تهران سیل ندارد/ آیا روددره‌ها خطرناکند؟

صبح نو: نوروز امسال و در کوران اخبار سیل در مناطق مختلف کشور، لطیفه‌ای در فضای مجازی دست‌به‌دست می‌شد با این مضمون که در تهران سیل نمی‌آید، چون سوراخ بزرگی به اسم ... (یکی از تیم‌های فوتبال پایتخت) دارد! جدا از این لطیفه فوتبالی، با هشدار‌های هواشناسی بسیاری از پایتخت‌نشینان این سوال برایشان پیش آمد که آیا در تهران هم سیل می‌آید؟

خطر سیل در کمین تهران

پدیده سیلاب شهری، ارمغان گسترش فیزیکی شهر‌های بزرگ در جهان است که آسیب‌های زیادی بر پیکر کلان‌شهر‌ها در جهان توسعه یافته و در حال توسعه وارد می‌سازد.

خاطره تلخ سیلاب‌های تهران در سال‌های 1366 در مسیل گلابدره و 1373 در رودخانه کن بیانگر آسیب‌پذیری تهران در مقابل سیلاب است. تهران در دامنه‌های جنوبی البرز روی سه حوضه بزرگ جاجرود، کن و کرج و چندین زیرحوضه‌های کوچک گسترده شده است. رشد و توسعه ناموزون شهر تهران، عدم توجه به حریم‌های طبیعی شبکه آب‌های سطحی، تسطیح زمین و ساخت‌و‌ساز، آشفتگی سیستم زهکشی به‌دلیل اشغال فضای مسیل‌ها و اجرای برخی از طرح‌ها مانند احداث پاساژ روی مسیل خیابان میرداماد سبب شده‌اند که شبکه جمع‌آوری سیلاب‌های تهران به‌طور فزاینده‌ای با سیلاب‌های شهری غیرقابل پیش‌بینی مواجه باشند.

سیستم زهکشی آب‌های سطحی در شهر تهران هم دارای پیچیدگی‌های فراوانی است که بیشتر تحت‌تأثیر توسعه ناهمگون شهر بدون توجه به معیار‌های جامع شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری و همچنین لحاظ محدودیت‌های طبیعی آن در دهه‌های گذشته قرار دارد.

با توجه به اینکه تمامی محدوده کلان‌شهر تهران توسط کوه‌های بلند احاطه شده است، علاوه بر آب‌های سطحی در گستره شهری، روان‌آب‌های ناشی از بارش در کوهستان‌های شمالی و شرقی تهران نیز توسط رودخانه‌ها و مسیل‌هایی وارد محدوده شهری تهران می‌شود. وجود شیب قابل محسوس در محدوده شهر که از شمال به جنوب است هم موجب افزایش خسارت احتمالی در پایین‌دست برخی از مناطق تهران می‌شود. همچنین تخریب حوضه آب‌خیز بالادست نواحی شهری به صورت‌های مختلف از جمله تخریب پوشش گیاهی و جاده‌سازی، گسترش بی‌رویه اراضی شهری و صنعتی، کاهش نفوذ آب و افزایش روان‌آب را به همراه داشته است، لذا باران‌های شدید و کوتاه‌مدت فرصت نفوذ به داخل خاک را نداشته و در نتیجه بخش قابل‌توجهی از بارش به روان‌آب‌های سطحی تبدیل می‌شود. به‌همین دلیل در شهری مثل تهران، رودخانه‌ها و مسیل‌های حوضه‌های آبخیز شهری از درجه ریسک زیادی برای سیل‌خیزی و خسارات ناشی از آن برخوردار می‌شوند.

سالی 20 کیلومتر کانال‌سازی در دوره مدیریت جهادی

سابقه مطالعات مرتبط با کنترل، جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی تهران به اوایل دهه 40 شمسی برمی‌گردد که توسط مهندسین مشاور ایرندکو انجام شد. سال 1356 کنسرسیومی از مشاوران ایرانی و انگلیسی این طرح را مورد بازنگری قرار دادند که در توسعه 25 ساله، توصیه آن‌ها توسعه 98 کیلومتر زهکشی بود. در سال 1378 مهندسان مشاور عمران محیط زیست این طرح را دوباره بررسی و
در سال 90 طرح جامع مدیریت آب‌های سطحی تهران ازسوی مهاب قدس و پویری مورد بازنگری قرار گرفت.
براین اساس تهران به 540 کیلومتر کانال و لوله‌گذاری برای جمع‌آوری آب‌های سطحی نیاز داشت که با افزوده‌شدن مناطق 21 و 22، 160 کیلومتر باید به آن افزوده شود. تا قبل از سال 84 و آغاز شهرداری آقای قالیباف، حدود 300 کیلومتر از این زهکشی انجام شده و در پایان دوره وی شبکه جمع‌آوری آب‌های زیرسطحی به 514 کیلومتر افزایش یافت.

10 آبان 89، اقدام برای مدیریت آب‌های سطحی

آقای محمدباقر قالیباف در پنجمین سال حضور در شهرداری تهران: یکی از برنامه‌های مهم در موقعیت بالادستی شهر تهران، مدیریت آب‌های سطحی و توجه به بحث آبخیزداری است. در واقع سیاست ما، باید مدیریت آب‌های سطحی باشد و نه دفع آن؛ البته باید توجه داشت که تنها بخشی از این کار بر عهده ماست و بخش دیگر بر عهده اداره منابع طبیعی است.
نکته دیگری که باید به آن توجه داشته باشیم، بحث نفوذپذیری بستر شهر تهران در برابر آب‌های سطحی است. به‌واسطه ساخت‌وساز‌های گسترده و آسفالت‌های وسیع، بستر شهر دربرابر نفوذ آب‌های سطحی عایق شده و این امر به تدریج اثرات مخربی بر خاک شهر تهران می‌گذارد. در کشور‌هایی که حتی بارش باران بسیار زیاد است، تلاش کرده‌اند تا مشکل نفوذپذیری را به نوعی حل کنند. مدیریت صحیح در این حوزه این است که آب را با کمترین فاصله به سفره‌های زیرزمینی منتقل کنیم. هدایت آب از نواحی بالادستی به جنوب شهر و از آنجا به بیابان‌های اطراف شیوه درستی نبوده چراکه این آب‌ها دیگر قابل استفاده نیستند. ما در مجموعه شهرداری تلاش می‌کنیم با استفاده مطلوب و بجا از تکنولوژی‌های روز، هدایت آب‌های سطحی و نفوذپذیری را با سرعت و شتاب بیشتری مدیریت کنیم.
یکی از مشکلات شهر تهران به هنگام بارندگی، آب‌گرفتگی معابر بود که معضلات جدی‌ای برای شهروندان ایجاد می‌کرد. زمانی که بنده مسوولیت شهرداری را بر عهده گرفتم، طبق اسناد موجود، بالغ بر 750 نقطه آب‌گرفتگی در شهر تهران داشتیم که اکنون مجموعه این نقاط در مواقعی که بارندگی بسیار شدید است به 120 نقطه هم نمی‌رسد. ما برای کنترل این معضل نیاز به فرهنگ‌سازی داریم. علت بسیاری از این آب‌گرفتگی‌ها، انتقال زباله به جوی‌های آب است که گاه برخی از شهروندان و مغازه‌دار‌ها بدان مبادرت می‌ورزند.

نیاز به لایروبی مرتب

اگرچه کانال‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی برای تهران لازم است، اما کافی نیست. جریان آب همراه خود گل‌و‌لای و سنگ را در بستر رودخانه‌ها و کانال‌ها به‌جای می‌گذارد که در درازمدت موجب گرفتگی معابر کم‌حجم‌تر آب مثل زیر پل‌ها می‌شود. برای جلوگیری از این اتفاق که خود را در سیلاب ناگهانی نشان می‌دهد باید مسیر آب به‌طور مداوم و مرتب لایروبی شود.

آقای مجتبی یزدانی، معاون خدمات شهری شهرداری تهران (6 فروردین 98): تمامی کانال‌ها و مسیل‌های پایتخت لایروبی شده است. بیش از 500 کیلومتر کانال و مسیل و بالغ بر 10 هزار کیلومتر شبکه فرعی شامل انهار در تهران وجود دارد که تمامی این‌ها در گذشته به طور کامل لایروبی و آماده‌سازی شده‌اند. شهرداری تلاش دارد تا به وظیفه ذاتی خود عمل کند، اما یک سوی دیگر این مسأله همکاری شهروندان است؛ به این معنی که شهروندان از ریختن زباله و ضایعات در مسیر انهار، رودخانه‌ها و مسیل‌ها جدا خودداری کنند تا احتمال هرگونه خطر رفع شود.

آقای سیدحمید حسینی، مدیر امور منابع آب شهرستان ری (11 فروردین 98): بزرگ‌ترین معضل جنوب‌شرق تهران پر شدن زیرگذر جاده‌ها و پل‌های محور‌های مواصلاتی است که باید لایروبی شوند. 17 پل و زیرگذر عبور آب‌های سطحی در محور بزرگراه امام رضا؟ ع؟ وجود دارد که بیش از 50 درصد آن‌ها را گل‌ولای پر کرده است. در طول چند سال گذشته پل‌ها و زیرگذر‌های بزرگراه امام رضا؟ ع؟ لایروبی نشده و 16 نقطه حادثه‌خیز در بخش خاوران شناسایی و به دستگاه‌های مربوطه اعلام شده است. پل‌ها و زیرگذر‌های آب ساخته‌شده روی مسیل‌ها و رودخانه‌های فصلی و دائم شهرستان ری با توجه به قرار گرفتن این شهرستان در پایین دست کلان‌شهر تهران باید در طول سال به‌طور مرتب لایروبی و پاک‌سازی شوند. شهرستان ری دارای هفت رودخانه فصلی و دائمی به طول 130 کیلومتر، 67 کیلومتر مسیل، 13 بند انحرافی، هفت بند تاخیری و یک سد در بخش فشافویه است و به همین خاطر تعیین حریم رودخانه‌ها و اجرای طرح‌های ساماندهی مدیریت سیلاب باید در دستور کار قرار گیرد.

شبکه اصلی زهکش تهران

1 - زهکش‌های شمال‌غرب و غرب تهران، رودخانه‌های کن، وسک، فرحزاد و درکه و کانال‌های شاهین و تپه نیزار را در بر می‌گیرد. آب این زهکش‌ها پس از خروج از حوضه کوهستانی و قسمتی از محدوده شهری توسط سیل‌برگردان غرب به رودخانه کن منتقل می‌شود که در حاشیه غربی تهران قرار دارد. مساحت حوضه آبریز محدوده این زهکش‌ها حدود 415کیلومتر مربع است.

2 - زهکش‌های شمال، شمال‌شرق و شرق تهران از ولنجک در شمال تا سرخه حصار در شرق را در بر می‌گیرد. این محدوده شامل رودخانه‌های ولنجک، دربند و گلابدره، کاشانک و جمشیدیه، دارآباد، سوهانک و کانال‌ها و مسیل‌های منطقه تهرانپارس است. در این محدوده، کانال اصلی امتداد مسیل باختر، منوچهری و کانال ابوذر قرار دارد که پس از پیوستن کانال سرخه‌حصار به آن، در نهایت در جنوب‌شرق تهران به مسیل باروت‌کوبی منتهی می‌شوند. تونل 17شهریور و سرشاخه‌های آن و نیز کانال شهرداری و شهرزاد نیز جزئی از این سیستم به شمار می‌آیند و محدوده شهری شرق تهران را تحت پوشش خود دارند. این زهکش‌ها محدوده‌ای به مساحت 520کیلومتر مربع را زهکشی می‌کنند.
3 - زهکش‌های محدوده مرکزی شهر تهران عمدتاً به صورت تونل هستند. این قسمت از سیستم جمع‌آوری آب‌های سطحی، زهکشی قسمت عمده محدوده شهری تهران را بر عهده دارد. تونل‌های خیام و نواب و سرشاخه‌های مختلف آن‌ها و نیز کانال فیروزآباد، مهم‌ترین زهکش‌های محدوده مرکزی شهر هستند.

روددره‌ها خطرناکند؟

روددره‌های تهران که در جنوب رشته کوه البرز در شمیرانات واقع شده‌اند پیش از این روستا‌های متعددی را در خود جای داده بودند که امروز این روستا‌ها به شهر پیوسته‌اند؛ دره‌های شمال تهران مثل دره فرحزاد که روستای مهم آن فرحزاد است و هم‌اکنون به شهر بدل شده است. دره درکه که روستا‌های درکه و اوین در آن قرار دارند و دره دارآباد، در سمت شمال‌شرق که قریه مهم آن دارآباد است و سرانجام دره مرکزی که شمیران در آن واقع است، 84روستا دارد که همگی گردشگاه مردم تهران در تابستان هستند. پس‌قلعه و دربند و مجموعه سعدآباد نیز در انتهای این دره قرار دارند. در دوره مدیریت آقای قالیباف در شهرداری تهران این روددره‌ها مناسب‌سازی شده و برای استفاده عموم به عنوان تفرجگاه شهری مورد استفاده قرار گرفتند. در جریان سیل اخیر در نوروز 98، برخی افراد در فضای مجازی تبدیل‌شدن این روددره‌ها به بوستان را عامل بروز خرابی بیشتر سیل احتمالی در تهران عنوان کردند درحالی که به زعم کارشناسان صرفاً لازم است تا با سیستم‌های هشدار سریع، در صورت بروز سیلاب ناگهانی مردم در معرض خطر را به نقاط امن منتقل کرد..

تهران سیل ندارد، اگر...

توسعه نامتوازن تهران از دیرباز تا امروز، ساخت‌وساز‌های وسیع و بی‌توجه به اکوسیستم، کاهش قدرت جذب خاک، شیب زیاد شهر و تعرض به حریم مسیل‌ها و رودخانه‌ها مثل کافه‌های قدیمی دربند یا ساخت‌وساز‌های بی‌رویه و بی‌مجوز در فرحزاد همه و همه باعث شده‌اند با بارش ناگهانی بین 35 تا 50 میلی‌متر باران در تهران، خطر وقوع سیلاب جدی شود. وجود کانال‌ها و لوله‌کشی‌های برنامه جامع برای هدایت و کنترل آب‌های سطحی که در دوره مدیریت آقای قالیباف در شهرداری تهران تقریباً به اتمام رسید، موجب کاهش این خطر شده کما اینکه سیل کن چند سال پیش وقتی به تهران رسید، آرام گرفت و خسارتی به بار نیاورد. با این حال این کانال‌ها و زهکشی باید مرتباً لایروبی شوند و ازسوی دیگر مردم خود نیز با رعایت نظافت و نریختن نخاله و زباله در جوی و کانال و دیگر مسیر‌های آب شرایطی را فراهم کنند که با هر بارش شاهد آب‌گرفتگی در سطح معابر نباشیم.

دارآباد
رودخانه دارآباد، شرقی‌ترین رودی است که از رشته‌کوه توچال وارد تهران می‌شود. این دره که از لحاظ ساختار طبیعی از خصوصیات منحصر به فردی برخوردار است، در منتهی‌الیه شمال‌شرق تهران قرار دارد و در واقع آخرین دره مشرف به تهران از سمت شمال‌شرق به حساب می‌آید. همچنین در مقایسه با سایر دره‌های مشرف به تهران مانند سنگون، درکه و دربند از مزایای کوهنوردی بیشتری برخوردار است. این رودخانه از داخل روستای دارآباد عبور کرده و پس از بزرگراه ازگل در جنوب آن در کنار بزرگراه دارآباد (امام علی) به‌صورت سرپوشیده جریان می‌یابد.

گلابدره
رودخانه گلابدره از ارتفاعات شمال تهران سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن به رود دربند به سمت جنوب شهر حرکت می‌کند. این رودخانه در شمال‌شرق تهران و در منطقه یک شهرداری قرار دارد. در گذشته این محل پر از گل‌های خوشبو و درختان سیب گلاب خودرو بود که به همین دلیل آن را گلابدره می‌نامیدند. همچنین گلابدره از جمله ییلاق‌های خوش آب‌وهوای شمال‌شرقی شهر تهران است. این دره از سمت غرب با امامزاده قاسم؟ ع؟ و از شرق با دره دربند همسایه است.

دربند
دربند از دهکده‌های قدیمی شمیران واقع در شمال باغ سعدآباد است. محله دربند از مناطق خنک و گردشگری تهران است. دربند در ارتفاع 1700متری از سطح دریا نقطه آغازین یکی از راه‌های اصلی صعود کوهنوردان به البرز مرکزی است. کوره‌راهی که از دربند آغاز می‌شود به آبشار دوقلو و پناهگاه شیرپلا ختم می‌شود. دره‌های اصلی رودخانه دربند عبارتند از: دره اوسون، دره آبشار، دره امامزاده ابراهیم؟ ع؟، دره کاک، آب شیردره و دره زون. رودخانه دربند پس از عبور از دره دربند و از کنار قهوه‌خانه‌ها و رستوران‌های حاشیه آن، از میدان سربند تا میدان دربند ادامه دارد.

ولنجک
روددره ولنجک از دره جنوب تله‌کابین ولنجک یا همان توچال واقع در دامنه‌های جنوبی ارتفاعات البرز در شمال مرکزی شهر تهران سرچشمه گرفته و در محدوده داخل شهر از منطقه یک شهرداری تهران در شمالی‌ترین نقطه شهر، از بالادست محله ولنجک شروع و تا بزرگراه چمران ادامه دارد. دره ولنجک هرچند دره کم‌آبی است، ولی وجود وسایل مکانیکی تله‌کابین، دسترسی تا اوج کوه‌ها را از آن امکان‌پذیر کرده است.

درکه
این دره در شمال تهران واقع است. در ابتدای مسیر دره اوین- درکه روستای درکه قرار دارد که یکی از خوش آب‌وهواترین مناطق روستایی تهران است. در «طل دره» اوین رودخانه‌ای پرآب جریان دارد که در بخشی از مسیر خود به‌صورت پلکانی درمی‌آید که به «هفت‌حوض» معروف است و به‌صورت یک استخر طبیعی عمل می‌کند. رودخانه درکه از کوه‌های شمال تهران و از ارتفاعات شاه‌نشین سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه پس از عبور از کنار زندان اوین، در میان دره‌ای کم‌عمق و عریض به موازات اتوبان چمران به سمت جنوب می‌رود. بعد از گذر از هفت‌حوض و دره‌گورا مسیر سمت چپ به سمت جنگل کارا می‌رود.

فرحزاد
این دره دارای طبیعت متنوع و زیبایی است که از مبدأ کوهستان تا عمق بافت شهر به طول 10 کیلومتر نفوذ می‌کند. در این مسیر طولانی گاه دره و رودخانه با فضا‌های طبیعی دیگر مانند پارک جنگلی یا تپه‌های پارک پردیسان پیوند می‌خورد و گاه با محیط شهری تلفیق می‌شود. روددره فرحزاد علاوه بر جاذبه‌های طبیعی، ارزش‌های تاریخی و فرهنگی هم دارد؛ چراکه از یک‌سو راه قدیمی و معروف امامزاده داوود؟ ع؟ از درون آن می‌گذرد و از سوی دیگر، امکان امتداد آن تا نماد میدان آزادی نیز وجود دارد. رودخانه فرحزاد از کنار روستای فرحزاد و در ادامه مسیر از بزرگراه شهید همت تا بزرگراه رسالت در مجاورت پارک پردیسان جریان دارد و پس از بزرگراه رسالت به رودخانه کن می‌ریزد. محله فرحزاد از سمت شرق به خیابان گلپاد و جاده قدیم
امامزاده داوود؟ ع؟ و همچنین مرز بین شهرک‌های مسکونی و تپه‌های مشرف به منطقه فرحزاد می‌رسد. خیابان‌های کوهسار و صحرا نیز تشکیل‌دهنده محدوده جنوبی فرحزاد هستند.

کن

این دره در شمال‌غربی تهران قرار دارد و رودخانه‌ای که از بلندی‌های شمال البرز سرچشمه می‌گیرد، در مسیر آن جریان دارد. در طول دره‌ها قهوه‌خانه‌هایی وجود دارند که در روز‌های هفته به‌ویژه در روز‌های تعطیل تابستان از مسافران پذیرایی می‌کنند. مسیل کن، طولانی‌ترین مسیل شهر تهران است. این دره در شمال‌غرقی شهر تهران قرار دارد و رودخانه کن که از بلندی‌های شمال البرز سرچشمه می‌گیرد، در مسیر آن جریان دارد. این رودخانه 5 منطقه شهرداری تهران را دربرمی‌گیرد که شامل مناطق 5، 22، 9، 21 و 18 می‌شود. این رودخانه از قدیم آب شرب و همچنین آب مورد نیاز برای آبیاری باغ‌های میوه کن را تأمین می‌کرد و به این سبب همواره محل تفریح و گردشگاه شهروندان تهرانی بوده است. رود کن، پرآب‌ترین رودی است که از تهران می‌گذرد. مسیر طولانی این رود به‌علت عظمت و مقیاس شهری و فراشهری آن، بسیاری از شریان‌های شهری و فراشهری را قطع می‌کند.