سیلاب رخ‌داده در اوایل فروردین‌ماه تخریب و فرسایش خاک بسیاری داشت، گل و لایی که بعد از فروکش کردن آب در مناطق سیل زده برجای ماند، نشان‌دهنده همین مسئله است.
به گزارش به نقل از روزنامه همشهری ،از آنجا که به گفته کارشناسان و براساس شواهد، دوره چنین سیلاب‌هایی معمولا هر ده سال یک‌بار است، این سؤال مطرح است که آیا خاک شسته‌شده از سیلاب گذشته می‌تواند به سیلاب جدید افزوده شده و میزان تخریب‌ها را افزایش دهد و اگر این اتفاق رخ دهد چگونه می‌توان از آن پیشگیری کرد یا از شدت آن کاست؟ در پاسخ به این پرسش، کارشناسان می‌گویند اقداماتی همچون فعالیت‌های آبخیزداری و لایروبی رودها و مسیل‌ها که تاکنون در بعضی از حوضه‌های آبریز انجام‌شده در مواردی از شدت سیلاب در نقاطی کاسته است. بر این اساس لازم است این اقدامات بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرد تا از حجم میزان تخریب‌ها هنگام وقوع سیل‌های آتی کاسته شود.
روح‌الله فتاحی، متخصص هیدرولوژی آب و مدیرگروه مهندسی آب دانشگاه شهرکرد، فارغ از میزان خاک‌های شسته‌شده در سیلاب‌های گذشته و تأثیر آن در سیلاب‌های جدید، مسئله جدی‌تری را مطرح کرده و می‌گوید: اگر با همین روال پیش برویم، قطعا شدت وقوع و تخریب سیلاب در دهه آینده بیشتر از حالا خواهد بود.
او در گفت‌وگو با همشهری می‌افزاید: «حوضه‌های آبریز ما نسبت به نزولات جوی عکس‌العمل از خود نشان می‌دهند و این عکس‌العمل به شرایط حوضه بستگی دارد؛ به‌طوری که اگر تخریب‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی در حوضه‌های آبریز بیشتر باشد، به‌طور قطع عکس‌العمل حوضه هنگام بروز سیل شدیدتر خواهد بود.
از بین بردن جنگل‌ها، تبدیل مرتع به زمین کشاورزی، رها کردن کشاورزی و لم‌یزرع شدن زمین، جاده‌سازی و ایجاد راه‌آهن در حوضه‌های آبریز، توسعه شهرها، آسفالت کردن معابر روستا و... ازجمله مسائلی است که بر رفتار حوضه تأثیر می‌گذارد و بر اثر این تخریب‌ها، سهم رواناب‌های ناشی از بارندگی به‌مراتب بیشتر از سهم بارش‌هایی است که در خاک نفوذ می‌کند. در واقع آب‌های ناشی از بارش که می‌تواند طی 15روز تا یک‌ماه از حوضه خارج شود درصورت تخریب حوضه در زمان کوتاه‌تری خارج خواهد شد.»
خاک تکامل یافته با باران شسته نمی‌شود
فتاحی اما درخصوص احتمال افزایش و همراه شدن رسوبات سیلاب سال‌جاری به سیلاب‌های بعدی با بیان اینکه نمی‌توانیم بگوییم این خاک‌ها بر سیلاب آینده افزوده خواهد شد، می‌افزاید: خاک‌های جدیدی که طی سیلاب رخ داده در مکانی دیگر مستقر شده‌اند، طی چند سال با فعالیت‌های تکامل خاک و درصورت همراه شدن با پوشش گیاهی و افزایش مواد آلی، با وضعیتی مواجه می‌شوند که باران قادر به حرکت دادن آن نخواهد بود. اما اگر این تکامل ناقص باشد، مواد آلی و پوشش گیاهی خاک ضعیف باشد و اقداماتی برای حفاظت خاک انجام ندهیم، این خاک ضعیف در برابر جریان سطحی و آبراهه‌ها شسته خواهد شد.
آن طور که محقق مرکز تحقیقات منابع آب دانشگاه شهرکرد اشاره می‌کند اگر وضعیت حوضه آبریز مورد توجه و مراقبت قرار گیرد، این اتفاقات رخ نخواهد داد. پدیده‌های حدی (ناهنجاری‌های اقلیمی) ویژگی مناطق خشک و نیمه‌خشک است و باز هم تکرار خواهد شد؛ پس لازم است حوضه آبریز مورد مراقبت دقیق قرار گیرد؛ مثال ساده‌اش این است که اگر گاو شیرده‌ای داریم و می‌خواهیم از شیر آن استفاده کنیم باید بیشتر از توجهی که به شیرش داریم، به تغذیه و سلامت گاو توجه داشته باشیم و سلامت آن را در اولویت قرار دهیم. به همین دلیل باید سالانه 20تا 25درصد از درآمد سدها به آبخیزداری اختصاص یابد، در بالادست فعالیت‌های آبخیزداری انجام شود و قدردان این اتفاقات باشیم، اما متأسفانه غالب وزارت نیرو و دیگر ارگان‌ها، فعالیت‌های آبخیزداری را هدر دادن سرمایه‌های مملکت می‌دانند و نگاه طلبکارانه به آن دارند.
ضرورت لایروبی و ساماندهی مسیل‌ها
هدایت‌الله فهمی، متخصص حوزه آب نیز به میزان فرسایش قابل‌توجه بادی و آبی خاک در کشور اشاره کرده و با بیان اینکه در بارندگی‌های شدید حجم عظیمی از خاک حاصلخیز شسته می‌شود به همشهری می‌گوید: این سیلاب وقتی در دشت‌ها رسوب می‌کند، حاصلخیز است، اما اگر در مسیل‌ها، رودها و آبراهه‌ها ته‌نشین شوند «سطح اساس رود» را بالا می‌آورند که در این شرایط از قدرت حمل رودخانه برای رواناب کاسته می‌شود.
به‌عبارت دیگر سرعت تخلیه آب کاهش می‌یابد که این مسئله باعث آبگرفتگی می‌شود. به گفته او در حوضه آبی گلستان در سیل اخیر همین اتفاق افتاد و به همین دلیل ساماندهی رودها، مسیل‌ها و آبراهه‌ها برای پیشگیری و کاهش اثرات سیل و آبگرفتگی یک ضرورت قلمداد می‌شود.
عمر سدهای خوزستان به پایان نرسیده
حمیدرضا خدابخشی، کارشناس ارشد منابع آب و معاون سابق طرح و توسعه آب منطقه‌ای خوزستان هم در گفت‌وگو با همشهری به تأثیر رسوبات ناشی از سیلاب‌ها در سدها اشاره کرده و می‌گوید: اینکه می‌گویند سدها در اثر سیلاب پر از رسوب شده و به همین دلیل سیلاب‌های آتی سهمگین‌تر می‌شوند درست نیست.
در هر مخزنی در زمان ساخت، حجم مرده‌ای درنظر می‌گیرند که محل دفن رسوبات است و براساس آن برنامه‌ریزی انجام می‌دهند. هرچه مخازن سدها بیشتر از رسوب پر شود، رها‌سازی زودتر انجام خواهد شد و اصولا این موضوع براساس برنامه‌ریزی‌های اصولی به اجرا در می‌آید. او تأکید می‌کند که در زمان تمام شدن عمر مفید سدها، مکان جدیدی برای آنها درنظر گرفته خواهد شد که البته سدهای حوضه آبی خوزستان با این موضوع فاصله زمانی بسیار دارند.
آبخیزداری، خسارت را کاهش می‌دهد
رئیس هیأت‌مدیره انجمن هیدرولوژی ایران به همشهری گفت: اگر روند کنونی ادامه داشته باشد و تمهیدات لازم برای حفاظت از خاک، آبخیزداری، کنترل آبراه‌ها و بازگرداندن شرایط هیدرولوژیکی به حوضه‌های آبریز انجام نشود، درصورت وقوع سیل مشابه، 80درصد شهرهایی که هم‌اکنون نیمی از آنها زیر آب رفته‌اند، به زیر آب خواهند رفت.
اگر سیلاب در پلدختر 3 متر رسوبات برجای گذاشته، درسیل بعدی 5متر رسوب بر جای می‌گذارد.به گفته روح‌الله فتاحی، اینها حساب‌های مشخصی در علم هیدرولوژی و عکس‌العمل حوضه‌های آبریز است و مدیران باید درایت داشته باشند و به سمت مدیریت جامع این حوضه‌ها بروند.
