دین اسلام دین کامل و اجتماعی است و هر عبادتی در آن دارای کارکردهای اجتماعی است و نمی توان عبادتی را یافت که یا در هدف یا روش و یا شیوه اجرا، نشانه هایی از اجتماعی بودن را در آن نیافت. دعا یکی از عبادت هایی است که هدف از آن، سخن گفتن با خدا و ایجاد ارتباط با ملکوت است. هرچند که دعا برای اهداف و مقاصد مختلفی انجام می شود و بسیاری از مردم دعا را برای از میان برداشته شدن مشکلی و بیماری و یا برآوردن نیازی به جا می آورند و در حقیقت دعای آنان، خواستن است و تنها شماری اندک برای تعالی روح و روان و از روی عشق و محبت به نیایش می پردازند ولی در هر دعایی، نقش روانی ارتباط وجود دارد. اگر شخصی از خدا، خواسته ای دارد برای به دست آوردن این خواسته به دعا می پردازد، به گونه ای که موجب تقویت روابط میان انسان و خدا می شود. در مقاله حاضر نویسنده با اشاره به اهمیت دعا خصوصاً دعا از زبان دیگران به بررسی کارکردها و تاثیرات درخواست دعا از دیگران پرداخته است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.
در اصطلاح روایات معصومان(ع) دعا به ویژه دعاهای امامان(ع)، قرآن صاعد است که در برابر قرآن نازل به کار می رود. دعاهای آنان بازتاب تاثیرگذاری مفاهیم وحیانی قرآن در انسان کاملی است که نشان می دهد که انسان تا چه اندازه می تواند به تعالی و رشد برسد و چه سان قرآن می تواند در روح آدمی تاثیر مثبت نهاده و موجبات لقاء الله واقعی و دست یابی به رضوان الله که از همه بهشت ها و نعمت ها فزون تر است فراهم آورد.
با آنکه دعا در اصل ارتباط دو محبوب در اشکال مختلف است و انسان کاملی را که محبوب خداست باخدایی که محبوب انسان کامل است به هم پیوند می دهد و بیش از هر شکلی دیگر از عبادیات، امری شخصی و فردی تلقی می شود، با این همه در همین امور به ظاهر فردی و شخصی می توان نشانه هایی از گرایش شدید اسلام به اجتماع را نیز یافت.
ضرورت دعا برای دیگران
در آموزه های قرآنی و روایی بر این نکته تاکید شده است که برای دیگران دعا کنید و در دعاهای خویش تنها خود را نبینید و همواره برای نه تنها مومنان بلکه همه انسانها بلکه همه موجودات دعا کنید. از جمله این دعاها می توان به نیایش هایی چون خدایا همه گرسنگان را سیرگردان و یا همه بی جامگان را بپوشان و یا همه بینوایان را به نوا رسان یاد کرد. دعاهایی که در قرآن به طور مستقیم خداوند به انسان ها آموزش می دهد و یا نیایش هایی که از زبان پیامبران(ع) گزارش و نقل می شود، دعاهایی کلی و عمومی و فراگیر است. کاربرد واژه «ما» در دعا و نیایش های قرآنی امری عادی است و همواره خواسته ها به شکلی جمعی و برای همگان طلب می شود.
در روایاتی که از معصومان(ع) نیز گزارش شده این رویه به طور ملموس و محسوسی دیده می شود. مهم ترین نمونه ای که از معصوم، همگان شنیده و به خاطر دارند داستان نیایش های شبانه حضرت فاطمه زهرا(س) است که برای همه مردم از دوستان و آشنایان و همسایگان دعا می کند به گونه ای که امام حسن (ع) درپرسشی از آن حضرت این مساله را مطرح می سازد و حضرت فاطمه (س) نیز تبیین می کند که این از حقوق همسایگان است.
شرایط اجابت دعا
سخن از تاثیر و استجابت دعا برای دیگران و یا دعا و نیایش به شکل جمع امری است که در روایات به آن اشاره شده است. بدین معنا که دعا به شکل جمع و یاد کرد دیگران دردعا موجب می شود تا خواسته شما نیز پذیرفته شود.
در شرایط استجابت دعا افزون بر استفاده از این روش مساله دیگری نیز بیان شده و آن دعای دیگران درحق شخص است. در آیات قرآنی سخن از طلب استغفار پیامبر (ص) از برای مومنان بیان شده است. خداوند از پیامبر می خواهد تا برای مومنان دعا و نیایش کند و درجهت رهایی ایشان از گناه در حق آنان استغفار نماید. (نساء آیه 64) دعا و استغفار پیامبر (ص) برای مومنان در تحلیل قرآنی از جایگاه خاصی برخوردار است (آل عمران آیه 159) زیرا پیامبر(ص) درپیشگاه خداوند از مقام بلند و والایی برخورداراست و استغفار حضرت همانند شفاعت ایشان پذیرفته می شود.درآیاتی دیگر توضیح داده می شود که خداوند برای رضایت پیامبر (ص) شفاعت وی را تا آن اندازه می پذیرد که وی راضی و خشنود گردد. از این رو دعای پیامبر برای مسائل بسیار سخت و اموری که احتمال استجابت نیست می تواند تاثیر گذار باشد. البته برای وی نیز محدودیت هایی (توبه آیه 113 و کهف آیه 55) دربرخی از مسائل است که در داستان استغفار حضرت ابراهیم درحق سرپرست و ولی خویش بیان شده و از مومنان خواسته شده که حضرت ابراهیم (ع) را درهمه چیز جز مساله استغفار در حق ولی خود، الگو و سرمشق قرار دهند. (ممتحنه آیه 4) در داستان منافقان نیز در تبیین محدودیت ها می فرماید که اگر پیامبر (ص) حتی بیش از هفتاد بار برای منافقان استغفار کند خداوند آنان را نمی بخشد. (توبه آیه 80)
منافقان با تعریض و کنایه بر این مطلب تاکید می کردند که فرقی میان دعا و استغفار آن حضرت (ص) با نیایش های دیگران نیست و خداوند با تخطئه این بینش و اندیشه آنان تبیین می کند که نمی توان و نمی بایست دعا و استغفار حضرت رسول (ص) را با نیایش های دیگران همسان دانست. بی گمان دعاهای انسانهای کامل و کسانی که محبوب خداوند هستند را نمی توان با نیایش های دیگران هم سنگ دانست. انسانهای کامل و محبوب به جهت جایگاه و مقام والای خویش به آسانی می توانند خواسته های خود را بیان و پاسخ دریافت کنند.
از دیگر مسائل که به عنوان شرایط استجابت دعا بیان می شود مساله درخواست دعا از دیگران است. درحدیث قدسی درباره ارزش این مساله و تاثیر آن در استجابت دعا به این نکته اشاره می شود که دعای دیگران از آن جهت که شخص با آن زبان، گناهی نکرده است اجابت می شود و خواسته هایی که در حق وی از خدا شده برآورده می شود.
کارکردهای اجتماعی التماس دعا
در کتاب الجواهر السنیه که کلیات حدیث قدسی است در باب هفتم ص 146آمده خداوند به موسی(ع) وحی کرد: ای موسی، مرا با زبانی بخوان که گناه نکرده است. موسی عرض کرد: خداوندا! آن زبان را از کجا بیاورم؟ خطاب آمد: با زبان دیگری مرا دعا کن.
در تفسیر این حدیث قدسی دوگونه برداشت بیان شده است: نخست آنکه در هنگام دعا از واژگان جمع استفاده کند و دیگری را نیز با خود همراه سازد و بگوید که خداوندا ما را ببخش و یا به ما فرزندان نیکو ده و یا عاقبت همه ما را ختم به خیر گردان. دوم آنکه از دیگران التماس دعا داشته باشد و از آنان بخواهد که در حق شما دعا کنند چنان که دستور داده شده است که مومنان از پیامبر(ص) بخواهند تا در حق ایشان استغفار کند. بنابراین شخصی که از دیگری می خواهد که برای وی دعا کند از زبانی استفاده می کند که با آن گناهی نکرده است.
اگر به کسی گفته شود که با زبانی که گناه نکرده ای دعا کن آن زبان تنها زبان دیگری است؛ زیرا شخص با زبان دیگری دعا نکرده و یا آنکه شخص با اعضا و جوارح دیگری هرگز گناهی مرتکب نشده است از این رو زبان دیگری زبانی است که شخص با آن هیچ گناهی انجام نداده است.
بنابراین می توان گفت که حقیقت التماس دعا این است که شخص می خواهد از زبانی استفاده کند که با آن خودش هرگز گناهی نکرده است و در پیشگاه الهی پاک و مبرا از گناه است. از این رو می توان گفت که دعای دیگری در حق هر کسی مستجاب است و شخص با این روش می تواند به خواسته های خویش برسد و دعایش برآورده گردد.
برای التماس دعا کارکردهای اجتماعی چندی می توان یافت. یکی از مهم ترین کارکردهای اجتماعی التماس دعا از دیگری این است که شخص به این باور می رسد که دیگری از وی بهتر است و برای دیگری ارزش و احترامی خاص قائل می شود. پذیرش دیگران از مهم ترین عوامل ایجادی وحدت اجتماعی است و اصولاانسانهایی که دیگری را می پذیرند و یا دست کم آنها را تحمل می کنند می توانند اجتماع را تشکیل دهند. وحدت اجتماعی ریشه در پذیرش دیگری و یا تحمل دیگران دارد و بی آن هرگز جامعه ای پدیدار نخواهدشد. به عنوان نمونه خانواده، این کوچک ترین نهاد اجتماعی با پذیرش دیگری به عنوان همسر و تحمل یکدیگر پدید می آید. اجتماعات بزرگ تر نیز از همین قاعده و رویه پیروی می کند. التماس دعا این زمینه را ایجاد می کند که شخص نه تنها دیگری را تحمل کند بلکه به عنوان انسانی بپذیرد که می تواند حاجت و نیازی روحی و روانی و یا جسمی و فیزیکی وی را برآورده سازد.
فلسفه احترام به بزرگ تر و کوچک تر از زبان امام سجاد(ع)
کارکرد دیگری که برای التماس دعا می توان در حوزه عمل اجتماعی و وحدت جوامع جست، تقویت ارزش های نیکو و همدلی و همگرایی است. شخصی که از دیگری التماس دعا دارد بر این باور است که دیگری از مقام و جایگاه برتر برخوردار است و می بایست به وی احترام گذاشت. در گزارش هایی که درباره رفتار امام سجاد(ع) در کتب تاریخی و سیره و حدیث آمده است بیان شده که ایشان به کودکان و پیران احترام می گذاشت و در سلام بر ایشان پیش دستی می کرد. آن حضرت در توضیح این سیره و رویه خویش می فرمود که به بزرگ تر از خویش از آن رو احترام بگذارید که پیش از شما خداپرست شده و بیش از شما بر وی سجده برده و بندگی کرده و دربندگی مقدم و پیشتازتر است و به کوچک تر از خود از آن رو احترام بگذارید که او از شما کمتر گناه کرده و در پیشگاه الهی پاک تر از شما است.
این گونه اندیشه نسبت به دیگری افزون بر اینکه موجبات احترام به او را فراهم می آورد، این باور را در فرد تقویت می کند که دیگری چه خردتر و چه بزرگ تر، از مقام و ارزش بیشتری در نزد خداوند برخوردار است و برپایه معیار برتری براساس تقوا می توان گفت که همواره دیگری از ما به تقوای الهی نزدیکتر و ازمقام و ارزش والاتری برخوردار است.
این گونه تفکر و نگرش کارکردهای دیگری نیز به دنبال خواهد داشت که از جمله می توان به تواضع و فروتنی نسبت به دیگری و رهایی از تکبر و استکبار در فکر و عمل اشاره کرد. شخصی که به این باور رسیده که دیگری از وی به مقام تقوا نزدیک تر و در پیشگاه خداوند عزیزتر و ارجمندتر است در برابر او خاضع و فروتن و متواضع می شود و هرگز رذیلت اخلاقی تکبر در وی پدید نمی آید و در رفتار و کنش ها و واکنش های اجتماعی خویش استکبار نمی ورزد و برخلاف برتری جویی و خودبرتر بینی ابلیسی، دیگری را ارزشمندتر و برتر از خود می بیند. این گونه است که همدلی و همگرایی اجتماعی که عامل اصلی وحدت اجتماعی و انسجام است پدید می آیدو انسانها به هم نزدیک شده و افزون بر تفکر درست در حق دیگری با آنان رفتاری برپایه مهر و عدالت و هنجارهای درست اجتماعی در پیش می گیرد.
آنچه بیان شد برخی از نکته هایی است که می توان به عنوان کارکردهای اجتماعی التماس دعا بیان کرد. تفکر در این حوزه می تواند کارکردها و آثار دیگری را برای خواننده و اهل تدبر و تفکر بگشاید. باشد با اندیشه و تدبر در آیات و آموزه های قرآنی و سنت و سیره معصومان(ع) افزون بر حقیقت احکام و فلسفه آن به درستی با مسائل دینی برخورد کرده و آنها را دست کم نگیریم و به عنوان عمل ساده و بر پایه عادت و تعارف، تاویل و تفسیر ننماییم.
