هورالعظیم پر آب می‌ماند؟

به‌نظر می‌رسد شکل گرفتن ذهنیتی از این دست می‌تواند چند علت داشته باشد. نخستین دلیل می‌تواند به انتظارهای فراتر از واقعیت از نفت بازگردد. نتیجه چنین انتظاری این است که با وقوع سیل این تصور ایجاد می‌شود که وزارت نفت چنان قدرتی دارد که می‌توانسته مسیر سیلاب‌ها را به جهتی تغییر دهد که هیچ شهر و روستایی آسیب نبیند و اگر روستاهای اطراف تاسیسات نفتی آسیب دیده‌اند، حتما کوتاهی از سمت نفت بوده است. این دیدگاه تنها در کشوری می‌تواند وجود داشته باشد که نفت بزرگ‌ترین منبع درآمد دولت‌هایش است و در تاریخ خود برهه‌هایی را دیده‌ که شعار آمدن نفت بر سر سفره مردم و وقوع معجزه از این طریق، سرنوشت ملتی را تغییر داده است. این تغییر مسیر اما راه توسعه را طولانی‌تر کرده است. شعارهایی از این دست  و تبعات آن طی سال‌های گذشته، به خوبی نشان داد که انتظار معجزه‌ای از نفت نیست و اتفاقا در هر برهه‌ای که تکیه به این ماده سیاه رمزآلود کمتر شده، نتایج بهتری کسب شده و اقتصاد کشور در مقابل برخی مخاطرات مانند تحریم‌ها واکسینه شده است. برای نمونه، به‌نظر می‌رسد اگر انتظاری فراتر از واقعیت از نفت وجود نداشت، در جریان سیلاب‌های اخیر دست‌کم مردم با آرامش ذهنی بیشتری خشم طبیعت را می‌پذیرفتند و شایعاتی از این دست که «اولویت حفظ تاسیسات نفتی باعث شده روستاها به زیر آب روند» موجب بروز برخی ناراحتی‌ها در مناطق سیل‌زده که در حال حاضر با مشکلات فراوانی مواجهند، نمی شد.  علت دیگر، به رابطه مردم و دولت بازمی‌گردد. فراتر از بحث‌های تاریخی در این زمینه، به‌نظر می‌رسد وزارت نفت به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین‌ و مهم‌ترین دستگاه‌های دولتی، در جریان سیلاب‌های اخیر در جنوب کشور، هدف برخی نقدها قرار گرفته که خروجی آن شکل گرفتن شایعاتی همچون ممانعت شرکت نفت از ورود آب به تالاب هورالعظیم بوده است. دولت در حال حاضر با تحریم‌هایی دست و پنجه نرم می‌کند که در ماه‌های اخیر باعث بروز برخی مشکلات اقتصادی شده و سیلاب‌های اخیر اثر برخی مشکلات را پررنگ‌تر کرده است.

 اما با وجود توضیحات فراوانی که از سمت بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران  و سایر مدیران نفتی کشور در رابطه با بحث آبگیری هورالعظیم عنوان شد و همچنین مستنداتی که نشان می‌دهد حدود 90 درصد تالاب هورالعظیم به زیر آب فرو رفته است، به‌نظر می‌رسد سومین دلیل دست به دست شدن اخبار نادرست از خشک بودن هورالعظیم در رسانه‌های اجتماعی، هدایت این جریان از سمت اقلیتی باشد که در برهه‌های مختلف در پی مانع‌تراشی و ایجاد مشکلاتی برای وزارت نفت بوده‌اند. نمونه‌‌هایی از این مداخلات در دوران اجرای برجام خود را به شکل مانع‌تراشی برای ورود شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی به پروژه‌های نفتی بر اساس قراردادهای نفتی جدید نشان داد. در آن زمان، منتقدان وزارت نفت به این شکل بر طبل بی‌اعتمادی می‌کوبیدند که قراردادهای جدید نفتی با هدف واگذاری منابع نفتی به خارجی‌ها طراحی شده، ادعایی که هیچ گاه تایید نشد. حالا نیز این گروه علت خسارت‌های ناشی از سیلاب‌های بی‌سابقه در استان خوزستان را در کوتاهی وزارت نفت جست‌وجو می‌کنند تا طبق روشی قدیمی، با طرح آدرس غلط، اهداف سیاسی خود را پیگیری کرده باشند. اما فراتر از تمام این بحث‌ها، در حال حاضر هورالعظیم و منطقه غرب کارون که میادین مشترک نفتی ایران و عراق در آنجا واقع است، پس از بروز سیلاب‌های اخیر در استان خوزستان، در چه شرایطی روبه‌رو است؟ سوال دیگر اثر سیل در تولید نفت این منطقه است. آیا حفظ تولید نفت در میادین این منطقه آنقدر ضرورت دارد که وزارت نفت جان و مال مردم را در ازای آن به خطر بیندازد؟ و سوالی که از تمام اینها مهم‌تر به‌نظر می‌رسد، آیا اصولا وزارت نفت از چنان قدرتی برخوردار است که مانع ورود حجم بی‌سابقه آب به هورالعظیمی شود که برای سال‌ها خالی از آب مانده بود؟

 ورود آب به هورالعظیم از بهمن 97

 سرنوشت هورالعظیم یا هورالرفیع، عجیب و پرفراز و نشیب است. این تالاب که تنوع زیستی منحصر به فرد آن  از قدیم تعداد زیادی از افراد بومی را به اطراف خود جذب کرده بود، با سیاست‌های نادرست صدام حسین، وقوع جنگ و پس از آن شروع فعالیت‌های نفتی با مخاطرات جدی مواجه شده است. هورالعظیم در دشت آزادگان در غرب استان خوزستان و هم‌مرز با عراق قرار دارد. در دهه 70 میلادی ظن سیاسی صدام به گروه‌های مخالفش باعث شد بخش‌های وسیعی از هورالعظیم که در عراق واقع شده بود، به‌صورت مصنوعی خشک شود. در سال‌های بعد نیز عملیات‌های جنگی و اکتشاف نفت بود که به خشکی این تالاب دامن زد.

 حدود یک سوم از هورالعظیم در ایران واقع شده و این منطقه در حال حاضر به پنج مخزن تقسیم شده که چاه‌های استخراج نفت در طول این مخازن پنج‌گانه واقع شده است. میدان‌های نفتی آزادگان شمالی و جنوبی، یاران شمالی و جنوبی و یادآوران در این پنج مخزن قرار دارند که توسط مرزهایی که دریچه‌هایی در آنها برای جریان آب تعبیه شده، از یکدیگر جدا شده‌اند. طبق اطلاعات موجود ایران از سال 84 و با تاخیر نسبت به عراق، احداث چاه‌های نفت در منطقه هورالعظیم را آغاز کرد که منجر به خشک شدن و بروز مخاطرات طبیعی ناشی از استخراج نفت در بخش‌هایی از این تالاب شد. اما آن‌طور که تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد از سال 2017 آب ورودی به هورالعظیم که برای سال‌ها تشنه بوده و مردم بومی شاهد از بین رفتن حیات طبیعی آن بوده‌اند، نسبت به سال‌های قبل بیشتر شده است. طبق گفته افراد حاضر در منطقه، این اتفاق باعث زیر آب رفتن چیزی حدود 60 درصد از تاسیسات نفتی این منطقه به زیر آب شد. ورود آب به هورالعظیم اما در سال‌های بعد نیز ادامه داشته و در فوریه 2019 (بهمن-اسفند 97) میزان آب ورودی به هورالعظیم، حدود 85 درصد از تاسیسات نفتی را به زیر آب برد. به گفته سعید ساویز، کارشناس حوزه انرژی، آن بخش‌هایی از هورالعظیم که در تصاویر ماهواره‌ای به‌صورت مناطق خشک دیده می‌شوند، به علت ارتفاع بیشتری که نسبت به سطوح دیگر دارند، هنوز آبگیری نشده‌اند؛ اما اگر جریان ورود آب به این تالاب بیش از حد طبیعی باشد، آب می‌تواند مناطق مرتفع‌تر را نیز درگیر کند. طبق اطلاعات موجود، هورالعظیم به شکل طبیعی چندان عمیق نیست و در حال حاضر ارتفاع آب در برخی نقاط این تالاب به 4 متر رسیده است.

تولید ادامه دارد

به گفته کارشناسان حاضر در منطقه هورالعظیم، در حال حاضر به غیر از چاه‌هایی که تولید آنها به دلیل از دست رفتن راه ارتباطی آنها  واحتمال نشت نفت در آب و خطرات زیست‌محیطی متوقف شده، تولید از سایر چاه‌های این منطقه در جریان است. این اتفاق با وجود افزایش سطح آب در بخش عراقی این تالاب نیز در جریان است. آن‌طور که عبدالله‌طواف، معاون پشتیبانی منطقه‌ای شرکت متن(مهندسی توسعه نفت) تاکید دارد اگرچه چاه‌ها و تجهیزات استفاده شده در هورالعظیم مربوط به برداشت از میادین واقع در خشکی است (به علت خشک کردن این تالاب)، اما ورود آب به این تالاب مجموع تولید حدودا 350 هزار بشکه‌ای نفت در روز  این منطقه را به میزان کمی تحت تاثیر قرار داده است.  به گفته او، به علت ورود آب به هورالعظیم، پیش از این پیش‌بینی‌های لازم برای تولید نفت با وجود اب در تالاب، به عمل آمده است. با وجود اینکه تالاب هورالعظیم به شکل تاریخی منطقه‌ای پر‌آب بوده، ارزان تمام شدن اجرای پروژه‌های نفتی، باعث خشک کردن مصنوعی بخش‌هایی از این تالاب در هر دو سمت شده  است. بر اساس اطلاعات موجود، هزینه احداث یک حلقه چاه استخراج نفت در خشکی در حالی حدود 5 میلیون دلار است که احداث هر چاه دریایی، به سرمایه‌ای 45 میلیون دلاری نیاز دارد. توجیهاتی از این دست در کنار تاکید بر این نکته که عمق هورالعظیم برای حرکت دادن دکل‌های دریایی بسیار کم است، سرنوشت این تالاب عظیم تاریخی را در دوران ما به خشکی گره زده و زندگی مردم بومی منطقه را دچار تغییرات اساسی کرده است.رقابت دو کشور عراق و ایران در برداشت از این میادین مشترک نیز دلیل دیگر ضربه‌زدن به طبیعت هورالعظیم است. تولید نفت ایران از میادین مشترکی که در منطقه هورالعظیم واقع شده، چیزی حدود 13 درصد از مجموع فعلی تولیدات نفت کشور (حدود 7/ 2 میلیون بشکه در روز) را تشکیل می‌دهد و طبق برنامه‌های از قبل تعیین شده باید تا سال 1400 به 2/ 1 میلیون بشکه در روز بررسد.

دست قدرتمند طبیعت

 حجم آب ورودی به استان خوزستان، در حال حاضر به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش یافته است. بر اساس اطلاعات موجود، کل حجم آب ورودی به خوزستان در سال گذشته در حالی 13 میلیارد مترمکعب بوده که در سال جاری به 30 میلیارد مترمکعب رسیده است. با ورود این حجم عظیم از آب به استان خوزستان، نه‌تنها همه دریچه‌ها در تالاب هورالعظیم باز شده است، بلکه در برخی نقاط میان حوضچه‌ها کانال‌های بزرگی نیز حفر شده تا آب با سرعت بیشتری به حوضچه‌های مجاور منتقل شود. به گزارش شانا، تخریب یک جاده میان حوضچه 4 و 5 نیز باعث یکی شدن این دو حوضچه و افزایش گردش آب شده است. تخریب این جاده در شرایطی اتفاق افتاده است که احداث آن، دخالت مستقیم انسان در اکوسیستم این تالاب به شمار می‌رود و به‌نظر می‌رسد حالا، دست طبیعت انسان را مجبور کرده توجیهات اقتصادی را کنار بگذارد و صورت هورالعظیم راهرچند محدود به شکل اولیه خود که هیچ جاده‌‌ای در آن نبوده، بازسازی کند.