تا به حال شده رویای شفاف ببینید؟ مثلا درون یک رویا احساس کنید واقعا آگاه به عالم خواب هستید و حتی قادرید دنیای رویای‌تان را تغییر بدهید. به این پدیده به اصطلاح رویای شفاف (Lucid Dream) گفته می‌شود. اغلب مردم در سرتاسر این کره هستی عموما این تجربه را دست کم یک بار در طول عمرشان داشته‌اند. ولی جالب است بدانید اغلب مردم به خاطر ندارند در شب گذشته چه اتفاقاتی درون رویای شفاف خودشان رخ داده است. شما رویای شفاف خودتان را یادتان است؟ چند وقتیست که مدام این نوع رویا را مشاهده می‌کنید؟ از سر درد یا عارضه‌های دیگری به دنبال این پدیده رنج می‌برید؟ در این یادداشت قرار است به تمام سوالات شما، از صفر تا صد درباره رویای شفاف پاسخ بدهیم.
به ترتیب از راست به چپ، مجسمه مورفئوس و هوپنوس، خداوندگار و الهه رویا در یونان باستان.
رویای شفاف به چه معناست؟
اصطلاح رویای شفاف را اولین بار روان‌پزشک فرانسوی به نام «فردریک ون ایدن» در سال 1913 میلادی در مقاله‌اش درباره رویاها به زبان آورد. به عقب‌تر از این زمان که نگاه می‌کنیم، در فرهنگ مردم هند باستان و مردم تبت نیز جهت مراقبه و یوگا، رویابینی به روش‌های مختلف انجام می‌شد. حتی ارسطو نیز در دوران یونان باستان معتقد بود با تمرین و ممارست در رویابینی، می‌توان به رویا و کابوس‌های شبانه غلبه و چه بسا آنها را کنترل کرد.
پزشکان متعددی در طول زمان و با آزمون و خطا سعی کردند با خواب‌درمانی و حتی هیپنوتیزم، بیمارانشان را درمان کنند. در ابتدای امر بسیاری از پزشکان از ضرر و زیان این روش اطلاعی نداشتند و شاید هم اصلا اهمیتی برای این موضوع قائل نبودند. در تحقیقی که در سال 1985 میلادی در دانشگاه استنفورد انجام شد، محققین دریافتند مغز در زمان تجربه رویاهای شفاف درست همانند زمان بیداری فعالیت می‌کند.
رویای شفاف معمولا در مرحله REM (مرحله پایانی خواب که حرکت سریع چشم اتفاق میفتد) رخ می‌دهد. این پارادوکس همچنان یکی از بحث‌برانگیزترین مسائل روان‌پزشکانه است که حتی زیگموند فروید در کتاب تفسیر خواب خود از جواب «قاطعانه» پیرامون این موضوع عاجز است. برخلاف ارسطو و سایر دانشمندانی که معتقدند رویای شفاف جنبه ماورا الطبیعه بدن را به رخ می‌کشد، فروید در همان فصل اول کتاب تفسیر خواب خود اشاره می‌کند که اولا رویا و خواب، دو مقوله مجزا از یکدیگر نیستند و باید آنها را یکپارچه در نظر بگیریم. ثانیا اگر قرار باشد مطالعه‌ای صورت بگیرد، باید بر جنبه فیزیولوژیکی بدن انجام پذیرد تا نتایج مطالعه، شالوده‌ای باشد بر تحقیقات آینده و درس عبرتی باشد بر سایر محققین و کنجکاوان پیرامون این موضوع. قبل از اینکه وارد بحث شویم اجازه دهید نگاهی هم داشته باشیم بر معنای دقیق رویا و رابطه‌اش با عالم بیداری.
رویا به چه معناست؟
بورداخ، پزشک و فیزیولوژیست مطرحی که در قرن نوزدهم می‌زیسته تعریف بسیار دقیقی درباره رویا ارائه کرده که هنوز جزو بهترین تعاریف در زمینه رویا و خواب محسوب می‌شود. او عقیده دارد در رویاها، زندگی روزانه با زحمت و لذت‌هایش، با دردها و خوشی‌هایش هرگز تکرار نمی‌شود. به عکس رویاها درست هدفشان آزاد کردن ما از زندگی روزانه است، حتی زمانی که تمام ذهنمان آکنده از چیزی است، وقتی با اندوهی عمیق شرحه شرحه می‌شویم یا وقتی تمام نیروی فکری‌مان جذب مسئله‌ای می‌شود، رویا جز آن که وارد فضای حالت روحی ما شود و واقعیت را با نمادها بازنمایی کند کار دیگری نمی‌کند (فروید، زیگموند، تفسیر خواب، شیوا رویگریان، تهران، نشر مرکز، چاپ هفدهم، 1394).
آیا تجربه مکرر رویای شفاف خطرناک است؟
بحث‌های زیادی وجود دارد مبنی بر اینکه رویای شفاف ممکن است بر ذهن و بدن انسان تاثیرات منفی داشته باشد. هر چند از گذشته تا به امروز در ذهن بسیاری از روان‌پزشکان و روان‌شناسان و حتی عامه حک شده برای حل یک کابوس خاص که مثل خوره به جان فرد میفتد، بهتر است فرد در کابوس خود با عوامل آزاردهنده بجنگد. مثلا اگر یک دلقک در کابوس به شما حمله‌ور شود، تمام تلاش‌تان را به کار بگیرید تا به جای فرار از دستش، سعی کنید با ابزار آلات مختلف در دنیای خواب، دلقک را گوشت‌مالی بدهید یا حتی به قتل برسانید تا از شر کابوس‌های شبانه راحت شوید. این کار که شما را تشویق به خودآگاهی در حین رویابینی می‌کند، همان رویای شفاف است. پس عملا رویای شفاف می‌تواند در رفاه حال انسان، عملکرد مثبتی داشته باشد.
هنوز کسی نتوانسته با دلیل و مدرک مستند، ثابت کند رویای شفاف پدیده‌ای خطرناک برای سلامتی انسان به شمار می‌رود.
اما ماجرا اینجاست هنوز کسی نتوانسته با دلیل و مدرک مستند، ثابت کند رویای شفاف پدیده‌ای خطرناک برای سلامتی انسان به شمار می‌رود. صرفا تجارب مختلفی از زبان سایرین پس از تمرینات مستمر جهت رویابینی شفاف ممکن است بشنویم که از عارضه‌هایی نظیر کم‌خوابی، بی‌خوابی، به هم ریختن نظم چرخه خواب، خواب‌نما شدن و حتی پدیده «خواب تو خواب شدن» رنج می‌برند. از آنجایی هم که عوامل محرکه درونی و بیرونی بسیار زیادی در تجربه رویای شفاف دخیل هستند، به همین خاطر هنوز جواب قاطعانه‌ای نمی‌توان به این سوال داد آیا تجربه استمراری رویای شفاف به خودی خود، مضر است یا مفید.
بالاخره در زمان تجربه رویای شفاف، بیدار هستیم یا خواب؟
عده‌ای معتقدند چون در مرحله REM رخ می‌دهد پس ما کاملا خواب هستیم. عده‌ای دیگر نیز بر این باورند رویای شفاف باعث فعال شدن مغز انسان، درست همانند بیداری می‌شود. پس رسما ذهنمان بیدار است و بدن‌مان در حال استراحت. اما فرضیه‌ای که در حال حاضر طرفدار پیدا کرده، مبنی بر آن است رویای شفاف مرزی جدید بین خواب و بیداری است که با کشفیات جدید در آینده نزدیک، باز نگه داشتن این مرز در مغز شاید به حل مسائل روانی مختلف کمک کند.
افراد حرفه‌ای معمولا تجارب مختلفشان از رویای شفاف را در اختیار دیگران قرار می‌دهند. یکی از نکات جذاب و شاید هم ترسناکی که بارها از زبان این و آن می‌شنویم اینجاست در حین تجربه رویای شفاف به یاد داشته باشید به هیچ آیینه یا تصویری شیشه‌ای زل نزنید یا سراغ نگارش روی یک تکه کاغذ نروید. چرا که کنترل کامل رویا هنوز بر عهده ما نیست و اگر در خواب به آیینه‌ای زل بزنید، مغز درگیر پارادوکس در بعد زمان می‌شود و اتفاقی مثل «خواب تو خواب شدن» (تماشای یک رویا درون رویای دیگر) برای رویابین ممکن است رخ بدهد.
تئوری آیس‌برگ، نمونه‌ای ساده از فرضیات فروید درباره خودآگاهی انسان به شمار می‌رود. او اعتقاد دارد آن بخش از تخته سنگ یخی که بیرون از آب قرار دارد، خودآگاه است و بخش اعظمی از ذهنمان توسط یک سد زیر آب مدفون است. در واقع ما با رویابینی به نوعی از این سد به سوی ناشناخته‌ها حرکت می‌کنیم.
این اتفاق که من نیز بارها به شخصه تجربه کردم، هنوز دقیقا معلوم نیست چه اتفاقات شیمیایی درون مغز رخ می‌دهد که مسیرهای عصبی در زمان رویای شفاف، رویای مورد نظر را به یک کابوس تبدیل می‌کنند. آیا مغز انسان نمی‌تواند پذیرای این باشد رویا به صورت کامل از حالت ناخودآگاه خارج شود؟ سوال ترسناک اینجاست چرا؟ اگر مغز، تمام رفتار و عواطف ما را کنترل می‌کند، پس چه اتفاقی میفتد که ما بر رویای خود تسلط پیدا می‌کنیم؟ به زبانی ساده‌تر، کدام بخش از قشر مخ یا مغز به یکباره فعال می‌شود که تحت هیچ شرایطی به جز تجربه رویای شفاف به آن دسترسی نداریم؟ دانشمندان به دنبال کشف این مسیرهای عصبی یا همان منطقه ممنوعه مغز هستند.
اجازه بدهید به این موضوع از جنبه ترسناک‌تری نگاه کنیم. در سال 2009 میلادی، یعنی درست 10 سال گذشته در کشور آلمان مطالعه‌ای صورت پذیرفت. دکتر اورسلا واس، امواج مغزی را حین حالت‌های مختلف توسط دستگاه سنجید. رویاهای معمولی در دامنه امواج تتا (4 الی 7 هرتز)، حالت بیداری در دامنه امواج بتا (15 الی 31 هرتز) روی دستگاه ثبت شد.
جالب اینجاست رویاهای شفاف در دامنه‌ای دیگر یعنی روی امواج گاما رویت شد که 40 هرتز است. امواجی که بالاتر از حالت هوشیاری وجود دارند. همچنین فعالیت لوب فرونتال (پیشانی) مغز نیز در حین رویابینی شفاف افزایش پیدا می‌کند. این لوب عهده‌دار بخش شخصیت‌سازی، عواطف و احساسات و از همه مهم‌تر حفظ هوشیاری انسان است. تحقیقات این چنینی در رابطه با مقوله خواب باعث شده فرضیه «بیداری» (Awakening) در مجامع فلاسفه غربی قوت پیدا کند که این دنیا صرفا یک خواب است و همانند سه‌گانه ماتریکس و سریال خوش‌ساخت و محبوب وست‌ورلد (Westworld) کل این دنیا، درون یک خواب روایت می‌شود و اینکه شما در حال حاضر مشغول مطالعه این یادداشت هستید، در حقیقت این عمل شما درون یک رویا اتفاق میفتد. ترسناک است. اینطور فکر نمی‌کنید؟
دوست دارم رویای شفاف ببینم. باید چکار کنم؟
با تمام این تفاسیر، اگر هنوز دلتان می‌خواهد رویای شفاف ببینید، ابتدا باید تلاش کنید خواب و رویاهای معمولی خودتان را به یاد آورید. چرا که اکثر خاطرات‌تان از خواب و رویا در زباله‌دان ناخودآگاهتان پس از بیداری قرار می‌گیرد.
جهت دستیابی به این منظور، ابتدا شما باید هر روز خواب‌های خودتان را روی کاغذ به صورت مستند بنویسید. در ابتدا شاید رویاهای خود را به صورت کلی به خاطر داشته باشید. مثلا به یاد دارید درون جنگل گم شده بودید و توسط فرد دیگری نجات پیدا کردید. اینکه چطور گم شدید یا چه کسی شما را نجات داد چندان مهم نیست. شما با تکرار و تمرین جهت ثبت رویاها و حتی کابوس‌هایتان تلاش کنید به صورت مستمر این پروسه به صورت یک نوع ورزش ذهنی انجام شود. رفته رفته خودتان پیشرفت‌تان را حس خواهید کرد. در آینده جزئیات بیشتر و بهتری را به یاد خواهید آورد و از این موضوع قطعا حیرت زده می‌شوید.
اولین و مهمترین مرحله: ثبت خاطرات روزانه از خواب‌هایی که در شب گذشته تجربه کرده‌اید.
در مرحله بعدی سعی کنید توتم یا یک نماد تهیه کنید تا مرز بین واقعیت و تخیل را برای منطقه ممنوعه مغز (بخشی از ناخودآگاه که مسبب رویای شفاف است) مشخص کنید. به عنوان مثال معمولا من سعی می‌کنم حلقه‌ای را در دست راستم قرار دهم و این رفتار به یک موضوع روتین در روزمره تبدیل شده و تحت هیچ شرایطی این انگشتر را در زمان خواب در دستم قرار نمی‌دهم. موقع خواب، اگر به هر طریقی کنترل رویا را برعهده گرفتم، ابتدا به خاطر می‌آورم باید دست راستم را چک کنم. اگر انگشتر در دستم قرار ندارد، پس قطع به یقین در عالم رویا قرار دارم.
مرحله بعدی برای تجربه بیشتر رویاهای شفاف و کنترل خواب، در مراقبه یا مدیتیشن است. در زمان‌های مُرده موجود در زندگی روزمره‌تان سعی کنید برای مدتی هر چند کوتاه چشمان خودتان را ببندید و با گوش فرا دادن به صدای محیط، سعی کنید با تصویرسازی‌‌های مختلف، جزئیات دنیای اطراف‌تان را تصور کنید. این مرحله یکی از سخت‌ترین فازهای تمرینی است که شاید چندین سال به طول بینجامد.
این همان مراقبه‌ای است که راهبین شرقی برای دست یافتن به عرفان الهی می‌آموزند. به زبانی ساده‌تر شما به ناخودآگاهتان می‌آموزید دنیای واقعی را نسبت به عالم خواب با جزئیات بسیار بیشتری به خاطر دارید و حجم زباله‌دان ناخودآگاه که فروید معتقد است در مغز وجود دارد را رفته رفته کم می‌کنید و تسلط بیشتری از ذهن خودتان را در دست می‌گیرید. به همین سبب تجربه رویای شفاف راحت‌تر از قبل خواهد بود.
در زمان خواب باید چه اقداماتی برای دیدن رویای شفاف انجام بدهم؟
در هر نظمی که در بدن تعبیه شده، رمز و رازی پنهان شده و در هر بی‌نظمی که در دنیا وجود دارد، نظمی نهفته است. صرفا جهت ارضای حس کنجکاوی‌تان، انجام دقیق و مو به موی اقدامات ذیل الزامی است تا شما رویای شفافی را برای مدتی هر چند کوتاه تجربه کنید. در حال حاضر درصد موفقیت‌تان تنها به تمرین و همچنین آمادگی ناخودآگاهتان در پذیرش این پدیده بستگی دارد.
چرخه خواب 5 مرحله دارد و تمام این مراحل تقریبا 90 دقیقه طول می‌کشد. مرحله REM آخرین فاز این چرخه محسوب می‌شود که ظاهرا اندکی طولانی‌تر از باقی مراحل است. در طی چهار مرحله می‌خواهیم ساعت بدن زیستی را فریب دهیم تا به هدف‌مان برسیم.
مرحله 1: به تخت خواب خود بروید و آلارم گوشی‌تان را برای 6 ساعت بعد تنظیم کنید.
مرحله 2: وقتی آلارم به صدا درآمد کاملا از خواب بیدار شوید و تخت خودتان را ترک کنید.
مرحله 3: به مدت 10 الی 30 دقیقه بیدار بمانید و مدام به رویای شفاف فکر کنید. می‌توانید کتابی را مطالعه کنید یا به این موضوع فکر کنید درون رویای‌تان دلتان می‌خواهد چه چیزی ببینید.
مرحله 4: به تخت خواب خود برگردید. سعی کنید راحت باشید و اگر احساس می‌کنید خواب‌تان نمی‌آید، چشمان‌تان را ببندید و موسیقی‌های آرامبخش گوش بدهید و با تصویرسازی مکان‌هایی آشنا، بستر را برای یک خواب راحت آماده کنید.
راه و روش‌های متعدد دیگری برای مشاهده رویای شفاف وجود دارد ولی روش بازگشت به تخت خواب، معمولا ساده‌ترین و کارآمدترین تکنیک است. اما توجه داشته باشید یک قانون کلی در تمام روش‌ها وجود دارد. مادامی که رویای مورد نظرتان را به یک کابوس تبدیل نکنید، قادر هستید خواب را کنترل کنید. اگر مثلا یک خانه را به آتش بکشید و خانه مورد نظر روی سرتان خراب شود، رویای شفاف رسما به اتمام می‌رسد و در حال حاضر گرفتار کابوسی هستید که راه فراری نیست و عملا کنترل خودتان را از دست می‌دهید.
آیا در آنِ واحد چند نفر می‌توانند یک رویا را تجربه کنند؟ و آیا حقیقت دارد اگر خواب فردی را ببینیم، او نیز متقابلا این تجربه را خواهد داشت؟
در حال حاضر جواب به هر دو سوال عملا یک «خیر» بزرگ است. چرا که علم پزشکی هنوز برای این خرافه‌ها دلیل محکمه‌پسندی ارائه نکرده و پرداختن به این سوالات در زمان نگارش این یادداشت، تنها جنبه ماورا الطبیعه دارد. برای جواب به این سوال باید به این مقوله پرداخت آیا تله‌پاتی امکان‌پذیر است؟ شاید فردی همین الان ادعا کند من تجربه‌اش را داشتم ولی آیا می‌تواند ثابت کند؟ مسلما خیر.
آیا داروهای شیمیایی می‌توانند زمینه را برای مشاهده رویای شفاف فراهم کنند؟
علاوه بر داروهای شیمیایی، مواد غذایی متنوعی نیز می‌توانند بر کیفیت خواب تاثیرگذار باشند که مهمترین آنها به شرح زیر است:
داروی کولین بیتارتریت: یک عامل تقویتی جهت رویای شفاف
ویتامین B6: به تداوم رویا و تثبیتش در حافظه کمک می‌کند.
کپسول کلاری‌دریم: افزایش قدرت به یادآوردن رویاها، هوشیاری
ملاتونین: به تجربه رویای شفاف کمک می‌کند و باعث افزایش احساس جهت کنترل خواب می‌شود.
گالانتامین: موجب افزایش حس اعتماد به نفس درون خواب می‌شود.
DMAE: رویاها زنده‌تر به نظر می‌رسند و همچنین راحت‌تر به یاد آورده می‌شود
5-HTP: به بهبود کیفیت خواب و به تولید ملاتونین کمک می‌کند.
LucidEsc: موجب پیشرفت رویای شفاف، بهبود به یادآوری رویا و افزایش شفافیت رویا می‌انجامد.
DreamLeaf: کیفیت خواب و شفافیت خواب را بهبود می‌بخشد.
Ginkgo Biloba: در به یادآوری رویا کمک‌رسان است.
هوپرزین A: به ایجاد رویاهای شفاف و به حفظ خودآگاهی در زمان رویابینی کمک می‌کند.
ریشه سنبل الطیب: در حل مشکل بی‌خوابی به شدت موثر عمل می‌کند. همچنین شانس مشاهده رویای شفاف را بیشتر می‌سازد.
هنوز سوالی در رابطه با رویای شفاف ذهن‌تان را مشغول کرده؟ آیا تجربیات زیادی در رابطه با رویای شفاف کسب کرده‌اید؟ با ما به اشتراک بگذارید.
