وب‌سایت عصر ایران: اعتقاد به تقویت‌حافظه، افزایش تمرکز و دقت دانشجویان در هنگام درس خواندن به ویژه در شب‌های امتحان با ریتالین، از علل گرایش دانشجویان به مصرف این قرص است. ریتالین هم مثل هر دارویی عوارضی دارد که شایع‌ترین عوارض مصرف خودسرانه‌اش عبارتند از: عصبانیت و بی‌خوابی، حالت تهوع و استفراغ، احساس سرگیجه و سردرد و افزایش ضربان قلب و فشار خون.
چهره واقعی ریتالین در پشت داستان‌های مثبت و منفی که برایش گفته‌اند در ابهام فرو رفته است ولی کجای این ابهام مشکل زاست؟ آنجا که متاسفانه استفاده بی‌رویه از این دارو و بدون تجویز و نظارت پزشک از یکسو و گفته‌هایی مبنی بر اعتیادآور بودن این دارو در همه موارد، استفاده این قرص را برای بچه‌های بیش‌فعال که به آن نیاز دارند، دچار مشکل و خانواده‌های آن‌ها را دچار تردید کرده است. شاید این جمله معروف بنیانگذار جمهوری اسلامی را همه به یاد داشته باشند که فرمودند: «تلویزیون باید دانشگاه عمومی باشد»، اما با توجه به حضور پررنگ شرکت‌های تجاری در تمام ساعات و در تمام برنامه‌های این «دانشگاه عمومی»، متاسفانه گاهی سطح آن از دبستان هم پایین‌تر می‌رود.
گاهی بیان مطالب کمتر علمی و گاهی نشر برخی شایعه‌ها در این رسانه فراگیر، برخی از دارو‌ها را از ردیف دارو‌های درمانی خارج و دست پزشکان را برای درمان بیش‌فعالی کودکان خالی کرده است. متاسفانه پزشکان امروزه باید برای تجویز‌های دارویی خود علاوه بر در نظر گرفتن شرایط بیمار و بیماری، بیشتر مراقب آنچه در تلویزیون یا رادیو گفته شده است هم باشند. حال که تنور امتحانات دانشگاه‌ها گرم و توصیه به دوپینگ برای شب‌های امتحان با ریتالین در اوج است، به این بهانه پرونده‌ای برای این دارو گشوده‌ایم و سعی کرده‌ایم این دارو را به جایگاه یک دارو بازگردانیم.
بچه‌های بیش‌فعال را از کجا بشناسیم؟
اختلال بیش‌فعالی معمولا از 2 سالگی به بعد شروع می‌شود و 3 نوع دارد؛ بیشتر کودکان بیش‌فعال دچار مشکل تمرکز هم هستند و شایع‌ترین نوع بیش‌فعالی، در کودکان پرتحرک و پرجنب‌وجوش و همزمان مشکل توجه و تمرکز است. نوع دوم، در کودکانی دیده می‌شود که فقط مشکل پرتحرکی و عملکرد تکانه‌ای دارند و نوع سوم، در کودکانی است که فقط دچار مشکل تمرکزند.
شیوع این اختلال در جامعه 5-3 درصد است. مطالعه‌ها در نمونه‌های ایرانی هم نشان داده که 6-5 درصد کودکان کشور ما دچار بیش‌فعالی هستند. آمار‌های ما با آمار‌های جهانی مطابقت دارد و این اختلال به طور شایع‌تر در اولین پسر خانواده‌ها و به طور کلی در جنس مذکر بیش از جنس مونث دیده می‌شود.
علائم بیش‌فعالی متعددند
معمولا کودکان بیش فعال کم‌تمرکز، پرتحرک و پرجنب‌وجوش، مرتب در حال دویدن و پریدن‌اند. آن‌ها دست به کار‌های خطرناک می‌زنند و نمی‌توانند عواقب عملکرد خود را پیش‌بینی کنند. بچه‌های طبیعی وقتی دست به کار خطرناکی می‌زنند و دچار آسیبی می‌شوند، معمولا عبرت می‌گیرند در حالی که کودکان بیش‌فعال عبرت‌پذیر نیستند و ممکن است عمل خطرناکی را چند بار تکرار کنند.
بچه‌های بیش‌فعال را در خانه معمولا در حالی که روی کابینت، درراور و به طور کلی در ارتفاع هستند، می‌بینید. آن‌ها این کار‌های خطرناک را در طول روز چندبار انجام می‌دهند به همین علت احتمال آسیب‌دیدنشان زیاد است.
خیلی از بچه‌های بیش‌فعال، عملکرد تکانه‌ای هم دارند؛ یعنی رفتار‌های ناگهانی از آن‌ها سر می‌زند. مثلا کودک نشسته و ناگهان کنترل تلویزیون که دستش است، پرتاب می‌کند. این رفتار‌ها به صورت‌های دیگر هم بروز می‌کند؛ مثلا ممکن است کودک ناگهان روی دوش پدر یا جفت‌پا روی شکم او بپرد! یا وقتی در حال ردشدن از کنار بچه دیگری است، بدون اینکه مشکلی ایجاد شده باشد، به او ضربه‌ای بزند یا هلش دهد!
این رفتار‌های ناگهانی و تکانشی اغلب کودکان بیش‌فعال، باعث آزار و اذیت دیگران می‌شود.
مشکل عدم تمرکز از دبستان معلوم می‌شود
مشکل بچه‌های بیش‌فعال که تمرکز ندارند، معمولا خود را از دوران مهدکودک نشان می‌دهد، آن‌ها حوصله انجام بازی‌های فکری ندارند و از انجام کار‌های فکری که باید روی آن تمرکز داشته باشند، خودداری می‌کنند. این کودکان معمولا فراموشکار و حواس‌پرت هستند.
آن‌ها در مهدکودک در یادگیری شعر هم مشکل پیدا می‌کنند، چون این کار به توجه و تمرکز نیاز دارد. در نقاشی هم چندان موفق نیستند، چون انجام این کار مستلزم این است که مدتی یکجا بنشینند، علاوه بر این، برای تمام کردن طرح و رنگ‌آمیزی کامل هم به مشکل برمی‌خورند به طوری که می‌بینیم کودک نقاشی را نصفه رها می‌کند یا فقط طراحی می‌کند و اصلا آن را رنگ می‌کند یا این کار را نیمه‌کاره و بی‌دقت انجام می‌دهد.
بچه‌های بیش‌فعال نام دوستانشان را هم فراموش می‌کنند حتی امکان دارد اسامی افراد نزدیک را هم فراموش کنند و مرتب از پدر یا مادرشان می‌پرسند اسم این آقا یا خانم چه بود؟
به همین دلایل، گاهی از همان دوران مهد، مربی شکایت می‌کند کودک بیش‌فعال نظم کلاس را به هم می‌زند، سر جای خود نمی‌نشینند و مرتب راه می‌رود. بچه‌های بیش‌فعال زیاد حرف می‌زنند، تن صدایشان بلند است و در کار و حرف دیگران دخالت می‌کنند.
برای تشخیص بیش‌فعالی، این علائم باید حداقل در دو محیط دیده شود؛ مثلا در خانه و مهدکودک، در مدرسه و در مهمانی‌ها. کنترل بچه‌های بیش‌فعال وقتی با مادر خود تنها در منزل هستند، راحت‌تر است و کمتر مشکل ایجاد می‌کنند ولی وقتی نفر سومی مثل پدر یا خواهر و برادر وارد می‌شوند، جنب‌وجوش و تحرک آن‌ها بیشتر می‌شود و در مهمانی‌ها کنترلشان بسیار سخت‌تر خواهدبود.
یکی از کار‌های خطرناکی که جزو عملکرد تکانه‌ای بچه‌های بیش‌فعال است، این است که ناگهان دست پدرومادر را رها و وسط خیابان شروع به دویدن می‌کنند. متاسفانه بار‌ها چنین رفتار‌هایی باعث وقوع حادثه شدیدی برای این بچه‌ها شده است.
کودکانی که فقط مشکل تمرکز دارند، می‌توانند بسیار آرام باشند به همین دلیل مشکل آن‌ها دیر تشخیص داده می‌شود. بچه‌های بیش‌فعال- کم‌تمرکز رفتار‌های نامطلوبی دارند که باعث می‌شود پدرومادر سریع‌تر آن‌ها را نزد روان‌پزشک ببرند در حالی که تشخیص مشکل بچه‌هایی که فقط عدم‌تمرکز دارند، به دلیل آرام بودن، حتی ممکن است به سنین اول و دوم دبستان بکشد.
بچه‌های کم‌تمرکز در دیکته و ریاضی مشکل دارند
والدین معمولا قبل از این سنین متوجه کمتمرکزی آن‌ها نمی‌شوند ولی وقتی سنشان بیشتر می‌شود، مشکل تمرکز مخصوصا در سال‌های ابتدایی بروز می‌کند. دو درسی که بیش از هر چیز به تمرکز نیاز دارد، دیکته و ریاضی است و می‌بینیم این بچه‌ها در دیکته‌هایشان بی‌دقتی زیادی دارند مثلا کلمات را جا می‌اندازند، سرکش و نقطه کلمات و تشدید را نمی‌گذارند و... ممکن است کلمه‌ای را در جمله‌ای درست و همان را در جمله‌ای دیگر غلط بنویسند یا کلمه سختی را درست، اما کلمه ساده‌ای مثل «از» را غلط می‌نویسند.
این بچه‌ها در ریاضی هم اشتباه‌های زیادی می‌کنند که ناشی از بی‌دقتی است مثلا به قسمت اول مساله‌ای که دو بخش دارد پاسخ می‌دهند ولی اصلا پاسخگویی به قسمت دوم را فراموش می‌کنند یا راه‌حل را درست می‌نویسند، اما جواب نهایی را جابجا می‌نویسند. به طوری که وقتی معلم یا والدین برگه امتحانی او را می‌بینند، متوجه می‌شوند علت اشتباه‌ها، درک نکردن مفاهیم پایه‌ای نیست بلکه ناشی از بی‌دقتی و کمتمرکزی است.
کودکان کم‌تمرکز در مدرسه وسایل خود را جا می‌گذارند و مرتب آن‌ها را گم می‌کنند و صحبت‌های معلم را در مورد تکالیف روزانه از یاد می‌برند. معلم‌ها معمولا آن‌ها را مبهوت و گیج توصیف می‌کنند و می‌گویند مجبورند مدام صدایشان کنند تا حواسشان به کلاس جمع شود.
هر چقدر این بچه‌ها در ردیف‌های عقب‌تر کلاس بنشینند و هر چقدر کلاس جمعیت بیشتری داشته باشد، مشکل نداشتن تمرکزشان بیشتر می‌شود بنابراین برایشان کلاس‌های خلوت و نشستن در ردیف‌های اول مناسب‌تر است. علاوه بر این، معلم مدام باید آن‌ها را موردخطاب قرار دهد.
اینگونه بچه‌ها در خانه هم برای نشستن سر تکالیف مشکل دارند، خیلی زود خسته می‌شوند، جمله‌هایی مثل «حوصله‌ام سر رفت» و «دوست ندارم» را مرتب می‌توان از آن‌ها شنید. از طرفی این کودکان به طور مستمر تکالیفشان را انجام نمی‌دهند و با کوچک‌ترین صدایی حواسشان پرت می‌شود.
این علائم نشان می‌دهد کودک مشکلی دارد که می‌تواند مشکل اختلال تمرکز و توجه باشد. پس اگر تعداد زیادی از این علائم در فرزند شما وجود داشت و مشاهده کردید مربی و دیگران از رفتار او شکایت دارند، حتما باید او را نزد روان‌پزشک کودک ببرید. در صورتی که اختلال بیش‌فعالی، کمبود توجه و تمرکز یا هر کدام از انواعی که برایتان برشمردیم در او تشخیص داده شد، حتما باید درمان شروع شود.
درمان باید زود شروع شود
خیلی‌وقت‌ها پدرومادر حاضر به پذیرش دچار بودن فرزندشان به این اختلال‌ها و درمان آن نیستند و در صورتی که اگر فرزندشان کم‌خونی یا دیابت داشته باشد، خیلی‌راحت‌تر آن را می‌پذیرند و درمان دارویی را شروع می‌کنند.
خیلی از والدین هم رفتار‌های فرزندشان را با شیطنت و بازیگوشی طبیعی اشتباه می‌گیرند و مخصوصا پدر‌ها مساله دچار بودن کودک را به بیش‌فعالی و مشکل تمرکز را انکار و مشکلاتی سر راه درمان او ایجاد می‌کنند. علت اصلی بروز بیش‌فعالی مشخص نیست، اما ژنتیک در این زمینه نقش مهمی دارد.
معمولا بهبود آن‌ها هم در سنین کمتر از 12 سال اتفاق نمی‌افتد و از 12 تا 20 سالگی، بهبود می‌یابند. اولین علامتی که نشان می‌دهد شخص مبتلا رو به بهبود است، بهترشدن بیش‌فعالی، پرتحرکی و پرجنب‌وجوشی است و در اغلب موارد نداشتن تمرکز، آخرین علامتی است که بهبود می‌یابد و بهبود آن گاهی تا 20 سالگی هم طول می‌کشد.
یادمان باشد که برخی از این علائم که درباره‌شان صحبت کردیم، به صورت تغییریافته در دوره جوانی و بزرگسالی این بچه‌ها هم ممکن است دیده شود؛ یعنی اختلال بیش‌فعالی، اختلالی است که در طول دوره عمر فرد او را تا سال‌های بسیاری درگیر می‌کند حتی اختلال بیش‌فعالی بالغان هم وجود دارد.
درمان دیرهنگام عواقب دارد
پس مساله مهم اول، تشخیص زودرس و دوم درمان به موقع است زیرا اگر این بچه‌ها به موقع درمان نشوند، عواقب روان‌شناسی زیادی برایشان خواهدداشت مثلا به‌دلیل بازخورد‌های منفی که از محیط اطراف می‌گیرند، اولا بیشتر در معرض کودک‌آزاری هستند که ممکن است به صورت سرزنش، تحقیر و حتی تنبیه بدنی باشد. خیلی‌وقت‌ها مرتب به این بچه‌ها می‌گویند بدی، بی‌تربیتی و... در حالی که به کار بردن این واژه‌ها باعث می‌شود خودانگاره‌ای که از کودک خود دارد، منفی شود و در طول زمان اعتمادبه‌نفسش را از دست بدهد. در نتیجه پس از مدتی همان رفتار‌های نامطلوبی که جامعه از او انتظار دارد، در وجودش نهادینه می‌شود و از او سر می‌زند. بدیهی است که ادامه این سرزنش‌ها و تحقیر‌ها ممکن است به افسردگی دوران کودکی هم تبدیل شود.
از عوارض بیش‌فعالی در دوران جوانی، مستعد بودن به اعتیاد، افسردگی و اختلال‌های دوقطبی است. کودکان بیش‌فعال- کم‌تمرکز، در برخی موارد علاوه بیش‌فعالی و مشکل در تمرکز، دچار اختلال دیگری هم هستند که در بررسی‌ها حتما باید آن توجه کرد؛ یعنی اختلال یادگیری. بچه‌هایی که مخصوصا مشکلاتی در یادگیری خواندن، نوشتن و ریاضی دارند، معمولا به این اختلال هم مبتلا هستند و اگر کودکی در دوران ابتدایی دچار این اختلال بود، باید درمان خاص آن هم برایش انجام شود.
حرف اول
ریتالین آدمکش نیست صدا و سیمای عزیز!
دکتر حامد محمدی‌کنگرانی: خانم میانسالی وارد مطب شد، به رسم همیشگی بلند شدم، سلام کردم و او را دعوت به نشستن کردم. اولین مراجعه او به مطب بود. با کمال تعجب به جای جواب سلام با بمبارانی از کلمات با لحنی تند و عصبانی روبرو شدم: «آخه شما چه‌جور دکتری هستین؟ داشتین بچه منو می‌کشتین. شانس آوردم که زود فهمیدم و داروهاشو قطع کردم. من می‌توانم از شما شکایت کنم. این بلا رو سر بچه من آوردین ولی سر بچه‌های دیگر نیارین. اگه بچه من می‌مرد، کی جواب می‌داد؟...» چند بار خواهش کردم لحظه‌ای اجازه دهد من هم صحبت کنم که موفق نشدم. مجبور شدم با لحنی جدی و صدایی بلندتر از حالت عادی بگویم: «خانم محترم! من اصلا شما رو نمی‌شناسم.
لطفا خودتونو معرفی کنین و توضیح بدین...» شستم خبردار شد که مادر یکی از مراجعان حدودا 30 ساله من است که به‌دلیل علائم واضح بیش‌فعالی و نداشتن تمرکز بزرگسالی، برایش «ریتالین» تجویز کرده‌ام و همان داستان تکراری این چند ماهه اخیر است که تلویزیون گفته: «ریتالین آدم را می‌کشد، ریتالین یک ماده مخدر است، ریتالین در تمام دنیا از رده خارج شده و...»
رسانه ملی و انتظار توجه بیشتر
اهل تئوری توطئه نیستم ولی واقعا نمی‌فهمم چرا رسانه ملی باید در یک دوره زمانی کوتاه، مجموعه‌ای از برنامه‌های مختلف را در نفی و انکار ریتالین بسازد و از شبکه‌های مختلف پخش کند و کارشناسانی محدود با اطلاعات غلط (تاکید می‌کنم)، اطلاعات غلط و نادرست علمی را به خورد مردم بدهند. فرض کنیم دلیل آن افزایش سوءمصرف ریتالین در بین جوانان به‌ویژه افراد تحصیلکرده باشد که باعث نگرانی به‌جای مسئولان شده است، آیا راه‌حل آن دادن اطلاعات نادرست به بینندگان است؟ آن هم در زمانه اینترنت؟ این کار فقط باعث نگرانی والدین کودکان بیش‌فعال و کم‌تمرکز و افرادی می‌شود که به شدت به داروی ریتالین نیاز دارند. علاوه بر این، آرامش فضای بهداشت و درمان کشور را مخدوش می‌کند و اعتماد مردم به رسانه ملی و پزشکان را از بین می‌برد.
اگر قرار باشد به همین روش عمل کنیم، پس باید دارو‌های آرام‌بخش و خواب‌آوری مانند آمپرازولام، دیازپام و میدازولام را به علت سوءاستفاده بعضی افراد، از رده خارج کنیم و برای عمل‌های جراحی به‌عنوان داروی بیهوشی یا درمان بیماران مضطرب استفاده نکنیم یا دیگر مورفین و پتدین را که جزو درمان‌های اصلی و بدون جایگزین در سکته‌های قلبی و اعمال جراحی هستند، به کار نبریم، چون اعتیادآور هستند.
تجویز در بزرگسالان
بسیاری از همکاران من تجربه‌هایی مشابه را به‌ویژه در ماه‌های اخیر در مورد ریتالین داشته‌اند. من فقط در موارد بسیار نادر از ریتالین در درمان افراد بزرگسال استفاده می‌کنم، اما ریتالین دارویی است که در حال حاضر در تمام کشور‌های پیشرفته جهان با نام‌ها و ترکیب‌هایی متفاوت (ماده اصلی با نام متیل‌فنیدیت) استفاده و روز به روز انواع جدیدتر و طولانی اثرتر و کم‌عارضه‌تر آن ساخته می‌شود. در بزرگسالان در موارد خاصی مانند اختلال‌های خواب (نارکولپسی)، بیش‌فعالی و نداشتن توجه و تمرکز بزرگسالی و بعضی از افسردگی‌های شدید (به‌عنوان داروی کمکی) تجویز می‌شود و قطعا مانند هر داروی دیگری عوارض جانبی مخصوص خود را دارد مانند بی‌خوابی، اضطراب، تپش قلب و کاهش اشتها. متاسفانه ریتالین دارویی است که امکان سوءاستفاده از آن وجود دارد و باید کاملا زیر نظر پزشک و با احتیاط استفاده شود ولی قطعا روش آگاهی دادن در مورد آن و پاک کردن صورت‌مساله و دادن اطلاعات غیرعلمی و نادرست و نگران‌کننده نیست. امیدوارم پشت پرده ساخت چنین برنامه‌هایی صرفا ناآگاهی سازندگان آن باشد.
از هر 10 دانشجو 6 نفر سابقه مصرف ریتالین دارند
مصطفی فروتن: معمولا تجویز این دارو برای درمان افسردگی است و به خاطر ترکیب‌هایی که دارد، برای درمان افراد در خودمانده، افسرده‌ها و کودکان بیش‌فعال مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سال‌های اخیر به‌عنوان ارتقای سطح تحصیلی و میزان مطالعه، شاهد افزایش گرایش دانش‌آموزان و دانشجویان به این دارو هستیم.
براساس گزارش‌های عینی از داروخانه‌های مجاور خوابگاه دانشجویان، مصرف ریتالین با مناسبت‌های موضوعی مانند فصل امتحانات و کنکور به نوعی ارتباط مستقیمی دارد و در این زمان‌ها تا 50 درصد مصرف این دارو افزایش می‌یابد.
براساس همین تحقیق‌ها از هر 10 دانشجو 6 نفر سابقه مصرف ریتالین دارد که این آمار با توجه به اثر وابستگی به دارو خطرناک است. داروی ریتالین باید فقط با تشخیص پزشک متخصص مصرف شود و فروش این دارو‌ها بدون نسخه پزشک مجاز نیست ولی شاهد این معضل هستیم که در برخی از داروخانه‌ها این دارو به‌عنوان داروی آزاد با قیمت بالاتری به فروش می‌رسد.
برخورد چینی با بیش‌فعالی!
حتما دیگر همه خوانندگان «سلامت» می‌دانند که بیش‌فعالی در کودکان چه بیماری‌ای است و کودکان بیش‌فعال چه علائمی از خود نشان می‌دهند؛ بی‌قراری، کم‌توجهی، بی‌دقتی و خیلی از علائم دیگر که البته اگر تشخیص داده نشوند و زیر نظر پزشک درمان نشوند، در برخی موارد ممکن است در بزرگسالی به سمت رفتار‌های پرخطر سوق داده شوند. شاید خیلی از والدینی که فرزندان بیش‌فعال دارند هنوز ندانند در برابر بیش‌فعالی کودک خود باید چه کنند و چه عکس‌العملی نشان دهند، اما در هفته‌های اخیر خبری تعجب همگان را برانگیخت.
خبرگزاری رویترز گفته است: «خانواده این کودک چینی در توصیف رفتار و علائم کودک خود به پرخاشگری، بی‌قراری و کم‌توجهی او اشاره کرده‌اند و برای جلوگیری از پرخاشگری، تنها راهی را که برای کنترل او یافته‌اند بستن وی با طناب به درخت است!» البته این عمل غیرانسانی در شهر «ژجیانگ» چین سابقه دارد و پیشتر نیز کودکی را با زنجیر به در خانه بسته بودند تا مبادا به دیگران حمله کند!
ریتالین، خط اول درمان بیش‌فعالی
درمان اختلال بیش‌فعالی و نداشتن تمرکز، هم دارویی و هم غیردارویی است. موثرترین روش درمان این بچه‌ها، مصرف دارو است و دارویی که بیش از هر چیز در دنیا برای این کودکان تجویز می‌کنند «ریتالین» است. این دارو در کشور‌های مختلف با نام‌ها و نیمه‌عمر‌های مختلف وجود دارد مثلا در آمریکا که از آن استفاده می‌شود، نیمه‌عمر آن 12 تا 8 ساعت است و بچه‌ها صبح آن را مصرف می‌کنند و تا غروب تاثیر آن باقی می‌ماند، اما نیمه‌عمر نوعی که در ایران وجود دارد، 3 تا 4 ساعت است و باید کودک مبتلا قبل از رفتن به مدرسه آن را بخورد و گاهی به دلیل نیمه‌عمر کوتاه دارو، مجبور می‌شود در مدرسه و قبل از نشستن سر تکالیف هم دوباره ریتالین بخورد. یعنی گاهی باید تا 3 نوبت این دارو استفاده شود.
«ریتالین» مثل هر داروی دیگری عوارضی دارد، اما این روز‌ها تبلیغات منفی درباره آن به حدی زیاد است که خانواده‌ها در برابر تجویز و مصرف آن برای فرزندشان به شدت مقاومت نشان می‌دهند.
باور‌های غلط ریتالینی
متاسفانه 3 باور غلط در فرهنگ ما درباره «ریتالین» وجود دارد؛ اول اینکه والدین به شدت نگران اعتیاد فرزندشان به این دارو هستند، اما این دارو برای کودکان به هیچ‌وجه اعتیادآور نیست. باور غلط دوم این است که برخی پدرومادر‌ها تصور می‌کنند مصرف ریتالین ممکن است کودکشان را دچار عوارض کند و حتی معتقدند به نازایی یا بلوغ زودرس مبتلا خواهد شد، اما نسبت دادن این عوارض به ریتالین کذب محض است.
شایع‌ترین عارضه‌ای که ممکن است با مصرف این دارو در کودک دیده شود، بی‌اشت‌هایی است که آن هم بعد از اینکه اثر قرص در بدن کودک از بین رفت، برطرف می‌شود. گاهی هم رنگ‌پریدگی، سردشدن دست و پا، دل‌درد، سردرد و... هم بروز می‌کند که قابل‌تحمل‌اند.
باور غلط دیگری که در فرهنگ ما وجود دارد، این است که می‌گویند تجویز ریتالین در دنیا منسوخ شده که اصلا این‌طور نیست و در کشور‌هایی مثل آمریکا، انواع 8 و 12 ساعته آن به وفور تجویز و مصرف می‌شود. اثر درمانی ریتالین درمورد 75 درصد کودکان بیش‌فعالی مثبت است و خط اول در درمان این اختلال به شمار می‌رود. در صورتی که کودک به هر دلیلی نتواند آن را مصرف کند، دارو‌های دیگری تجویز می‌شود که اثر آن‌ها نسبت به ریتالین کمتر و البته عوارضشان هم امکان دارد کمتر باشد.
درمان غیردارویی بیش‌فعالی
درکنار دارو، روش‌های دیگری هم برای درمان اختلال بیش‌فعالی و مشکل تمرکز وجود دارد که شامل رفتاردرمانی برای کاهش رفتار‌های نامطلوب کودک، شناخت و ابراز احساساتشان و استفاده از مهار‌ت‌های کلامی آن‌ها برای برقراری ارتباط با همسالان است. در کنار آن، شرکت والدین در کلاس‌های فرزندپروری کمک می‌کند شیوه رفتار با کودک بیش‌فعال را بیاموزند. علاوه بر اینها، کلاس‌های گروه درمانی برای بچه‌های بیش‌فعال وجود دارد. استفاده از دستگاه نوروفیدبک هم می‌تواند به افزایش توجه و تمرکز این بچه‌ها کمک کند. به کار بردن هر کدام از این روش‌های درمانی به درخواست والدین بستگی دارد. با همه اینها، دارودرمانی در کنترل اختلال بیش‌فعالی و کمبود توجه حرف اول را می‌زند و در سکوی اول هم داروی ریتالین قرار دارد.
سوءمصرف ریتالین
باتوجه به اینکه مشکل تمرکز کودکان بیش‌فعال دیر بهبود می‌یابد، بدیهی است که پسر یا دختر 16 ساله دیگر برای کنترل علائم پرتحرکی، به مصرف دارو نیاز ندارد ولی برای مطالعه درس‌ها در سال تحصیلی، ممکن است به مصرف ریتالین نیاز پیدا کند. البته با توجه به اینکه در سنین نوجوانی باید مراقب مصرف این دارو باشیم، این کار حتما باید زیرنظر پزشک با کنترل والدین در موارد خاص انجام شود. در این صورت مشکلی ایجاد نخواهدشد.
لازم است بدانید هر دارویی در صورتی که تحت‌نظر پزشک و برای درمان اختلالی خاص مصرف نشود، امکان دارد اعتیاد و سوءمصرف ایجاد کند. ریتالین هم همین‌گونه است و در صورتی که نوجوان یا فرد بزرگسالی آن را به مقدار زیاد روزانه مصرف کند، حتما دچار سوءمصرف می‌شود و در مواردی اعتیاد به آن هم ممکن است اتفاق بیفتد.
متاسفانه گاهی ورزشکاران ریتالین را سوءمصرف می‌کنند تا انرژی‌شان برای ورزش افزایش یابد. دانشجویان هم شب‌های امتحان به آن پناه می‌برند، اما این کار کاملا اشتباه است. این سوءمصرف‌ها باعث شده رسانه‌ها درمورد این دارو تبلیغات منفی کنند، اما این تبلیغات باعث شده پدر و مادر‌هایی هم که فرزندشان دچار بیش‌فعالی و کمبود تمرکز است، تحت‌تاثیر قرار بگیرند و به شدت نگران مصرف ریتالین فرزندشان شوند، اما این دارویی است که روان‌پزشکان کودک به صورت قانونی و علمی برای این بچه‌ها تجویز می‌کنند و مقادیر آن تحت‌کنترل است.
حرف آخر
ریتالین؛ داروی موثری که بدنام شده است!
ریتالین می‌تواند کمک کند کودک مبتلا به اختلال کم توجهی بیش‌فعالی، تمرکز بیشتری داشته باشد. البته این دارو فقط بخشی از برنامه درمانی در چنین کودکانی به شمار می‌رود و در کنار آن مشاوره و سایر درمان‌ها هم لازم است. مکانیسم اثر این دارو، افزایش «دوپامین» (یک پیام‌رسان عصبی) در مغز است، اما متاسفانه از سال‌ها پیش، استفاده از آن برای افزایش تمرکز، در دانش‌آموزان و دانشجویان که شب امتحان می‌خواستند به مدت طولانی بیدار بمانند، رواج یافت و بدون توجه به عوارض و خطر‌های مصرف، از آن استفاده می‌کردند.
به حدی که ریتالین، «قرص شب‌امتحان» نام گرفته و مصرف آن به‌خصوص در زمان امتحان‌ها افزایش پیدا می‌کند. البته ریتالین هم در ایران و هم در سایر کشورها، جزو دارو‌های کنترل شده است و آن را به تعداد محدود در اختیار بعضی داروخانه‌ها قرار می‌دهند و فقط با نسخه روان‌پزشک قابل‌تهیه است، اما متاسفانه با وجود همه این محدویت‌ها، سوءمصرف آن در میان جوانان شایع است. استفاده از این دارو بدون توصیه پزشک می‌تواند عوارض غیرقابل جبرانی داشته باشد، عوارضی مانند افزایش ضربان قلب، سردرد و تهوع، افزایش فشارخون، توهم و تشنج.
به علاوه، بدن به این دارو وابسته می‌شود و به مصرف مقادیر بیشتر نیاز خواهدداشت، اما مصرف‌کنندگان غیرقانونی این دارو از عوارض سوء و اعتیادآور آن بی‌خبرند. افزایش سوءمصرف داروی ریتالین، باعث شده این دارو، میگنا دات آی آر، در صورت تجویز صحیح به‌وسیله پزشک نیز باعث نگرانی خانواده‌ها شود، اما باید گفت ریتالین داروی بسیار کارآمدی در درمان کودکان بیش‌فعال است و اگر به‌وسیله پزشک متخصص تجویز شده باشد، جای هیچ نگرانی وجود ندارد و می‌تواند تا 70 درصد مشکل‌های تمرکزنداشتن را در کودکان با اختلال کم توجهی بیش‌فعالی رفع کند. البته این دارو همانند سایر دارو‌ها می‌تواند عوارضی داشته باشد یا مصرف آن در مواردی با احتیاط همراه باشد.
سازمان غذا و داروی آمریکا اطلاعات مهمی را در رابطه با ریتالین منتشر کرده که بسیاری از آن‌ها در کتاب‌های دارونامه جمهوری اسلامی ایران نیز ذکر شده است. شایع‌ترین موارد احتیاط هنگام مصرف ریتالین از این قرارند:
1. مشکل‌های قلبی: اگر کودک مشکل قلبی یا فشارخون بالا دارد، به پزشک اطلاع دهید. پزشک معمولا قبل از شروع درمان با ریتالین و هنگام درمان، فشارخون و ضربان‌قلب را کنترل می‌کند. در طول مدت مصرف دارو نیز اگر کودک علائمی از مشکل‌های قلبی (درد قلبی، کوتاهی تنفس) را نشان داد، به پزشک اطلاع دهید.
2. مشکل‌های رفتاری: اگر کودک بعد از مصرف ریتالین، رفتار‌های بدتر، پرخاشگری‌های جدیدتر یا شدیدتر نشان داد یا چیز‌هایی که وجود ندارند، دید یا شنید، باید بلافاصله به پزشک اطلاع دهید.
3. مشکل‌های جریان خون در انگشتان: گاهی انگشتان دست و پا سرد، بی‌حس، دردناک یا قرمز یا آبی‌رنگ می‌شوند. اگر چنین علائمی را دیدید، به پزشک اطلاع دهید. بعضی افراد هم نباید ریتالین مصرف کنند (موارد منع مصرف) مانند بیماران با مشکل چشمی گلوکوم، افراد در شرایط اضطراب شدید، فشارخون بالا، تیک‌های حرکتی و کودکان زیر 6 سال.
هشدار‌ها
این دارو در بیماران مبتلا به صرع با احتیاط مصرف شود. اگر بعد از یک ماه مصرف مقدار مناسب دارو، بهبود حاصل نشد، باید مصرف را قطع کرد. این دارو را نباید برای درمان خستگی‌های مفرط طبیعی مصرف کرد. چون احتمال سوءاستفاده و وابستگی به دارو وجود دارد، مصرف آن باید تحت‌کنترل باشد. نیاز بیمار برای ادامه درمان با این دارو باید مرتب ارزیابی شود، گاهی در هنگام تعطیلات کاهش مقدار مصرف توصیه می‌شود.
نحوه مصرف دارو
دارو را دقیقا طبق دستور پزشک با همان مقدار مصرف کنید. مصرف مقادیر بیشتر می‌تواند خطرناک باشد و باعث وابستگی شود. پزشک با توجه به شرایط و سن کودک، مقدار دارو را تجویز می‌کند. معمولا این دارو 2 تا 3 بار در روز و بیشتر نیم‌ساعت قبل از غذا، مصرف می‌شود. پزشک گاه به گاه ممکن است درمان با ریتالین را متوقف کند تا علائم بیماری را کنترل کند. به علاوه، گاهی چکاپ‌های فشارخون و قلب هنگام مصرف ریتالین انجام می‌شود. اغلب هنگام مصرف طولانی‌مدت ریتالین، پزشک رشد کودک (قد و وزن) را کنترل می‌کند تا در صورت بروز مشکل خاص، روند درمانی را تغییر دهد. وظیفه قطع دارو نیز فقط برعهده پزشک است و نباید بیمار سرخود دارو را قطع کند.
عوارض جانبی
همان‌طور که ذکر شد، گاهی مشکلات قلبی، فشارخون، کم‌شدن رشد، تشنج (در کودکانی که سابقه صرع دارند) و تاری‌دید دیده می‌شود. سردرد، تهوع، کهیر، مشکل‌های خواب، کم‌شدن اشتها و بی‌قراری نیز از سایر عوارض جانبی ریتالین به شمار می‌رونداما عوارض جانبی دارو نباید باعث نگرانی خانواده‌ها شود. در صورت مصرف صحیح بنا به توصیه پزشک، حداقل این عوارض دیده خواهدشد. در خاتمه باید گفت ریتالین داروی بسیار موثر و کارآمدی است که نباید سوءمصرف آن، به‌وسیله عده‌ای از افراد، مزایای درمانی آن را زیر سوال ببرد.
