سیل، بلای خانمان بر و یا هر اسمی که براین پدیده طبیعی گذاشته می‌شود موضوعی است که در باره چگونگی وقوع آن با یکی از کارشناسان حوزه عمران ومحیط زیست و آب به گفت‌وگو نشستیم. این کارشناس معتقد است که این پدیده طبیعی اخیر ناشی از تغییرات اقلیم، گرم شدن زمین و در نهایت تجمعی شدن بارش‌ها است.
نعمت حسنی - رئیس مرکز مطالعات بحران‌های طبیعی دانشگاه شهید بهشتی- در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: بارش‌های سنگینی که از ابتدای سال 98 در بخش های شمالی، غربی و جنوب غربی کشور داشتیم برمبنای مطالعات تغییرات اقلیمی که در دنیا صورت گرفته، براثر پدیده تغییرات اقلیم است که نشان می‌دهد یکی از عوارض گرم شدن 2.5 تا 3درجه‌ای زمین نسبت به متوسط قرن حاضر، تجمعی شدن بارش‌ها است.به عبارت دیگر به جای اینکه بارش‌ها در دفعات مختلف و درمقادیر کمتر ببارد در دفعات کمتر ولی با مقادیر بیشترمی‌بارد و ابرهایی که حاصل می‌شوند نیز ابرهای پربارانی هستند. مراکز مطالعات اقلیم در دنیا و حتی در کشور خودمان نیز قبلاً مطرح کرده بودند که یکی از آثار تغییر اقلیم همین بارش‌های سنگین و تجمعی است.
با «خشک قرنی» مواجهیم
این عضو هیات علمی دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست پردیس فنی مهندسی شهید عباسپور دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: اینکه بگوییم وارد دوره ترسالی شده‌ایم درست نیست زیرا مطالعات علمی روی تغییرات اقلیم در منطقه ایران نشان می دهد که در ایران در مجموع با وجود تجمعی شدن بارش‌ها و سیلاب‌ها ولی با نگاه به مطالعات یک قرن، میزان بارش متوسط در کشورکه در اوایل قرن بیست و یکم 240 میلیمتر در سال بود در پایان این قرن یعنی در 100 سال به 180 میلی متر در سال کاهش پیدا خواهد کرد. به عبارت دیگردر آینده حدود 60 میلیمتر از بارش‌هایمان را از دست خواهیم داد و بهتر است در فرهنگسازی در مقوله آب از واژه «خشک قرنی» استفاده کنیم زیرا با قرنی خشک مواجه هستیم.
حسنی اضافه کرد: بارش‌های اخیر ممکن است این شبهه را برای برخی افراد ایجاد کند که اینگونه بارش‌ها با باروری ابرها ارتباط دارد.اما این قضیه به‌طورکلی منتفی است زیرا اگر کسی با مقوله باروری ابرها آشنا باشد و از مرکز باروری ابرها در شهر یزد نیز دیدن کرده باشد، متوجه خواهد شد که مقوله باروری ابر مقوله‌ای موفقیت آمیزی نیست وحتی کار بسیار سختی است.
به گفته وی برای بارورسازی ابرها، هواپیماها باید به داخل ابرها بروند و کپسول‌هایی را به داخل ابرهایی که ابعاد محدود دارند، شلیک کنند تا بتوانند شانس باروری ابرها و بارش آنها را در آن نواحی اندکی بالاتر ببرند و این موضوع با حجم عظیمی از ابرهای برخاسته از مدیترانه که توسط ماهواره‌ها نیز رصد شده‌اند، همخوانی ندارد.
رئیس مرکز مطالعات بحران‌های طبیعی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اینکه علت بارش‌های زیاد در کشور، تغییرات اقلیم و برهم خوردن نظم و انضباط طبیعت است وهر بارشی دال بر سیلاب خسارت‌آمیز نیست، گفت: باران، برف و تگرگ از داخل شیارهای کوه جریان پیدا می‌کنند و از آنجا به داخل دره‌هایی می‌ریزند که توسط رودخانه‌ها ایجاد شده‌اند. مردم نیز به دلیل استفاده از آب از قدیم الایام در کنار این رودخانه‌ها شهر و خانه می ساختند و اسم آن را آبادانی می‌گذاشتند.این بارش‌ها به خودی خود مشکلی در پی ندارد اما اینکه چرا این بارش‌ها تبدیل به سیل می شوند موضوع دیگری است.
اگر در منطقه‌ای آبخیزداری شده باشد زمین شسته نمی‌شود
گل‌و لای عمق رودخانه‌ها را کم می‌کند
این استاد سابق دانشگاه کوبه ژاپن تصریح کرد: وقتی در دشت‌ها و کوهپایه‌ها باران می‌بارد میزان نفوذپذیری زمین تاثیر زیادی در شکل گیری سیلاب دارد زیرا اگر نفوذ پذیری زمین بالا باشد خطر بروز سیل کمتر خواهد شد. اگر در منطقه ای جنگل‌کاری شده و فضایی تحت عنوان آبخیزداری وجود داشته باشد، مقداری از آب جذب زمین می‌شود و مقدار دیگر نیز با سرعت کمی جریان پیدا می‌کند همچنین گل و لای کمتری با خود حمل می‌کند زیرا زمین درگیر گیاه می‌شود و شسته نمی‌شود اما اگردر منطقه ای آبخیزداری نکرده باشیم هم زمین شسته می‌شود و هم آب با سرعت بیشتری جریان پیدا می‌کند.
این عضو کمیته زلزله و رانش زمین کشور در ادامه اظهارکرد: وقتی گل و لای با جریان آب همراه می‌شوند در مسیر پخش می شوند و عمق رودخانه را نیز کم می‌کنند بنابراین سطح آب بالاتر می‌آید و چون زمین شیب دارد آب با سرعت بالا جریان پیدا می‌کن و کناره‌های رودخانه‌ها و دره‌ها را می‌شوید و با خود می‌برد و به این ترتیب حتی زیر جاده‌ها و ساختمان‌های اطراف را خالی می‌کند.
وی با بیان اینکه اگر در این رودخانه‌ها آشغال و اجسام حجیم هم ریخته شده باشد، مشکلات دیگری به وجود می‌آورد، گفت: اگر پلی در مسیر آب باشد این آشغال‌های حجیم پشت پل جمع می‌شوند و سد مصنوعی ایجاد می‌کنند. این سد مصنوعی باعث خروج آب از حریم رودخانه‌ها می شود و درنهایت وارد زمین‌های دیگر و حتی محیط‌های شهری می‌شود.همچنین هرچه حجم آب بیشتر شود ارتفاع آب در مناطق نیز بالاتر می‌رود واگر همین زمین فاقد شیب باشد آب به سادگی در آن حرکت نمی‌کند مانند مناطق گمیشان و آق قلا که به دلیل کم بودن شیب زمین، نمی‌توان آب را به سادگی تخلیه کرد.
حسنی در ادامه صحبت‌هایش به سیل در منطقه خوزستان اشاره و اظهارکرد: بخشی از آب‌های زاگرس به رودخانه‌های خوزستان می‌ریزند تا از آنجا به خلیج فارس بپیوندند بنابراین اگر دراین منطقه سد احداث نشود رودخانه‌های پر آب می‌توانند صدمات زیادی به مناطق اطراف خود وارد کنند. به همین علت استان خوزستان سدهای بسیاری دارد و آب ذخیره پشت این سدها نیز بسیار زیاد است به طوری که تا کنون سد کرخه حدود 6 میلیارد مکعب آب در خود جای داده است.
بهره‌مندی از محاسن سدها با در نظرگرفتن مسائل زیست محیطی هنگام طراحی آنها
سدها رسوب گیرند
وی در ادامه گفت: سدها اصولاً برای اهداف مختلفی احداث می‌شوند. یکی از این هدف‌ها ذخیره‌سازی آب است که توسط سدهای مخزنی انجام می‌شود تا آب طبق برنامه مصرف شود. یکی دیگر از این هدف‌ها مقابله با سیل است یعنی آب رودخانه‌ها به مخزن سد می‌رود و پخش می‌شود و در نهایت برحسب میزان تنظیم خروجی از سد خارج می‌شود.
حسنی ادامه داد: از اهداف دیگر احداث سدها می‌توان به این موضوع اشاره کرد که در بعضی مناطق یا باران نمی بارد یا اگر ببارد به‌صورت موسمی و سیلابی است. به همین دلیل سدها احداث می‌شوند که در این مواقع آب را نگه دارند تا در زمان لازم بتوان از آن استفاده کرد همچنین تولید انرژی برق‌آبی و تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی را می‌توان از اهداف دیگر سدسازی برشمرد.
این استاد دانشگاه به تجارب جهانی در زمینه سدسازی اشاره کرد وگفت: در شهرهای ژاپن سدهای مختلفی با ارتفاع 5 متر در دره‌ها و مسیل‌ها احداث می‌شود که وظیفه رسوب گیری دارند بنابراین سدها ذاتاً بد نیستند اما آن چیزی که در رابطه با سدسازی باید رعایت شود این است که رژیم رودخانه در پایین‌دست و بالا دست را هنگام طراحی سد طوری برهم نزنیم که موجودات مختلف و محیط زیست آن منطقه دچار مشکل شود. اگر این مسائل زیست محیطی در رابطه با سدها رعایت شود، مشکلی به وجود نخواهد آمد ومی توانیم از محاسن سدها استفاده کنیم.
وی در ادامه اظهار کرد: شاهد سیلابی شدید در شمال و غرب کشور بودیم که تخریب بسیار بالایی داشت اما می‌توان گفت با توجه به مقیاس حادثه، خوشبختانه تلفات بالایی نداشتیم و این امر نشان می‌دهد که که مدیریت مردم و مسئولان در این زمینه خوب و موفق بوده است.
رئیس سابق دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست ادامه داد: در کشورهایی مثل ژاپن و آمریکا که بیش از صد سال است که در این زمینه‌ها تجربه دارند هنگام بروز حوادثی مانند سیل، طوفان و آتش‌سوزی تعداد زیادی کشته می شوند. به‌طور مثال سال گذشته در سیل هیروشیما حدود 100 نفر جان خود را از دست دادند یا درآتش سوزی کالیفرنیا 100 نفر در آتش سوختند. به‌طور کلی حوادث مختلف در کشورهای دیگر کشته‌های بسیاری دارد.
این کارشناس مسائل محیط زیستی و عمرانی در ادامه اظهارکرد: آنچه که حال حاضر اهمیت دارد پاسخ سریع و مناسب برای حفظ جان و مال مردم است. تخلیه و اسکان به‌موقع در این میان حرف اول را می‌زند و مشاهده می‌کنیم که علیرغم غافلگیری نهادهای مختلف در روزهای اول اما برنامه‌ریزی‌هایی صورت گرفت که داوطلبان مردمی و مسئولان به آن پیوستند البته تعطیلات عید هم به این غفلت دامن زد. اگر تعطیلات عید نبود شاهد این غفلت نبودیم.
وی با اشاره به اینکه بیشترین برنامه‌های مدیریتی را در خوزستان شاهدیم،گفت: مناطقی که احتمال دارد زیرآب بروند، تخلیه می‌شوند و زنان، کودکان و سالخوردگان که آسیب‌پذیری بیشتری دارند در درجه اول برای اسکان می‌روند.از طرفی جوانان و مردان نیز همراه نیروهای داوطلب ارتش،سپاه وهلال احمر به ساخت سیل‌بند می‌پردازند تا جایی که امکان دارد از ورود آب به شهرها و روستاها جلوگیری شود.
این استاد دانشگاه افزود: این سیل‌بندهایی که مانند خاکریز توسط مردم ساخته می شود اگر جریان وسرعت آب به‌حدی نباشد که از روی آن رد شود، کارساز خواهد بود. اقدام مثبت دیگری که انجام شده است هدایت جریان آب به زمین‌های کشاورزی است تا این آب‌ها وارد مناطق مسکونی نشوند.
حسنی در پاسخ به این سوال که چرا باید در شهرهای بزرگ نیز هنگام بارش شاهد آبگرفتگی‌های وسیع باشیم، اظهارکرد: در مناطق شهری زهکشی آب در کانال‌های و جوی‌ها بستگی به نحوه برخورد شهروندان و تمیز نگه داشتن کانال‌ها و جوی‌ها دارد. در برخی شهرها کانال‌های آب بزرگی وجود دارد که جانشین رودخانه‌ها شده‌اند و جریان آب را هدایت می‌کنند اما گاهی مشاهده می‌شود که دراین کانال‌ها گل ولای و آشغال‌های بسیاری ریخته می‌شود و این اتفاق سرریز شدن کانال و جاری شدن آب در خیابان‌ها را به همراه دارد.
وی در ادامه به سیل سال 66 تهران در منطقه دربند وتجریش اشاره کرد وگفت: در روز روشن یک بارندگی شدید منجر به مرگ 300 نفر شد. به عبارت دیگر تعدادی ازشهروندان شهر تهران در داخل پایتخت جان خود را از دادند زیرا تراکم جمعیت در آن مناطق بالا بود و سیل نیز تخته سنگ‌های بزرگی را جابه جا کرده بود. در حقیقت اینکه باید مجاری عبور آب کانال‌ها و مسیل‌ها را همیشه پاک و تمیز نگه داریم یک بحث است اما اینکه هنوز مشاهده می‌شود مردم در داخل مسیل‌ها خانه می سازند بحث دیگر است.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: در شهر تهران و به موازات اتوبان چمران داخل رودخانه اوین مردم ساخت وسازمی‌کنند که برخی ازآنها حتی مجوز شهرداری ندارند. در شهر کرج نیز حدود نیمی از ساخت و سازها سند مالکیت ندارند یعنی علی رغم ایراداتی که می‌توان به شهرداری‌ها به‌صورت موضعی گرفت اما این موضوع به مردم نیز بازمی‌گردد یعنی فرهنگ مردم باید به حدی رشد کند که اطراف مسیل‌ها ورودخانه‌ها ساخت وساز نکنند و حتی باقی افراد نیز به آنها اجازه ساخت وساز ندهند.
امکان ساخت و ساز بعد از خشک شدن زمین در مناطق سیل زده وجود دارد
رئیس مرکز مطالعات بحران‌های طبیعی دانشگاه شهید بهشتی در پاسخ به این سوال که آیا مردم می‌توانند در مناطقی که درگیر سیل شدید شده و عملاً خاک مقاومت ندارد به ساخت و ساز بپردازند، اظهار کرد: از نظر مسائل ژئوتکنیکی و و رفتار خاک، بعد از فروکش کردن آب اگر برای خاک مشکل خاصی پیش نیاید، ساخت و ساز مانعی ندارد البته قطر لایه خاک و تعداد لایه‌های خاک در منطقه نیز حائز اهمیت است و ممکن است در برخی مناطق مشکل‌ساز باشد اما به طور کل اگر آّب فروکش کند و لجن و رسوبات زیاد برداشته و آب نیز خشک شود، مشکلی پیش نخواهد آمد.
حسنی اضافه کرد: ممکن است که در برخی مناطق، زمین زیرلایه‌های سستی داشته باشد و آب از روی زمین به پایین بروداما در لایه‌های زیرین جمع شده باشد و یا در زیر خاک لایه‌های رسی آبدار قرار گرفته باشند که با فشار زیاد خاک سر بخورند یا حتی لایه‌های ریز دانه و خاک‌های ماسه‌ای ریز دانه پرآب شده باشند که اصطلاحاً می گویند پتانسیل روان‌گرایی درآنها زیاد شده است.
وی در ادامه اظهارکرد: برای تشخیص مقاومت خاک می‌توان گمانه زنی کرد همچنین از طریق شناخت زیرسطحی به وسیله دستگاه‌های ژئوفیزیکی که کلیت منطقه را بررسی می‌کنند نیز می‌توان خاک منطقه را مورد بررسی قرار داد ولی در مجموع مناطقی که زمین لغزه و روان گرایی در آنها وجود نداشته و خرابی‌های موضع خاک نیز وجود نداشته باشد مشکل خاصی پیش نمی آید و می‌توان با خشک شدن خاک و با رعایت اصول ساخت و ساز، بناهایی را احداث کرد.
حسنی در پایان با اشاره به اینکه آنچه که اتفاق افتاد علیرغم تهدیدات و صدمات، خیرات و برکات بسیاری نیز داشت، اظهار کرد: حجم آب زیادی وارد کشور شد و دریاچه‌های ارومیه و بختگان، باتلاق گاوخونی، تالاب هورالعظیم و.... و بسیاری از جاهایی که می‌توانستند برای کشور مشکل ساز شوند، با بارش‌های اخیر پرآب شدند. از طرفی سفره‌های زیرزمینی بسیاری تغذیه شدند و سدهایی که بسیار کم آب شده بودند در حال حاضر پرآب هستند.این اتفاق برای ما درس‌های زیادی در زمینه‌های راه سازی، سدسازی، پل سازی، مهندسی رودخانه و مدیریت به همراه داشت و نشان داد که برخی سدها خوب و محکم هستند و نسبت به سد منصفانه تر قضاوت کنیم. و اینکه اگرخدا ار به حکمت ببندد دری به رحمت گشاید در دیگری.
