنوان پدر تاریخ مازندران شناخته می شود و رابینو، نویسنده ی دوره ی قاجار احداث این دیوار را مربوط به فرخان بزرگ از سلسله دابویگان طبرستان، می دانند.

بسیاری از کارشناسان نیز بر این عقیده اند که دیوار گرگان و دیوار چین در یک زمان و برای مقابله با هجوم مهاجمانی از قبایل صحرانورد به نام هپتال ها از شمال ساخته شده است. این قوم مهاجم بر طبق قواعد ایلی زندگی می کردند و به دنبال مراتع بهتر، مرزهای شمالی ایران را مورد تاخت و تاز قرار می دادند.

باستان شناسان داخلی و بریتانیایی با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های بر جای مانده در کوره‌های آجرپزی در نزدیکی دیوار، قدمت آن را قرن پنجم و ششم میلادی تخمین زده اند. آجرهای سرخ رنگ این دیوار حکایت از قدمت آنها در دوره ی ساسانی دارد.

این مطالعات نشان می دهد که پادشاهان ساسانی توسط این دیوار نفوذ به سرزمین ایران در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران را غیر ممکن کردند تا بتوانند با امپراتوری روم شرقی از یک سو و قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی از سوی دیگر مقابله کنند. یکی از پادشاهان ساسانی به نام پیروز در سال های 459 تا484 میلادی مقارن با زمان نبرد با هون ها مدتی را در منطقه ی گرگان بوده است و بنابراین می توان گفت که وی یا پادشاه دیگری از همین سلسله در دوره ی قبل یا بعد از او به منظور محافطت از دشت گرگان به ساخت این دیوار مشغول شده است.

در این دیوار دفاعی اشیائی نیز یافت شده است که تخمین تاریخ ساخت را با چالش هایی مواجه می کند. سفال خاکستری و قرمز دوره اشکانی و سفال قرمز دوره ساسانی به همراه شیشه و فلز از جمله ی این آثار هستند.

بررسی کتب تاریخی نشان می دهد که در دوره‌های مختلف به ویژه دوره ی حکمرانی ساسانیان و اشکانیان گرگان منطقه ای برای درگیری با دشمنان بوده است به طوری که مقاومت تعدادی از سلاطین بزرگ این دو سلسله در گرگان کنونی کاملا مشهود است.

در راستای مطالعات برای کشف حقایق بیشتر در مورد پیشینه ی پر ابهام دیوار گرگان، شواهد روی یکی از دژها یا سربازخانه های آن نشان دهنده ی حضور سربازان و فعال بودن ویژگی دفاعی آن تا حداقل یک قرن پس از ساخت می باشد. پس از این مدت به دلیل نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب به طور تدریجی متروک شده است.

این دیوارعظیم چگونه کشف شد؟

نخستین پژوهش سازمان یافته در مورد بنای دیوار توسط ژاک دمرگان در 1275 خورشیدی انجام شد. سپس آرن، باستان شناس فرانسوی، در سال 1312 بخشی از دیوار را شناسایی و معرفی کرد.

باستان شناسی آمریکایی به نام اریک اشمیت که در سال های 1315 و 1316 با هواپیمای خود اقدام به تهیه ی عکس های هوایی از نقاط باستانی ایران کرده بود، به طور اتفاقی در منطقه ی گرگان دیوار سرخی را دید که از دریای خزر به سمت کوه های گلیداغ کشیده شده است. او عکسی را از این دیوار تهیه کرد و سرآغازی را برای تحقیقات باستان شناسی داخلی و خارجی بنیان نهاد.

پس از او محمد یوسف کیانی در سال 1350 با پرواز بر فراز دیوار، عکس هایی از آن تهیه کرد و طول دیوار را 175 کیلومتر با 32 قطعه ی وابسته تخمین زد.

در سال 1378 جبرئیل نوکنده بررسی های خود را بر روی بخشی از مسیر دیوار گرگان در محدوده شهرستان گنبد کاووس، آغاز کرد و توانست اسناد و مدارک تاریخی ارزشمندی را به دست آورد. در همین سال با شروع ساخت سد گلستان و قرارگیری بخشی از مسیر دیوار در محدوده ی کانال آبیاری و زهکشی سد و ضرورت حفظ دیوار، آب سد از طریق 2 کانال از زیر دیوار از منطقه عبور داده شد.

در سال 1384 گروهی متشکل از باستان شناسان ایرانی و انگلیسی دیوار را مورد بررسی قرار دادند. اطلاعات زیادی در مورد دیوار بزرگ گرگان در سال 1381 و در طی 6 فصل کاوش به دست آمد و طول آن 200 کیلومتر برآورد گردید. با بررسی نوشته های تاریخی مشخص شد که این دیوار در گذشته تا مرو ادامه داشته و مسلما طولی بیش از 200 کیلومتر را شامل می شده است.

تا به امروز حدود 2000 متر مربع از دیوار از دل خاک بیرون آورده شده و با انجام هفتمین فصل بررسی کاوش دیوار گرگان و دیوار تمیشه اطلاعات مهمی در مورد مرز امپراتوری ساسانی در گرگان به دست آمده است.

هم اکنون آنچه که به عنوان شاخص ترین بخش دیوار دفاعی شناخته می شود، بقایای یک چهار طاقی با وسعت بیش از 180 متر می باشد که در جریان کاوش ها از دل خاک بیرون کشیده شده است.

مشخصات دیوار

این دیوار تاریخی همواره مورد بحث کارشناسان بوده و تحقیقاتی در رابطه با آن صورت گرفته است. نتایج به دست آمده از این تحقیقات به ما در شناخت مشخصات و ابعاد دیوار کمک می کنند:

طول دیوار گرگان

در سال1350، محمد یوسف کیانی، باستان‌شناس ایرانی مطالعاتی را انجام داد و به عددی برابر 175 کیلومتر دست پیدا کرد. اما اعداد متفاوتی که در مطالعات بعدی به دست آمد نشان می دهد که طول این دیوار که به صورت شرقی – غربی قرار دارد، همواره مورد بحث کارشناسان بوده و اعداد بسیار متفاوتی از 31٫2 تا 1123 کیلومتر برای آن عنوان شده است. این طیف وسیع اعداد در نتیجه ی نابودی بخش هایی از دیوار و تکه تکه شدن آن به وجود آمده اند. در این رابطه می توان به سخن نجیب بکران (جغرافیدان) در مورد دیواری که از درگز تا سرخس ادامه می یابد اشاره کرد:

معلوم نیست تا هم خود از دیوار است یا آن خود دیواری دیگر است…

آنچه در مورد این دیوار مورد اتفاق نظر قرار دارد، این است که 30000 سرباز می توانستند به منظور پاسداری و دفاع در طول دیوار استقرار یابند. وجود قطعات آجر خرد شده و عوارض مصنوعی در طول مسیر دیوار، نوشته های منابع مکتوب تاریخی و همچنین حفاری های باستان شناسی محمد یوسف کیانی در دهه ی 50 نشان از عرض 10 متری دیوار دارند. مطالعات و بررسی های انجام شده در محدوده شهرستان کلاله نیز نشانگر آن است که در قسمت های شرقی دیوار در نواحی کوهستانی عرض بیش از دو متر را نمی توان تخمین زد.

وجود گذرگاه و موانع مستحکم‌تر نسبت به سایر دیوارهای مشابه و مانع عظیم خطی برای یک ارتش قدرتمند و بزرگ هوش و ذکاوت سازندگان آن را به تصویر می کشد.

ارتفاع دیوار گرگان

در مورد ارتفاع دیوار بین 6 تا 10 متر اختلاف نظر وجود دارد. البته در مورد ارتفاع 6 متر در تمام طول دیوار اطمینان بیشتری در نظرات کارشناسان دیده می شود اما ممکن است در آینده کاوش های بیشتر ارتفاع 8 تا 10 متر را نیز ثابت کند.

جنس دیوار گرگان

جنس دیوار نیز موضوع مورد بحث دیگری می باشد و اتفاق نظری در رابطه با آن وجود ندارد. بلاذری (تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان ایرانی) جنس آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، فردوسی از سنگ و گچ و نجیب بکران از خشت پخته می دانند. این در حالی است که ثعالبی جنس بخشی از آن را از سنگ مرمر عنوان کرده است.

در کنار همه ی این گفته های ضد و نقیض، آنچه از دیوار در روستای گوگجه در شمال کلاله به جای مانده است، استفاده از آجرهای بزرگ را در ساخت نشان می دهد. در همین راستا بررسی های باستان شناسان داخلی و خارجی از دانشگاه های ادینبورگ و دورهام استفاده از ده ها میلیون قالب آجرِ 21 تا 24 کیلوگرمی با ابعاد 10*40*40 و 10*38*38 و 10*37*37 و 10*20*40 سانتی متر در ساخت دیوار را تایید می کند. این آجرها به منظور استحکام بیشتر پخته می شدند و کشف شواهدی در کوره های متعدد و 150 کارگاه ساخت آجر که در طول دیوار و در نزدیکی یکدیگر قرار گرفته اند، نشان دهنده ی وجود یک کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث دیوار می باشد.

وجود اثر انگشت سبابه دست به اشکال مختلف که فرورفتگی هایی را در آجرها ایجاد کرده است می تواند به عنوان علامت مخصوص کارگاه تولید یا واحد شمارش آجرها در آن زمان به کار رفته باشد.

آجرها با استفاده از ملات گل و آهک به قطر 1 تا 2 سانتی متر و کاملا منظم و دقیق بر روی همدیگر چیده و محکم شده اند. همین استفاده از آجر در تمام طول دیوار، مهندسی بی نظیری را نشان می دهد چرا که دیوار چین علاوه بر آجر از سنگ و چوب نیز برای ساخت بهره برده است.

سیستم آبرسانی ؛ شاهکاری حیرت انگیز

وجود جنگ بر سر آب در تمام طول تاریخ و در جوامع مختلف توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. در سرزمین ایران و زمان های گذشته، رودخانه گرگانرود، مهم ترین منبع تامین آب شرب و فعالیت های کشاورزی و اقتصادی مردمان گرگان و یکی از عوامل توجه گروه های انسانی مستقر در مراتع و دشت های وسیع به شمار می رفت. وجود این رودخانه ی حیاتی نقش بسزایی در احداث دیوار بزرگ گرگان در راستای حفظ امنیت منطقه علی رغم صرف هزینه های زیاد، داشته است.

دیوار درست در مکانی قرار دارد که بهترین موقعیت را برای بهره وری از آب گرگانرود فراهم می کند. در طراحی سیستم آبرسانی، حفر کانال برای تامین آب شرب ساکنین و حیوانات در دشت و آبیاری اراضی کشاورزی و کاربری نظامی و آبگیری خندق ها در مواقع جنگ و تهیه و تولید خشت جهت ساخت دیوار چنان دقیق است که امروزه نیز برای هدایت آب مورد استفاده قرار می گیرد.

این سیستم آب رسانی به تناسب دوری و نزدیکی از گرگانرود و با پیش بینی تغییرات و رسوب گذاری بستر گرگانرود بر اثر سیلاب به موازات آن طراحی شده و هدایت آب به سمت دیوار و خندق و کوره های آجرپزی و محوطه های باستانی هم عصر دیوار را بر عهده داشته است.

در حال حاضر بیش از 50 کیلومتر از کانال های احداث شده که بیشترین گسترش را در بخش مرکزی گرگانرود به سمت دریا دارند و دارای میزان بارندگی کمتر نسبت به نواحی شرقی دیوار هستند، شناسایی و کشف شده اند. طولانی ترین کانال از شرق به غرب و به سمت دیوار به چشم می خورد و بیش از 10 کیلومتر طول و 25 تا 30 متر عرض و 3 تا 5 متر عمق دارد.

مهارت معماران در انتقال و مدیریت سیستم آب در نقطه ای از گرگانرود به اوج خود می رسد. در جایی که به منظور تامین آب شرب ساکنین قلعه، 500 متر از عرض گرگانرود را به ارتفاع 20 متر خاک ریزی کرده اند تا مشکلی آنها را تهدید نکند. در بالا دست و ضلع شمالی دیوار و خندق، کانالهای هدایت آبی وجود دارند که نشان می دهد بهره وری از آب گرگانرود در زمان های قدیم نیز مورد توجه ساکنان منطقه بوده است.

خندق ؛ دفاع به شیوه ای موثر

به سبب کاربرد دفاعی، خندقی نیز در حاشیه ی دیوار مشاهده می گردد که عرض آن در نواحی پست و هموار به 30 متر و در نواحی کوهستانی به 10 متر می رسد و با توجه به وضعیت توپولوژی زمین از شرق به غرب، شیب ملایمی به سمت دریای خزر دارد.

این خندق در زمان های جنگ و به منظور افزایش ضریب دفاعی با استفاده از آب گرگان‌رود که در پشت آن قرار دارد پر می شده تا مانعی را برای نفوذ دشمن ایجاد کند. با یک مهندسی هوشمندانه و به منظور تامین آب خندق در مواقع لزوم، سدی به نام کرگز بر روی دیوار گرگان ساخته بودند تا به سرعت بتوانند آب را در خندق جاری سازند.

جالب است بدانید که مصالح مورد استفاده در ساخت دیوار از ترکیب خاک رس حاصل از کندن خندق به همراه کاه خردشده ریز و درشت تامین می گشته است. از سوی دیگر شواهدی وجود دارد که نشان می دهد خاک های حفاری شده داخل خندق ها را در پشت دیوار و به سمت جنوب می ریختند تا در مواقع خطر مسیر دسترسی آسان و جان پناهی را برای سربازان در درگیری ها ایجاد کند.

بقایای خندق بیشتر در نواحی شرقی قلمرو دیوار بزرگ گرگان به صورت سالم و دست نخورده دیده می شود و در مابقی مکان ها به زمین کشارزی تبدیل شده است.

بخش وسیعی از خندق در نواحی مرکزی و غربی با هموار کردن و لایروبی به عنوان کانال‌های آبیاری زهکش کاربرد دارد.

قلعه های دیوار

دیوار گرگان علاوه بر خندق از یک عنصر دفاعی دیگر به منظور استقرار سرباز ها نیز بهره می برد. در کاوش های باستان شناسی در طول دیوار، یک آتشگاه و استراحتگاه سربازان و 2 قلعه دفاعی از حدود 38 دژ تخمین زده شده با ابعاد 120 در 120 تا ابعاد 240 در 300 و وسعت‌های 5 تا 20 هکتار در آن کشف شده است. شایان ذکر است که در نواحی دشت ها و بیابان ها در قسمت غربی قلعه ها تراکم کمتری دارند در حالی که در قسمت غربی و نواحی تپه ماهورها و کوهستان ها تراکم بیشتری در آنها مشاهده می شود.

در فاصله ی سه کیلومتری از دیوار گرگان 25 قلعه کشف شده است که احتمالا به‌ عنوان نیروهای پشتیبان قلعه‌های دفاعی کاربرد داشته اند. این قلعه‌ها علاوه بر ارگ، حصار و بارو دارای خندق خارجی نیز می باشند و بزرگترین آنها 330 هکتار وسعت دارد. برج های نگهبانی دایره شکل متصل به دیوارهای قلعه نیز در فواصل منظم و در چهار گوشه آن قرار دارند و دارای جلوآمدگی به سمت بیرون قلعه هستند.

اکثر قلعه ها دارای پلان مستطیل و مربع شکل و تعدادی نیز به صورت چند ضلعی نامنظم می باشند و ورودی هر یک از آنها متناسب با موقعیت قلعه از چند جهت تعبیه شده است. احتمال می رود که قلعه ها به خاطر وجود خندق در پیرامون باید دارای پل متحرک و یا دروازه با باروهای نگهبانی بوده باشند. علاوه بر این به احتمال زیاد فضاهای نگه داری حیوانات و اتاق های استراحت سربازان و ساکنین قلعه و انبار آذوقه و علوفه در پیرامون حیاط مرکزی قلعه جای داشته اند.

در ساخت قلعه ها از آجر و خشت های پخته شده در کوره ها با ابعاد 10*40*40 و 10*38*38 و 10*20*40 سانتی متر استفاده شده و کاربرد خشت در فضاهای داخلی که کمتر در معرض هوا زدگی وباران می باشد، مشهود است.

کوره های آجرپزی اطراف دیوار گرگان

ضلع جنوبی دیوار و خندق پذیرای کوره های آجرپزی است که به صورتی ساده و ابتدایی با عمق حداکثر 2 متر در زمین ایجاد شده اند. ابعاد  آنها حدود  6*8 تا 5*8 متر می باشد و در جهت شرق به غرب و یا شمال به جنوب و بر خلاف جهت وزش باد ساخته شده اند. همچنین سکوهای نگه دارنده ی خشت های تولید شده با استفاده از خشت یا آجر در 11 ردیف با فاصله تقریبی 10 تا 15 سانتی متر از همدیگر ایجاد شده اند تا عبور جریان هوا و گرما و حرارت حاصل از مواد سوختی داخل کوره را ممکن سازند و در نتیجه  آجرهای چیده شده روی هم در داخل چاله حفاری شده بهتر پخته شوند.

کوره های نواحی شرقی به دلیل فاصله ی زیاد از جنگل از نی، خاک و خاشاک و کوره های نواحی غربی در نزدیکی جنگل از چوب های جنگلی برای گرم شدن استفاده می کردند.

ساختن آتشدان کوره، به صورت هلالی و طاق ضربی نشان از توجه به کنترل دقیق دمای داخلی کوره و پخت کامل آجرها دارد و پوشاندن سکوهای نگهدارنده با کاهگل نیز تدبیر سازندگان برای جلوگیری از سوختگی شدید را آشکار می سازد.

چکنده های ذوب شده بر روی دیواره های داخلی کوره خبر از به کارگیری متعدد کوره های آجرپزی در زمان ساخت دیوار گرگان می دهند.

این دیوار را به چه نام هایی می شناسند؟

به دلیل طول زیاد دیوار و قرارگیری نقطه ی آغازین آن در جنوب دهستان (ترکمنستان کنونی) و شمال منطقه ی گمیشان و گذر آن از نزدیکی گرگان و رود گرگان نام دیوار بزرگ گرگان را بر آن نهاده اند اما نام های دیگری نیز در طول تاریخ آورده به چشم می خورد.

محمد بن نجیب بکران در جهان نامه و آرنه، باستان‌شناس سوئدی در تپه‌های باستانی دشت گرگان از این دیوار با نان تجنبار یاد کرده اند. در برخی متون قدیمی نام سد اسکندر، سد پیروز، سد انوشیروان، قزل‌آلان و دیوار بزرگ اسکندر نیز برای آن در نظر گرفته شده است.

به دلیل رنگ متمایل به نخودی تا قرمزِ آجرهای به کار رفته، که در نتیجه ی جنس و ذرات موجود در خاک مورد استفاده به وجود آمده است، در برخی منابع تاریخی به آن دیوار سرخ یا مارسرخ نیز گفته می شود.

ابن خرداد به (جغرافی‌دان، تاریخ‌نویس و موسیقی‌شناس ایرانی)  در کتاب خویش به نام مسالک و الممالک از تصرف این دیوار توسط پادشاه ترکان به نام صول (چول) یاد می کند و ثعالبی در غرور ملوک فرس و سیرهم نام آن را به دلیل این تصرف دربند صول یا دروازه صول می داند.

موقعیت جغرافیایی

گمان می رود دیوار تاریخی گرگان از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز می شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله امتداد داشته است.

آنچه امروزه از این دیوار باقی مانده نشان می دهد که ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن سرآغاز دیوار را در خود جای داده اند اما هنوز انتهای آن به درستی مشخص نیست و ممکن است در مصب رود گرگان، روستای خوجه لر، کوه‌های گلیداغ و یا قله کوه علی‌آباد قرار گرفته باشد.

مسئله ی مهم در مورد تعیین مکان دقیق دیوار، پایین تر بودن سطح آب دریای مازندران در زمان ساخت آن نسبت به زمان کنونی است و این احتمال وجود دارد که بخش هایی از آن در زیر آب فرو رفته و تخریب شده باشد. به همین منظور در سال 2007 میلادی کاوش هایی در زیر آب های خلیج گرگان ترتیب داده شد و در طی آن بخش هایی از دیواری به نام تمیشه کشف گردید که ممکن است در نقطه ای به دیوار گرگان رسیده باشد. دیوار تمیشه در خلاف جهت دیوار گرگان به صورت جنوبی ـ شمالی با طول 15 کیلومتر، در امتداد دامنه‌ی جنوبی البرز تا خلیج گرگان احداث گردیده است و برخی کارشناسان آن را مربوط به یک بندر یا پادگانی در دوره ی ساسانی می دانند.

به هر حال آنچه که کارشناسان در مورد دیوار بیان می دارند گویای این مطلب است که دیوار بزرگ گرگان از شرق دریای خزر آغاز می گردد و  پس‌ از عبور از ضلع شمالی گرگانرود و دشت‌های وسیع شهرستان‌های بندرترکمن، آق‌قلا، گنبدکاووس و کلاله در کوه‌های پیشکمر، در شرق استان گلستان امتداد می یابد. در این میان وقفه ای سه کیلومتری در میانه ی راه دیوار دیده می شود که از بالای خط الراس ارتفاعات عرب‌داغ به سمت دامنه‌های شیب‌دار دره خوجه‌طوق منتهی به گرگانرود ادامه یافته و با پشت سر گذاشتن کوه نقدعلی ،از ضلع جنوبی گرگانرود به سمت شرق رسیده است.

دیوار بزرگ گرگان با عبور از روستاهای چترکروک، یساقلیق، عزیزآباد پائین و چرخش به سمت جنوب و ضلع غرب گرگانرود و روستای قره یسر و صخره های گرگر به سمت روستای گرگاندوز ادامه می یابد و به سمت شرق گردش پیدا می کند. سپس از ضلع شمالی روستای گرگاندوز به طرف روستای زاو پایین می رود و با چرخش 90 درجه ای به سمت جنوب، از ضلع غرب زاو پائین (روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان کلاله) و دره ای به همین نام، می گذرد. در نهایت صخره‌های بیلی کوه در محدوده پارک ملی گلستان ایستگاه پایانی دیوار گرگان هستند.

بخش های سالم تر دیوار در حد فاصل ارتفاعات پیش کمر تا روستای زاو در پارک ملی گلستان در 35 کیلومتر قابل مشاهده است و کاوش ها برای کشف بیشتر همچنان ادامه دارد.

دیوار گرگان در آثار نویسندگان تاریخ در گذشته و حال

نام دیوار بزرگ گرگان به صورت های مختلف توسط نویسندگان در کتب تاریخی زیر آمده است:

250 هجری – بلاذری در فتوح البلدان

290 هجری –  ابن فقیه در البلدان

300 هجری –  ابن خردادبه در مسالک و الممالک

372 هجری – حدود العالم من المشرق الی المغرب

قرن چهارم – فردوسی در شاهنامه

قرن پنجم –  ثعالبی در غرور ملوک فرس و سیرهم

443 هجری – گردیزی در زین‌الاخبار

605 هجری – محمد نجیب بکران در جهان نامه

نویسندگان معاصر نیز در کتاب هایشان از این دیوار نام برده اند:

مارکوارت در شهرستان‌های ایران

رابینو در سفرنامه طبرستان و استرآباد

رومن گیرشمن در ایران از آغاز اسلام تا ساسانیان

سعید نفیسی در تاریخ تمدن ایران ساسانی

مسیح ذبیحی در استرآباد نامه

اسدالله معینی در جغرافیای تاریخی گرگان و دشت

امین گلی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها

لسترنج در سرزمین‌های خلافت شرقی

بهترین فصل سفر

منطقه ای که بخش قابل بازدید دیوار در آن قرار گرفته است در چهار فصل سال جلوه های متفاوتی دارد. به توجه به وضعیت آب و هوای منطقه پیشنهاد می کنیم در اوایل پاییز و اوایل بهار به تماشای دیوار گرگان بروید تا بهترین آب و هوای منطقه را تجربه کنید.

بهار: در بهار که موسم شکوفه باران است طبیعت زیبا و آب و هوای معتدل پذیرای شما خواهد بود.

تابستان: در تابستان گرمای هوا و رطوبت آن ممکن است کمی آزاردهنده باشد.

پاییز: فصل هزار رنگ طبیعت و بارش نعمات از آسمان است.

زمستان: با سرمای سخت که از راه می رسد همه جا سپید پوش می شود.

کجا بمونیم؟

در کلاله هتل یا مسافرخانه ای وجود ندارد اما می توانید بر روی خانه های محلی و ویلاها حساب باز کنید و اقامت خوبی را برای خود رقم بزنید.

اطلاعات بازدید و راه دسترسی

بهترین جایی که در حال حاضر می توانید دیوار بزرگ گرگان را ببینید در منطقه‌ی پیشکمر در شمال شرقی کلاله، شمال گنبد به سمت کلاله و مراوه‌تپه و همچنین روستای تمرقره‌قوزی می باشد.

برای رفتن به این منطقه به سوی استان گلستان بروید و با پشت سر گذاشتن آزادشهر و مینودشت خودتان را به کلاله برسانید. مردم محلی بهترین راهنمای شما برای پیدا کردن دیوار هستند. کافیست سراغ منطقه ی پیشکمر و روستای تمرقره قوزی را از آنها بگیرید.

فاصله از مرکز استان و شهرهای اطراف:

گرگان: 96 کیلومتر

گنبد کاووس: 19 کیلومتر

کلاله: 57 کیلومتر

موقعیت دیوار بزرگ گرگان بر روی نقشه

دیدنی های اطراف

در کنار بازدید از دیوار تاریخی گرگان، می توانید دیدن جاذبه های زیر را نیز در برنامه ی خود قرار دهید:

* گنبد قابوس

* تالاب آلماگل

* زیارتگاه خالد نبی

تصویری از زیارتگاه خالد نبی

 

دغدغه های کارناوالی

با توجه به اهمیت تاریخی این دیوار انتظار می رود مسئولین توجه بیشتری در حفظ و نگهداری این اثر ارزشمند نمایند.

کارشناسان می توانند با برنامه ریزی شایسته و انجام عملیات بازسازی این اثر را به عموم مردم معرفی کنند و امکانات بازدید بهتر را فراهم آورند.

خط آهن گرگان به آسیای میانه در قسمتی از دیوار، قسمت شمالی و جنوبی آن را از هم جدا می کند و دو نیمه را به وجود می آورد. این مسیر 38 متری قرار است پس از مستندنگاری و کاوش نجات بخشی، در شورای فنی تصویب و برای ایجاد خط ریلی استفاده گردد. کارناوال امیدوار است تمهیدات لازم برای حفظ این اثر در نظر گرفته شود.

پیشنهادات کارناوالی

برای آنکه بازدید دلچسبی از این تاریخ پر رمز و راز داشته باشید چند ساعتی از وقتتان را به آن اختصاص دهید.

چشمه‌ی آق‌سو، پارک ملی گلستان، گالیکش، ترکمن‌صحرا از دیگر جاذبه هایی هستند که می توانند لحظات خوشی را به شما هدیه کنند.

بردن دوربین عکاسی را فراموش نکنید تا بتوانید تصاویر خوبی را از این سفر به همراه بیاورید.

چشیدن طعم غذای سنتی و خرید سوغات و صنایع دستی از تجربیات بسیار شیرین هر سفر هستند پس آنها را در برنامه ی سفر خود بگنجانید.

در پایان ببینید که دیوار گرگان در گذشته به چه شکل بوده است

سخن آخر

از سفر به دیوار بزرگ گرگان لذت بردید؟

تا به حال سفری به این منطقه داشته اید؟

چه جاذبه های منحصر به فرد دیگری را می شناسید؟

کمی از وقتتان را به ما بدهید و بگویید دوست دارید کارناوال به کجا سر بزند؟

منتظر نظرات شما دوستان عزیز هستیم…