کلیسای زورزور ماکو ؛ کوچک مقدس

انسان ها در سراسر جهان پیرو دین و مذهب و یا آیین خاصی هستند و اعتقادات مخصوص خودشان را دارند. این اعتقادات باعث می شود تا هر کدامشان برای نیایش با خدای خود و راز و نیاز مکانی خاص را در نظر بگیرند. زرتشتیان به آتشکده ها یشان می روند، مسلمانان راهی مساجد می شود، هندوها به معابد روی می آورند و …

مسیحیان نیز از این قاعده مستثنی نیستند و برای نیایش ها و مراسم هایشان کلیسا را برگزیده اند. این اماکن با استفاده از هنر و معماری به بهترین شکل ممکن آراسته شده اند تا به عنوان فضایی سرشار از قداست، بهترین چهره را به خود بگیرند. پیش تر به تعدادی از کلیساها در سراسر جهان سرزدیم و برایتان از زیبایی هایشان گفتیم:

کلیسای جامع دورمیشن مسکو ؛ عبادتگاهی تاریخی در دل شهر

کلیسای سنگی فنلاند ؛ عبادت در قلب زمین

کلیسای جامع زوارتنوتس ؛ بنایی باستانی در ارمنستان

کلیسای جامع تثلیث تفلیس ؛ نگین ارتدوکس ها در گرجستان

به سبب حضور پیروان دین مسیحیت در ایران، این کشور نیز تعدادی از کلیساها را در گوشه و کنار خود جای داده است. کلیساهایی که هر کدامشان به شیوه ای چشم نواز زینت یافته اند و قدمتی تاریخی دارند. مجموعه ای از این کلیساها در شمال غربی کشور توانسته اند توجه جهانیان را به خود جلب کنند و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گیرند. در مطالبی جداگانه درباره ی این کلیساها با شما سخن گفتیم:

قره کلیسا ؛ اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت

عبادتگاهی در دل کوه های جلفا ؛ کلیسای سن استپانوس

حالا در این فهرست به کلیسای دیگری بر می خوریم که با عنوان کلیسای زور زور شناخته می شود و در 12 کیلومتری شمال غرب قره کلیسا قرار دارد.

کوله بارتان را ببندید و با ما راهی شهر ماکو در استان آذربایجان غربی شوید.

کارناوال را در این سفر همراهی کنید…

چرا کلیسای زورزور؟

---

– کلیسای زورزور یکی از کلیساهایی است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

– این کلیسا در فضایی بسیار زیبا واقع شده و چشم اندازی تماشایی را پیش روی شما قرار می دهد.

کلیسای زورزور ؛ قداست در لباس تاریخ

در نزدیکی شهر ماکو و در کنار روستایی به نام بارون، عبادتگاهی تاریخی خودش را در دهانه ی دره ای که رودخانه زنگی مار از آن می گذرد، جا کرده و در سکوتی زیبا فرو رفته است. هر تکه از این عبادتگاه داستان هایی تاریخی را در دل خود حفظ کرده و راز هایی را در خود نگه داشته اند. کلیسای مریم مقدس که با نام زورزور شهرت یافته است، یکی از منحصر به فرد ترین تصاویر را برای شما به نمایش در می آورد.

ظاهر این کلیسا بسیار ساده اما پر ارزش است و به همین دلیل نامش در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و به دلیل ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو، توجه جهانیان را نیز به خود جلب کرده است.

تاریخچه کلیسای زورزور

ساخت کلیسای زورزور توسط اسقف اعظم کلیسای تادئوس مقدس، به نام زکریا صورت گرفت و به یکی از مراکز تعلیمات دینی و فرهنگی و ادبی تبدیل گردید. اما برای آنکه بدانید که دلیل ساخت این کلیسا چه بوده است باید داستانی تاریخی را برایتان بازگو کنیم…

داستان این کلیسا به زمانی باز می گردد که پاپ، رهبر کاتولیک ها، تصمیم گرفت تا پیشنهاد قبول دین کاتولیک توسط ارامنه و قبول رهبریت پاپ بر کلیسای ارمنی را به شرط کمک اروپائیان به ارامنه ارائه دهد تا کلیسای ارمنی را تحت سلطه در آورده و همگان را مجاب به پیروی از کلیسای کاتولیک، کند.

در آن زمان مقر رهبر کلیسای ارامنه در شهر سیس، پایتخت سیلیسیه (جنوب ترکیه) قرار داشت. به دنبال ارائه این پیشنهاد، هتوم دوم، پادشاه سیلیسیه، گروهی از درباریان وی و رهبر کلیسای ارامنه، به امید دریافت کمک از اروپاییان آن را پذیرفتند. این تصمیم آنها موجی از مخالفت های مراکز مذهبی ارامنه به ویژه در داخل خاک ارمنستان را بر انگیخت و اختلافاتی را به وجود آورد. 

جاثلیق آناوارزتسی (عالم بزرگ مسیحی) برای دریافت حمایت از مراکز مذهبی ارامنه، هیئت هایی را راهیِ دیرهای تادئوس مقدس (قره کلیسا)، داتو، بجنی، گلازور و غیره کرد تا اسقف های این مراکز از فرامین وی پیروی کنند. اما این دعوت ها نتیجه ای نداشت و اکثر مراکز علمی و مذهبی هیچگونه همکاری از خود نشان ندادند تا اینکه اسقف وقت دیر قره کلیسا آن را پذیرفت.

وی برادر حاکم وقت ماکو بود و به واسطه ی قدرتی که در دست داشت توانست با اجرای فرمان جاثلیق به موفقیت های کوچک و زودگذری در این زمینه دست یابد. قره کلیسا حکم یک پایگاه خوب تبلیغ دین کاتولیک را برای جاثلیق داشت؛ از این رو میسیونرهای پاپ فرانسیس (مبلغان مذهبی از سوی پاپ) به این منطقه اعزام گردیدند تا فعالیت خود را گسترش دهند. استقرار آنها در دیر با واکنش شدید ارامنه منطقه و مراکز مذهبی مختلف ارامنه ارمنستان مواجه گردید و به اختلافات دامن زد.

با بروز این تنش ها، اسقف زاکاره یا زکریا (مسئول دیر قره کلیسا) در سال 1298 میلادی کار ساختن کلیسایی با عنوان مریم مقدس و ساختمان هایی به عنوان مرکز علمی و مذهبی، را آغاز نمود. این کار چند مزیت در پی داشت:

* با انتقال مبلغان مذهبی از دیر قره کلیسا، شدت تنش ها کاهش می یافت.

* یک مرکز علمی و مذهبی برای آموزش روحانیان تاسیس می شد تا به اشاعه ی کاتولیک کمک کند و به مانعی بزرگ در برابر تلاش های دو مرکز علمی مذهبی مهم ارامنه یعنی گلازور و داتو برای جلوگیری از تبلیغ کاتولیک تبدیل شود.

ساخت این کلیسا در سال 1314 میلادی پایان یافت و مبلغان در آن مستقر شدند. آنها توانستند به دیگران بگویند  که اروپاییان خواستار کمک به آنها هستند و می توانند در نجات از دست مغولان کمک کنند به شرطی که سایرین، پاپ را به عنوان رهبر کلیسای ارمنی قبول کنند و با ادغام کلیسای ارمنی در کلیسای کاتولیک موافقت نمایند. با این وعده ها برخی از روحانیان ارمنی فرمانبری از جاثلیق را پذیرفتند. یکی از آنها هوانس زورزورتسی بود که از فارغ التحصیلان دیر گلازور به شمار می رفت. مسئولیت مرکز علمی مذهبی زورزور بر عهده ی وی گذاشته شد که موجب ارتقای چشمگیر کیفیت علمی این مرکز گردید.

کمی بعد مبلغان سرشناس فرانسیس همچون فرا بونسیوز از اروپا به کمک وی شتافتند تا بتوانند موجبات توسعه ی مرکز را فراهم آورند. در سال 1317 میلادی پاپ دستور استقرار میسیونرهای دومینیکن در دیر زورزور را صادر کرد تا به روند اشاعه دین کاتولیک در میان ارامنه سرعت ببخشد. با این اتفاق، مسیونرهای دومینیکن موفق شدند شش مرکز دینی دیگر در مناطق ارمنی نشین آذربایجان از جمله تبریز و مراغه تاسیس نمایند.

زورزور در مدت فعالیت خود توانست تعداد 12 روحانی با شهرت جهانی در کلیساهای کاتولیک تربیت کند که از جمله آنها می توان به اسقف هوانس اشاره کرد که  در سال 1330 میلادی به عنوان اسقف اعظم و مسئول مرکز علمی دیر کرنا (مرکز مهم کلیسای کاتولیکی در منطقه نخجوان) شناخته شد.

سرانجام زورزور چه شد؟

بعد ازفوت هوانس زورزورتسی در سال 1338 میلادی این مرکز رونق خود را از دست داد و با نقل مکان میسیونرهای دومینیکن به دیر کرنا در نخجوان دیگر نتوانست به عنوان یک مرکز آموزشی به کار خود ادامه دهد. از این زمان، زورزور تبدیل به یک مرکز مذهبی شد و تا اوایل قرن 17 میلادی و اوج جنگ های ایران و عثمانی به فعالیت خودادامه داد اما از آن پس متروکه ای از آن برجای ماند.

تصویری از تخریب شدن بنای کلیسا

زورزور، کلیسایی که جابه جا شد

بنای اولیه زورزور در دره بستر رودخانه قره سو و حدود 50 متر بالاتر از سطح دره قرار داشته است. در سال 1366 شمسی به منظور آبرسانی به زمین های دشت ماکو، پروژه ای تخت عنوان  سد مخزنی بارون کلید خورد. بر اساس نقشه های کار، کلیسا دقیقا در نقطه ی برپایی دیوار حائل سد قرار داشت و مطمئنا پس از اتمام کار و آبگیری دریاچه، به زیر آب فرو می رفت. این در حالی بود که پیش از این، عملیات خاکبرداری تونل های انحرافی و رشته انفجارهای ساختمانی، آسیب هایی را متوجه کلیسا کرده و سلامت آن را در خطر قرار داده بود. 

برای حفظ این بنای با ارزش، مدیریت اجرائی سازمان میراث فرهنگی کشور تصمیم گرفت تا کلیسا را به محلی امن انتقال دهد. به این منظور با موافقت وزارت نیرو و همکاری شرکت‌های مهاب قدس و پیماب و سازمان آب و برق منطقه‌ای، کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و متخصصین و معماران جمهوری ارمنستان دست به کار شدند و در مدت 25 روز این بنا را به یک برآمدگی صخره ای با ارتفاع حدود 110 متر و به فاصله 600 متری آن نقطه انتقال دادند. در این انتقال تمامی نکات علمی رعایت گردید و سنگ به سنگ، لایه‌های دیوار چینی شماره گذاری شدند تا در جای درست خود قرار گیرند.

از این  جابه جایی به عنوان یکی از اتفاقات مهم در تاریخ نگهداری میراث فرهنگی و تاریخی کشور یاد می شود که هنوز تکرار نشده است.

در تصویر زیر محل قبلی و فعلی کلیسا مشخص شده است

معماری زورزور ؛ کوچک ارزشمند

کلیسای کوچک زورزور یک بنای صلیبی شکل می باشد که مانند سایر کلیساهای ارمنیِ هم عصر خود با سنگ های تراشیده شده در حجم های مختلف ساخته شده است. در نمای داخلی و خارجی ساختمان، سنگ های تراش دار منظم دیده می شود که به صورت خط کشی بر روی هم قرار گرفته اند و بند ملات ( لایه ای برای چسباندن سنگ ها به هم) در ظاهر به چشم نمی خورد. سازندگان سنگ ها در گذشته، آنها را به گونه ای تراشیده بودند که هر دو سنگ در یک دیگر چفت شده و محکم می گشتند.

ابعاد بیرونی کلیسا 7/20  در 5/10 است و پس از تجزیه و تحلیل تناسبات پلان و انتقال آن بر نمای ساختمان مشخص شد که ارتفاع آن 12/58متر می باشد. 

ورود به کلیسا تنها از قسمت غربی آن ممکن است و دربی فلزی با نوشته های ارمنی و نقش صلیب شما را به درون هدایت می کند. درون بنا، چهار طاق با قوس های بیضی شکل به چشم می خورند و چهار نورگیر کوچک در چهار ضلع وجود دارد. گنبدی 16 ضلعی به صورت عرقچین (مدور) بر فراز ساختمان قرار گرفته که در ساق آن هم نورگیرهایی تعبیه شده اند.

این کلیسا ظاهر بسیار ساده ای دارد و تنها تزیین آن نقش صلیب بر روی سنگ ها و ستون‌های کاذبی است که در اطراف پنجره‌ها و نورگیرها قرار دارند و به قوس جناغی ختم می شوند.

پس از تغییر مکان کلیسا قسمت هایی که در محل قبلی آسیب دیده بودند، مرمت شدند تا شکل آن حفظ شود.

نامگذاری

کلیسای زورزور زیر نظر هوانس یرزنقاتسی (یرزنگاتسی)،  که در سال 1341 میلادی در این کلیسا اقامت داشت. نام دیگر وی زور زورتسی بود که احتمالا نام کلیسا را از آن برداشت کرده اند.

هوانس که بود؟

هوانس زورزورتسی یکی از مشاهیر ادب و تعلیم و تربیت ارمنیان، معلم، فیلسوف، نویسنده و مترجم بود و در سال های اقامت خود در زورزور، این کلیسا را به یک مرکز مهم آموزشی در منطقه تبدیل کرد. وی کتاب ها و مقالات بسیاری را ترجمه نموده و کتاب هایی نیز در خصوص رسالت حضرت دانیال، انجیل متی و غیره به قلم خود نوشته است. اکثر این کتب در مرکز نگهداری کتب خطی ایروان در ارمنستان نگهداری می شوند.

ثبت ملی و جهانی

اهمیت و ارزش کلیسای زورزور باعث شد تا نامش در تاریخ 7 مهر 1381 با شماره 6157 در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. این اثر در سال 2008 نیز به ثبت جهانی رسید و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. معیار ثبت جهانی این اثر به شرح زیر است:

* نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی می باشد.

* گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته است.

* نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله ی مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.

آدرس و اطلاعات بازدید

آدرس

استان آذربایجان غربی،شهرستان چالدران، روستای بارون

اطلاعات بازدید

به دلیل قرارگیری این کلیسا در منطقه حساس مرزی و در کنار تاج سد بارون، برای بازدید از آن نیازمند هماهنگی با نیروهای حفاظتی است و بازدید گروهی از آن به کسب اجازه از  اداره میراث فرهنگی ماکو نیاز دارد.

موقعیت کلیسای زورزور بر روی نقشه

 

دیدنی های اطراف

در بازدید از کلیسای زورزور به جاذبه های زیر نیز سری بزنید:

* قره کلیسا ؛ برای آشنایی با این جاذبه در کارناوال بخوانید: قره کلیسا ؛ اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت

* کلیسای سنت استپانوس ؛برای آشنایی با این جاذبه در کارناوال بخوانید: عبادتگاهی در دل کوه های جلفا ؛ کلیسای سن استپانوس

تصویری از قره کلیسا

توصیه های کارناوالی

کلیسای زورزور بنای ارزشمندی برای تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می رود پس مراقب آن باشید و به آن آسیب نزنید.

سخن آخر

آیا تا به حال از این کلیسا بازدید کرده اید؟

چه کلیساهای تاریخی دیگری را می شناسید؟

نظرات و تجربیات خود را با دوستان کارناوالی خود به اشتراک بگذارید…