کتاب شناسی حضرت فاطمه معصومه (س) و تاریخ قم

پیش از ورود در اصل مقاله، یادآوری چند نکته ضروری است:

1- نگارنده در این کاوش، ادّعای فحص و جستجوی کامل را ندارد، امّا نهایت سعی و کوشش خویش را در این امر مصروف داشته است.

2- این مقاله شامل کتابهای مستقل در شرح احوال حضرت معصومه(ع)و تاریخ قم است، و از ذکر کتابهای ضمنی و مقالات اجتناب شده است.

3- برخی از کتابها جزو منابع درجۀ دو و سه به شمار رفته و از ارزش علمی و استحکام و نوآوری برخوردار نیستند و تنها به دلیل فراگیر بودند مقاله، بدانها اشاره شده است.

4- این نوشتار در برگیرندۀ نام و توصیف کتابهای چاپی عربی، خطی عربی، چاپی فارسی، خطی فارسی و کتابهای اردو است.

5- اسامی کتابها به ترتیب حروف الفبا فهرست شده و مشخصات هر عنوان شامل: نام کتاب، نویسنده و احیانا مترجم و مصحّح، محل نشر، نام ناشر، سال انتشار و قطع و تعداد صفحات-در حدّ امکان-آورده شده است.

6- اگر مشخصات کتابهای خطی از منبعی نقل شده باشد، نام کتاب مأخذ در ذیل آن ذکر شده است در غیر این صورت از اطلاعات شخصی نگارنده است.

7- در این مقاله بیش از 100 کتاب پیرامون حضرت معصومه(ع)و شهر قم معرفی شده، که از آن میان حدود 40 کتاب تنها به شرح زندگی حضرت معصومه، سلام اللّه علیها، پرداخته است.

امید است در گامی بلند تمام این کتابها در نمایشگاهی گردآوری شود و با همّتی عالی تمام کتابهایی که پیرامون اهل بیت عصمت و طهارت، علیه السلام، -اعم از چاپی و خطّی -تاکنون پدید آمده است یکجا جمع گردد و کتابخانۀ ویژۀ اهل بیت تشکیل گردد. ان شاء اللّه.

کتابهای چاپی عربی(5 کتاب)

1- نتزیه القمیین من المطاعن

ابو الحسن بن محمد طاهر آل معتوق فتونی عاملی اصفهانی(متوفای 1138 ه-ق)

چاپ قم، 1328 ه-ق، 49 ص.

مؤلف این کتاب را در پاسخ به سید مرتضی علم الهدی (متوفای 436 ه-ق)-که محدثین قم را به اعتقاد به جبر و تشبیه متهم ساخته بود-نگاشته و در ماه صفر 1105 در نجف آن را به پایان برده است. و نیز در این کتاب از سرگذشت محدثین از اشعریون و دیگر ثقات این شهر یاد شده است.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 66-68؛ الذریعة، ج 4، ص 457)

2- زیارة کریمة اهل البیت

شیخ محسن آلی عصفور بحرانی

چاپ قم، 1363 ه-ش/1405 ه -ق، قطع وزیری، 27 ص.

این کتاب در برگیرندۀ زندگی حضرت معصومه(ع)، فضیلت زیارت ایشان و زیارت نامۀ مفصلی است که مؤلف آن را انشاء کرده است.

3- سیدة عشّ آل محمد، صلی اللّه علیه و آله.

سید ابو الحسن هاشم

قم، چاپخانۀ علمیه، 1416 ه -ق، قطع وزیری، 150 ص.

در این کتاب از ولادت، تربیت، القاب، مهاجرت، وقایع ناگوار زندگی، پاداش بهشت، در زیارت او، شفاعت آن حضرت، کرامات، اشعار عربی و زیارت نامۀ حضرت معصومه (ع)سخن رفته است.

4- فاطمة بنت الامام موسی بن جعفر، علیها السلام

سید محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی

قم، مؤسسة الامام المهدی، 1409 ه -ق، قطع وزیری، 40 ص.

این کتاب مستدرکی بر جلد 17 عوالم العلوم است و احادیث مربوط به فضیلت شهر قم، زندگی، فضائل و وفات حضرت معصومه(ع)در آن گرد آمده است.

5- فاطمة بنت الامام موسی الکاظم

محمد هادی امینی نجفی

قم، چاپخانۀ سید الشهداء، 1405 ه -ق، قطع وزیری، 160 ص.

در این کتاب از زندگی، ویژگیها، خواهران، کرامات، فضیلت زیارت و زیارت نامه حضرت، مصلّی و مجاورین حضرت فاطمۀ معصومه (ع)سخن رفته است.

کتابهای عربی مخطوط (9 کتاب)

1- الاربعین فی فضائل قم و القمیین

شیخ حسین مفلس قمی-ارده شیره-(1305- 1367 ه-ق)

تاریخ نگارش: ربیع الثانی 1352

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 175-176)

2- بوارق فی ذکر احادیث فضل قم

ابو الشرف سید محمد مهدی حسینی قمی، توحید (متوفای پس از 1116 ه-ق)

نسخۀ خطی آن به ش 286 در کتابخانۀ مدرسۀ عالی شهید مطهری (سپهسالار)و در ضمن مجموعۀ ش 2038 کتابخانۀ مدرسۀ فیضیۀ قم موجود است.

(فهرست کتابخانۀ سپهسالار، ج 1، ص 220؛ الذریعة، ج 3، ص 153؛ کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 64- 65)

3- تاریخ قم

علی بن حسین بن محمد بن عامر بن عمران بن ابی عمر اشعری قمی، از مشایخ کلینی.

(الذریعة، ج 3، ص 279؛ ترجمۀ تاریخ قم، ص 12؛ کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 10)

4- ریاض المحدثین فی ترجمة الرواة و العلماء القمیین من الاولین و الآخرین

شیخ محمد علی ارجستانی کچوئی نائینی(متوفای 1331 ه-ق)

این کتاب شرح حال بیش از 056 تن از عالمان قم در طول قرون متمادی و در 670 صفحۀ رحلی بوده و نسخۀ عکسی آن در کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی موجود است.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 137)

5- فضل قم و الکوفة

شیخ الطائفه سعد بن عبد اللّه بن ابی خلف اشعری قمی (متوفای 299 یا 301 ه -ق)

(الذریعه، ج 16، ص 272؛ جامع الرواة، ج 1، ص 355؛ تنقیح المقال، ج 2، ص 16؛ کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 9)

6- فضائل قم

محدّث قمی، حاج شیخ عباس(1294-1359 ه-ق) نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ آقای حاج سید مهدی لاجوردی موجود است.

(آشنایی با چند نسخۀ خطی، ج 1، ص 105)

7- فضائل بلدة قم

شیخ محمد علی انصاری قراچه داغی تبریزی (متوفای 1310 ه-ق)

(الذریعة، ج 16، ص 263؛ نقباء البشر، ج 3، ص 1341)

نسخۀ خطی آن در کتابخانه مرحوم آیت اللّه مرعشی نجفی موجود است.

(فهرست کتابخانۀ مرعشی، ح 13، ص 73)

8- کتاب قم

ابو علی حسن بن محمد بن حسن شیبانی اشعری قمی تاریخ نگارش: 379 ه-ق

این کتاب پر مطلب ترین، جامعترین، برترین و ارزنده ترین کتاب پیرامون قم و در بیست باب بوده است. مؤلف آن را در زمان حکومت برادرش ابو القاسم علی بن محمد بر قم، از جانب رکن الدولۀ دیلمی به سال 352 ه-ق گردآورد و سرانجام آن را به نام صاحب بن عباد تدوین کرد و در آن وقایع قم را تا پایان سال 387 ه-ق نگاشت.

متأسفانه اصل عربی کتاب تا قرن نهم هجری بر جای چاپ فلورانس، ایتالیا، 1977 م.

این کتاب در سه مجلّد تهیه شده است. نخستین آنها تاریخ حرم مطهر و آستانۀ مقدسه است. دومین جلد ترجمۀ همان مطالب به زبان انگلیسی، و سومین جلد در برگیرندۀ عکسهای رنگی از حرم مطهر و آستانۀ حضرت معصومه است.

9- المنتخب من تاریخ قم

سید حسّون براقی نجفی (متوفای 1338 ه-ق)

این کتاب دربارۀ علویون و امامزادگان قم است. رک: الذریعة، ج 22، ص 440.

کتابهای چاپی فارسی (64 کتاب )

1- آثار الحجة یا تاریخ و دائرة المعارف حوزه علمیه قم

محمد شریف رازی

قم، کتابفروشی برقعی، 1332 ه-ش، قطع وزیری، 2 ج، 235+396 ص.

در این کتاب دربارۀ سابقه حوزۀ علمیه، حوادث حوزه، ورود شخصیتهای بزرگ به حوزه، تأسیس حوزه، علمای حوزۀ قم و فارغ التحصیلان حوزۀ علمیۀ قم سخن رفته است.

2- آینۀ دانشوران

سید علیرضا ریحان یزدی(متوفی 1408 ه-ق)

مقدمه و پاورقی: ناصر باقری بیدهندی

قم، کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی، 1372 ه -ش/ 1414 ه-ق، قطع وزیری، 850 ص.

در این کتاب تاریخ حوزۀ علمیۀ قم گرد آمده است.

3- آینۀ عصمت

محمود شاهرخی و مشفق کاشانی

قم، انتشارات اسوه، 1376ه-ش، قطع وزیری، 300 ص.

4- انجم فروزان

عباس بن محمد بن علی اکبر بن محمد بن علی اکبر فیض قمی(متوفای 1392 ه-ق)

قم، 1322 ه-ش، قطع وزیری، 227 ص.

این اثر یکی از بهترین کتابها پیرامون تاریخ حضرت معصومه، سلام اللّه علیها، امامزادگان مدفون در قم، بناها و ساختمانهای آستانۀ مقدسه، مقابر آستانه، مدرسۀ فیضیه و دار الشفا بوده؛ و در آغاز آن 37 حدیث در فضیلت قم و مردمانش، هجرت اشعریین از کوفه به قم و سرّ نامیدن این شهر به قم بیان شده است. نیز در این کتاب از برخی امامزادگان مدفون در روستاهای قم سخن رفته است.

5- انوار المشعشعین فی اخبار قم و القمیین

شیخ محمد علی ارجستانی کچوئی نائینی(متوفای 1331 ه-ق)

تهران، کتابفروشی حاج احمد شیرازی، 1327 ه-ق، ج 1، 242 ص.

در این کتاب-که دوازده باب است-از این عناوین سخن می رود:

کلیات مربوط به قم، تاریخ و حالات عرب اشعری در قم، آبادانی قم، انهار و رودهای قم، مزارع قم، خراج قم، وزرای قمی، نام های قم در روایات مذهبی، روایات و احادیث مربوط به قم، چگونگی ساختمان مسجد جمکران، مزارات قم، تاریخ عمارت آوه و برخی فضائل مردم آن.

جلد دوم و سوم این کتاب هنوز به چاپ نرسیده است.

عناوین جلد دوم آن(انوار المشعشعین فی ذکر ورود الطالبین لی القمیین)عبارت است از:

بعضی از احادیث شریفه در فضیلت و شرافت امامزادگان، سرگذشت هریک از امامان و فرزندان آنها و کسانی که از فرزندان و نوادگان ایشان به قم آمده اند در 12 باب.

این کتاب در 378 صفحه بوده و نسخۀ اصل آن در اختیار مرحوم آیت اللّه نجفی مرعشی بوده و عکس آن در کتابخانۀ معظم له موجود است.

در جلد سوم آن(ریاض المحدثین فی ترجمة الرواة و العلماء القمیین من الاولین و الآخرین)شرح حال بیش از 650 تن از علما و محدثین قم گرد آمده و در 361 صفحه تدوین شده است. نسخۀ اصل آن نزد مرحوم آیت اللّه نجفی مرعشی بوده و عکس آن هم در کتابخانۀ معظم له موجود است.

این کتاب توسط مؤلف بزرگوار به عربی بازگشته و در 670 صفحۀ رحلی نگاشته شده و نسخۀ اصل آن نیز نزد آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی بوده است.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 132-140) نام علما و محدثینی که در این اثر از آنها یاد شده، در کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 041-951 ذکر شده است.

6- بارگاه حضرت معصومه

بیژن سعادت 144 ص.

این یکی از بهترین کتابهایی است که پیرامون شهر مقدس قم نگاشته شده است. عناوین آن عبارتند از: سرّ نامیدن قم، حدود و طالع قم، بنای شهر، آمدن اعراب اشعری، مفاخر اشعریون، بناهای عرب اشعری، اعیان و اشراف و علما و سادات قم، اماکن مشرفه، انهار و باغات و مساجد و مدارس، قنوات، یخچال ها و آسیابها، ایلات و مراتع و بلوکات و کوهها و معادن قم.

7- بارگاه حضرت معصومه

گروه نویسندگان، شهرداری قم، قطع وزیری، 73 ص.

در این کتاب تاریخچۀ حرم مطهر و زیارتگاههای قم با عکس و توضیح، بیان شده است.

8- بارگاه فاطمه معصومه تجلیگاه فاطمه زهرا، سلام اللّه علیها،

سید جعفر میر عظیمی

قم، کتابخانۀ عمومی حضرت ابوالفضل، 1376 ه-ش/1418 ه -ق

قطع وزیری، 252 ص.

در این کتاب از زندگی حضرت معصومه، فضیلت شهر قم، تاریخچۀ حرم و آستانۀ مقدسه، 40 حدیث در فضیلت قم و حضرت معصومه، زیارت حضرت از دیدگاه علما و مراجع تقلید، کرامات معصومیه و از اشعاری در مدح آن حضرت، سخن رفته است.

9- بدر فروزان

حاج میرزا عباس فیض(متوفای 1392 ه-ق)

چاپ قم، 1364 ه-ق/1323 ه-ش، قطع وزیری، 452 ص.

در این کتاب شرح حال امامزادگان قم و ری، و زندگی علمای قم گردآمده است.

10- بشارة المؤمنین در تاریخ قم و قمیین

شیخ قوام اسلامی جاسبی قمی

چاپ قم، 1394 ه-ق/1353 ه -ش، قطع وزیری، 275 ص(به خط مؤلف).

در این کتاب چهل حدیث پیرامون زمین و مردم قم، پانزده کرامت از کرامات حضرت فاطمه معصوم، سلام اللّه علیها، مفاخر اهل قم، مختصری از بنا و تشیع در قم، شرح حال حدود 600 تن از رجال دینی و علمی و سیاسی شهر قم ذکر شده است.

11- تاریخ قم

ابو علی حسن بن محمد بن حسن قمی شیبانی (متوفای پس از 379 ه-ق)

ترجمۀ تاج الدین حسن بن علی بن حسن بن عبد الملک قمی(متوفای پیش از 847 ه-ق)

مقدمه و پاورقی و فهارس، سید جلال الدین تهرانی (متوفای 1410 ه-ق)

چاپ دوم، تهران، انتشارات توس، 1362 ه-ش، قطع وزیری، 347 ص.

این کتاب، ترجمۀ پنج باب نخستین اصل تألیف است و در آن از علّت نام نهادن قم بدین اسم، ماجرای فتح قم در سال 23 ه-ق، میدان ها، پل ها، مساجد قم، دیه ها و مناطق داخل قم، مسجد جامع و منیریۀ قم، رودخانه ها و آب های قم، روایات مربوط به شرافت و فضل قم، خراج قم، احوال پیامبر و امامان و فرزاندان ایشان، طالبیه ای که به قم آمدند و انساب ایشان، آن گروه از عرب که به قم آمدند، اخبار عرب اشعری و سبب اسلام آوردن ایشان، فضائل آنان و مفاخر ایشان در جاهلیت و اسلام، اشراف وجوه اشعریان در اسلام، قبایل و عشایر آنان و بعضی از واقعه ها و ایام و اشعار ایشان بحث شده است.

این کتاب بهترین، مفیدترین و ارزنده ترین کتاب در تاریخ قدیم قم است و اطلاعات گرانبهای آن در هیچ کتاب دگیری یافت نمی شود.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 39 -43)

12- تاریخ قم مختار البلاد

شیخ محمد حسین ناصر الشریعه قمی (1313 - 1380 ه-ق)

مقدمه و تصحیح و اضافات: علی دوانی

چاپ سوم، قم، انتشارات دار الفکر، 1350 ه-ش/ 1390 ه -ق، قطع رقعی، 322 ص.

این کتاب از بهترین نوشتارها پیرامون قم در زمانهای قدیم، نامهای قم، فضائل قم، محلات، رودخانه ها، پلها، راهها، ورود اشعریون به قم، ورود حضرت معصومه(ع)به قم، امامزادگان قم، آستانۀ مقدسه و مقابر آن، مساجد و مدارس قم، محدثین و دانشمندان قدیم و جدید قم می باشد.

استاد علی دوانی رنج فراوان تصحیح و اضافات و استدراکات بسیار بر این کتاب را متحمل شده و در واقع آن را احیا کرده است.

13- تاریخ تکایا و عزاداری قم

مهدی عباس

قم، 1371 ه-ش، قطع وزیری، 347 ص.

در این کتاب پیرامون تاریخچۀ عزاداری، شبیه خوانی، تکایا و حسینیه ها، شاعران مرثیه گوی قم بحث شده است.

14- تاریخ دار الایمان قم

محمد تقی بیک ارباب (متوفای 1311 ه-ق)

به اهتمام: سید حسین مدرسی طباطبایی

قم، چاپخانۀ حکمت، 1353 ه-ش، قطع وزیری، بوده و پس از آن هیچ گونه آگاهی درستی از آن نیست و با همۀ کوششهای که در طول قرون و اعصار برای یافتن آن به عمل آمده، کوچکترین نتیجه ای گرفته نشده است. پنج باب نخست آن که سرشار از اطلاعات گرانبهای تاریخی است به وسیلۀ حسن علی بن حسن بن عبد الملک قمی ترجمه گردیده و به چاپ رسیده و فهرست کامل بیست باب آن در ترجمۀ تاریخ قم(ص 15-19)آمده است. (بحار الانوار، ج 2، ص 42؛ خاتمۀ مستدرک الوسائل، ص 369؛ الذریعه، ج 3، ص 277؛ کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 11-37)

15- تاریخ مذهبی قم

علی اصغر فقیهی

چاپ قم، 1350 ه-ش/1391 ه-ق، قطع وزیری، 396 ص.

نیمی از کتاب تحقیق در مصادر و متون و نیم دیگر آگاهیهایی منحصر و ناگفته از آداب و رسوم و عادات مذهبی مردم قم است. در این کتاب از تاریخ قم، احادیث قم، تاریخ تشیع اهل قم، نقابت، تأسیس مدارس، مساجد، تولیت آستانه، مراسم عزاداری و شبیه خوانی قم سخن رفته است.

16- تاریخ مشاهد و قبور واقعه در بلدۀ قم

افضل الملک میرزا غلامحسین خان ادیب زندی شیرازی(1279-1348 ه-ق)

چاپ تهران، قطع وزیری، 72 ص.

17- تاریخ ورزش باستانی و کشتی پهلوانی قم

مهدی عباسی

چاپ قم، 1367 ه -ش، قطع وزیری، 192 ص.

18- تاریخچۀ روزنامه نگاری در قم

احمد رحیمی(متوفای 1416 ه-ق)

چاپ قم، 1348 ه -ش، قطع رقعی، 103 ص.

در این کتاب تمامی روزنامه ها، فصل نامه ها و ماه نامه ژهای قم تا سال 1337 ه -ش معرفی شده است.

19- تاریخچه قم و حضرت معصومه

محمد محمدی اشتهاردی

چاپ قم، قطع جیبی، 96 ص.

در این کتاب کوچک پیرامون فضیلت زیارت، زندگی حضرت معصومه، حوزۀ علمیه و مسجد جمکران بحث شده است.

20- تذکرۀ سخنوران قم

محمد علی مجاهدی(پروانه)

قم، انتشارات هجرت، 1370 ه -ش، قطع وزیری، 388 ص.

این کتاب پیرامون شرح حال 110 تن از شعرای گذشتۀ قم، دوران صفویه و قاجاریه، می باشد.

21- تذکره مشایخ قم

نور الدین علی منعّل قمی(متوفای پس از 978 ه-ق)

به کوشش: سید حسین مدرسی طباطبایی

قم، چاپخانۀ حکمت، 1353 ه-ش/1394 ه -ق، قطع وزیری، 101 ص.

در این کتاب شرح احوال 112 تن از راویان و دانشمندان قمی در قرنهای اولیه، گرد آمده است.

22- تربت پاکان

سید حسین مدرسی طباطبایی

چاپ قم، 1355 ه -ش/1396 ه-ق، قطع وزیری، 2 ج، 1228 ص.

در این کتاب تاریخ آستانۀ مقدسه، ساختمانهای آن، اسناد و مدارک، وقف نامه ها و فرمانها، مساجد، مقابر، مزارات و مدارس قم گرد آمده است.

23- چهل حدیث: قم و حضرت معصومه (س) محمود شریفی

چاپ دوم، قم، نشر معروف، 1374 ه-ش، قطع جیبی، 95 ص.

24- حضرت معصومه، فاطمۀ دوم

محمد محمدی اشتهاردی

قم، انتشارات علامه، 1375 ه-ش، قطع رقعی، 247 ص.

در این کتاب از زندگانی حضرت معصومه(ع)، امامزادگان، مساجد، مدارس، کتابخانه ها، حوزۀ علمیه قم و مسجد مقدس جمکران سخن رفته است.

25- حضرت معصومه و شهر قم

محمد اصغری نژاد

قطع رقعی، 134 ص.

در این کتاب از روایات فضعیلت قم، علت هجرت حضرت معصومه(ع)به قم، فضیلت زیارت آن حضرت، زیارت نامه، تاریخ تحولات حرم مطهر و مدفونین در جوار حضرت، سخن رفته است.

این کتاب آماده چاپ است.

26- حضرت معصومه و شهر قم

محمد حکیمی

چاپ دوم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1369 ه-ش، قطع پالتویی، 135 ص.

این کتاب پیرامون شرح زندگی حضرت معصومه، حوزۀ علمیۀ قم، قم و مسجد جمکران می باشد.

27- دخت آفتاب

احمد لقمانی

این کتاب آمادۀ چاپ است.

28- در حریم حضرت معصومه، علیها السلام

علی اکبر مهدی پور

قم، انتشارات حاذق، 1415 ه -ق/1373 ه-ش، قطع جیبی، 63 ص.

در این رساله از زندگی، شخصیت، فضیلت زیارت و زیارت نامۀ حضرت معصومه سخن رفته است و خلاصه ای از کتاب کریمۀ اهل بیت می باشد.

29- دیدنیهای قم

حسین آوردی،

قم، نشر برگزیده، 1372 ه-ش، قطع پالتویی، 49 ص.

در این کتاب کوچک از تاریخچۀ قم، حضرت معصومه(ع)، امامزادگان، مساجد، مدارس، مقابر، مسجد جمکران و اماکن عمومی قم بحث شده است.

30- راهنمای قم

سید علی اکبر برقعی قمی(1317-1406 ه-ق)[به گفتۀ کتاب انجمن فروزان، ص 8]

مقدمه: غلامرضا رشید یاسمی

تهران، چاپخانۀ مجلس، 1317 ه-ش/1355 ه-ق، قطع رقعی، 172 ص+64 صفحه عکس.

این کتاب از بهترین آثار دربارۀ قم است. در این کتاب پیرامون تاریخ قم، توصیف حرم مطهر و بناهای وابسته، نفایس آستانه، تأسیسات جدید و قدیم حرم مطهر و مقابر اطراف آستانه بحث شده است.

31- راهنمای قم

حسین قاسم نژاد

چاپ قم، 1354 ه-ش، قطع رقعی، 216 ص.

در این کتاب از زیارتگاهها، مساجد، علما و فقها، آثار تاریخی، اماکن عمومی و تاریخچۀ قم سخن رفته است.

32- راهنمای جغرافیایی تاریخی قم

سید حسین مدرسی طباطبایی

چاپ قم، 1396 ه-ق/1355 ه-ش، قطع وزیری، 355 ص.

این کتاب شامل تعدادی از متون و اسناد تاریخی پیرامون قم است.

33- راهنمای سیاحتی و زیارتی شهر قم

بدون نویسنده

قم، ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371 ه-ش، قطع پالتویی، 24 ص.

شامل بحثی کوتاه دربارۀ حضرت معصومه(ع)، امامزادگان، مدارس، مساجد و مقابر و نیازمندیهای قم می باشد.

34- رجال قم و بحثی در تاریخ آن

سید محمد مقدس زاده

تهران، چاپخانۀ مهر ایران، 1335 ه-ش، قطع رقعی، 166 ص.

در این کتاب از وضع تاریخی قم در پیش از اسلام، وجه تسمیۀ قم، قم در قرن اول هجری، ورود اشعریون به قم، آبادانی شهر قم و وضع اجتماعی اشعریون، موقعیت شهر قم و مردان نامی قم بحث شده است.

35- زندگانی حضرت معصومه، سلام اللّه علیها

سید مهدی صحفی

قم، انتشارات صحفی، 1390 ه-ق، قطع رقعی، 132 ص.

این کتاب شامل فضایل و مناقب حضرت، کرامات، اشعار، امامزادگان، مساجد و مدارس علمیۀ قم است.

این کتاب به عربی ترجمه شده و در بیروت نیز به چاپ رسیده است.

36- زندگانی حضرت معصومه، سلام اللّه علیها

محمد شیرین کلام

چاپ قم.

37- زندگانی حضرت معصومه، سلام اللّه علیها

شیخ مهدی منصوری (متوفای 1406 ه-ق)

تفریظ: آیت اللّه نجفی مرعشی(متوفای 1411 ه-ق)

چاپ قم، 1380 ه-ق(و پس از آن)، قطع جیبی، 60 ص.

38- زندگی و کرامات حضرت معصومه، سلام اللّه علیها

احمد بانپور

مشهد، نشر الف، 1374 ه-ش، قطع رقعی، 112 ص.

در این کتاب از شهر قم و فضیلت آن، زندگی حضرت معصومه(ع)از تولد تا وفات، اشعاری در مدح حضرت، احادیث و کرامات آن حضرت و آستانۀ مقدسه سخن رفته است.

39- فروغی از کوثر، حضرت فاطمه معصومه

الیاس محمد بیگی

قم، امور فرهنگی آستانۀ مقدسه، 1375 ه-ش، قطع رقعی، 140 ص.

40- قم

علی معصومی

تهران، انتشارات پیام آزادی، 1374 ه-ش، قطع وزیری، 91 ص(مصوّر-ویژۀ نوجوانان)

در این کتاب تاریخ قم، ورود اشعریوین به قم، ورود حضرت معصومه(ع)، قدمت قم، نام و فضایل آن به همراه وقایع تاریخی این شهر به صورت داستان ذکر شده است.

41- قم از نظر اجتماعی-اقتصادی

سید حسین ابن الرضا برقعی

چاپ قم، 1365 ه-ش، قطع وزیری، 616 ص.

شامل مباحث زمین شناسی، چینه شناسی، جمعیت، آموزش، مهاجرت، فعالیتهای اقتصادی، امکانات زیربنایی، اشتغال، مذهب و زبان مردم قم است.

42- قم پایگاه قیام

عبد الحمید وفایی

تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1373 ه-ش، قطع رقعی، 171 ص.

43- قم در قرن نهم هجری

سید حسین مدرسی طباطبایی

چاپ قم، 1350 ه-ش، قطع وزیری، 372 ص.

در این کتاب از ویژگیهای جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، حوادث، مذهب، والیان و خاندانهای علمی قم در این قرن بحث شده است.

44- قم را بشناسید

گروه نویسندگان

قم، ادارۀ فرهنگ، 1328 ه-ش، قطع وزیری، 136 ص.

در این کتاب از کشاورزی قم(محمد حسین وفایی)، تاریخچۀ قم (علی اصغر فقیهی)، معرفت الارض شهرستان قم(علی اکبر شهابلو)و جغرافیای شهرستان قم (حسین کریمان)سخن رفته است.

45- قم نامه

سید حسین مدرسی طباطبایی

چاپ قم، 1364 ه -ش، قطع وزیری، 413 ص.

این کتاب مجموعۀ چند رساله پیرامون قم است، مانند: کتابچۀ اعداد نفوس اهالی دار الیمان قم، کتابچۀ طوائف و ایلات دار الایمان قم، کتابچۀ تفصیل حالات و املاک و بلوکات دار الایمان قم.

46- قم و روحانیت

عباس فیض(متوفای 1392 ه-ق)

چاپ قم، 1317 ه-ش، قطع رقعی، 291 ص.

در این کتاب بحثی تاریخی پیرامون قم و گزارش ماجرای تأسیس حوزۀ علمیۀ قم در سال 1340 ه-ق ذکر شده است.

47- کتاب شناسی آثار مربوط به قم

سید حسین مدرسی طباطبایی

قم، چاپخانۀ حکمت، 1353 ه-ش، قطع وزیری، 243 ص.

در این کتاب، خصوصیات دقیق 39 کتاب عربی و فارسی، چاپی و خطی دربارۀ قم نمایانده شده است.

48- کتاب شناسی منابع و مآخذ تاریخ قم

ناصر باقری بیدهندی

قطع رقعی، 113 ص.

این کتاب آمادۀ چاپ است.

49- کتابه های حرم مطهر حضرت معصومه، علیها السلام، و خطیره های اطراف آن

منوچهر ستوده

قم، کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی، 1375 ه -ش/ 1417 ه-ق، قطع وزیری بزرگ، 188 ص.

50- کریمۀ اهل بیت، علیهم السلام

علی اکبر مهدی پور

قم، مؤسسۀ نشر و مطبوعات حاذق، 1374 ه-ش، قطع رقعی، 536 ص.

این کتاب کاملترین و گسترده ترین کتاب پیرامون حضرت معصومه(ع) است. در این کتاب از دار الایمان قم، شخصیت حضرت معصومه(ع)، نامها و لقبها، احادیث حضرت، نسب و تاریخ تولد و وفات، احادیث فضیلت زیارت حضرت معصومه(ع)، زیارت و آداب آن، هجرت به سوی ایران و قم، تاریخچۀ حرم، کرامتهای حضرت معصومه(ع)(که مفصّلترین بخش کتاب است)، سیمای تابناک حضرت در ادب پارسی، چهل حدیث پیرامون قم، مسجد جمکران و تاریخ و آداب آن، کتاب شناسی قم و حضرت معصومه(ع)و مطالب دیگر سخن رفته است.

51- گلهای زهرایی

سرودۀ احمد عزیزی

تهران، انتشارات مشایخ، 1375 ه -ش.

در این کتاب ده قصیده پیرامون حضرت معصومه و دو شعر دربارۀ مسجد جمکران سروده شده است.

52- گنجینۀ آثار قم

عباس فیض(متوفای 1392 ه -ق)

قم، چاپخانۀ مهر استوار، 1349 ه -ش، قطع وزیری، 2 ج، 718+800 ص.

در جلد اول این کتاب نفیس و ارزنده پیرامون تاریخ پیدایش قم، وجه تسمیۀ آن، شرافت زمین قم، احادیث دربارۀ قم، موقعیت جغرافیایی و صنعتی و امور علمی و مدارس و کتابخانه ها، نقل اقوال مؤلفان و مورخان دربارۀ قم، هجرت اشعریون به قم، علل توطن اشعریون در قم، تحولات تاریخی قم، فتح قم، رجال علمی و سیاسی قم، وزرا و وکلای قم، زندگی حضرت معصومه(ع)، آستانۀ مقدسه و ساختمانهای تابعه، مدرسۀ فیضیه و درا الشفا بحث شده است. در جلد دوم این کتاب از امامزداگان قم و اطراف آن به طور مفصّل سخن رفته است. هر دو جلد کتاب آکنده از تصاویر زیبا و جذّاب است.

53- گنجینۀ دانشمندان-ج 1

محمد شریف رازی

تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1352 ه-ش، قطع وزیری، 369 ص.

در این کتاب از تاریخ اجمالی قم و حضرت معصومه(س)و مدارس و محدثین و علمای نایم قم و شرح تأسیس حوزۀ علمیه و ورود آیت اللّه بروجردی و خدمات ایشان، سخن رفته است. در مجلّدات دیگر کتاب (8 جلد)از دیگر علما، مدرّسین، وعّاظ، شعرا، نویسندگان، مؤسسات علمی، تألیفات و تربیت شدگان حوزۀ علمیه قم بحث شده است.

54- گنجینۀ دانشوران

احمد رحیمی(متوفای 1416 ه-ق)

چاپ قم، 1339 ه-ش، قطع وزیری، 221 ص.

این کتاب از حوزۀ علمیۀ قم و علما و مدرسین آن، فقها و روات و محدثین قم، وزرا و وکلای قمی، و موقعیت شهر قم در قدیم و جدید سخن گفته است.

55- لمعات عشق

سرودۀ حیدر تهرانی(معجزه)

چاپ قم، 1369 ه -ش، قطع خشتی، 131 ص.

در این کتاب دهها مدیحه و قصیده پیرامون عظمت حضرت معصومه(ع)آمده است.

56- مسند فاطمه معصومه، سلام اللّه علیها

سید علیرضا سیّد کباری

قم، انتشارات زائر، 1375 ه -ش، قطع رقعی، 108 ص.

57- معصومۀ قم

سید تقی طباطبایی قمی

قم، انتشارات مفید، 1365 ه-ش، قطع جیبی، 48 ص.

در این کتاب احادیثی در فضیلت قم و حضرت معصومه، سلام اللّه علیها، گرد آمده است.

58- نشریۀ حرم

دفتر آستانه

قم، آستانۀ مقدسه، 1347 ه-ش، قطع وزیری، 48 ص.

در این نشریه تایخچۀ حرم مطهر و آستانۀ مقدسه همراه با عکس و تفصیلات، معرفی شده است.

59- نگاهی به زندگانی حضرت معصومه، سلام اللّه علیها

غلامرضا حیدری ابهری

نقاشی: محمد علی کشاورز

60- نگین قم

جواد محدثی

قم، نشر معروف، 1374 ه-ش، به قطع پالتویی، 36 ص.

در این رساله زندگی و زیارت حضرت معصومه، سلام اللّه علیها، نگاشته شده است.

61- ودیعۀ آل محمد، فاطمه معصومه

محمد صادق انصاری زنجانی

چاپ قم، 1413 ه-ق، قطع وزیری، 32 ص.

در برگیرنده زندگی، معجزات، مناقب حضرت معصومه(ع)، تاریخچه حرم مطهر و امامزادگان قم به صورت مختصر و گذراست.

62- وسیلة المعصومیة

میر سید ابو طالب بیوک آقا واعظ تبریزی

چاپ تبریز، 1371 ه-ق، قطع جیبی، 106 ص.

شرح حال حضرت معصومه است.

63- یادگار قم در احوال شعرای قم

حسن شمس گیلانی

چاپ تهران، 1327 ه-ش، 20 ص.

زندگی و نمونۀ شعر 48 تن از شعرای قمی است.

64- قم در گذرگاه تاریخ

علی اصغر پیله وریان

قم، انتشارات حضور، 1375 ه-ش، قطع رقعی، 32 ص.

کتابهای خطی فارسی(26 کتاب)

1- احوال و مفاخر و مناقب شهر قم(رساله در تاریخ قم)

میر شرف الدین حسین حسینی قمی-میر منشی- (914-990 ه-ق)

(الذریعة، ج 3، ص 278 -279 و ج 8، ص 248-249؛ کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 51-52)

2- احوال و اشعار شعرای قم(رساله)

میرزا علی اکبر فیض قمی(1245-1312 ه-ق)

نسخۀ خطی آن در ضمن مجموعۀ ش 146 کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی نجفی موجود است. وی در این رساله نام و آثار هفتاد شاعر را ذکر کرده است.

(فهرست کتابخانۀ مرعشی، ج 1، ص 165؛

کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 90)

3- احوال دار المؤمنین قم

صفی الدین محمد بن محمد هاشم حسینی موسوی رضوی قمی

تاریخ نگارش: 1079 ه-ق

در این کتاب پیرامون وجه نامگذاری قم، چهل حدیث در فضیلت قم و اهل قم با ترجمه و شرح مبسوط، هجرت اشعریان به قم، علما و مشایخ قم، سادات فاطمی در قم و مطالب دیگر بحث شده است.

مرحوم استاد محیط طباطبایی مقاله ای دربارۀ این کتاب -در 200 برگ -در ش 7 سال دوم مجلۀ گوهر نوشته اند.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 56-59)

4- تاریخ قم

میرزا علی اکبر بن محمد فیض(1245-1321 ه-ق)

این کتاب برترین و سودمندترین کتابی است که در زمان ناصر الدین شاه قاجار برای قم نوشته شده و نسخۀ اصل آن نزد آقای حاج سید محمود مرعشی نجفی است.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 401 -411 )

5- تحفة الفاطمیة الموسویة فی ذکر اخبار بلدة قم

شیخ محمد علی ارجستانی کچوئی قمی(متوفای 1331 ه-ق)

این کتاب در پانزده باب و در برگیرندۀ تمام مطالب مربوط به قم می باشد. برخی از موضوعات این کتاب عبارت است از: بعضی از احادیث شریفه و حکایات لطیفه در باب قم، علت نامگذاری آن به قم، انساب اشعریین، ذکر ورود اشعریان به قم و علت آن، باروها، پلها، راهها، مساجد و میدان های قم، مساجد و مدارس قدیم و جدید قم، جغرافیای قم، وزرای قمی، وجوه اشراف اشعریان، امرا و حکّام قم، شرافت ذاتی خاک قم و ماجرای مسجد جمکران.

تاریخ نگارش: 1328 ه-ق

نسخۀ خطی و اصلی آن نزد آقای حاج سید محمود مرعشی نجفی است.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 160-170)

6- تحفة الفاطمیین فی احوال قم و القمیین

شیخ حسین مفلس قمی-ارده شیره-(1305- 1367 ه-ق)

تاریخ نگارش: 1351 ه-ق

این کتاب در دو مجلد بزرگ بوده و نسخۀ اصل آن نزد مرحوم آیت اللّه نجفی مرعشی بوده و عکس آن در کتابخانۀ معظم له موجود است. برخی از عناوین آن عبارتند از: زمین قم و آمدن اشعریون به قم، احادیث و روایات و حکایات و نامهای قم، حرکت کردن حضرت فاطمۀ معصومه(ع)از مدینه به طرف قم و وفات او و ذکر محراب عبادت و ثواب زیارت و بعضی از کرامات ایشان، امامزادگان، علما، محدثین و سلاطین و بزرگانی که در آستانه مدفونند، امامزداگان قم، روات و محدثین و علما و متکلمین و وزرا و شعرای قم، مدارس و مساجد و رودخانه ها و تیمچه ها و پل های قم و روستاهای قم.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 176-189)

7- تذکرۀ شعرای معاصرین دار الایمان قم

میرزا علی اکبر فیض قمی(1245-1312 ه -ق)، پدر آیت اللّه حاج میرزا محمد فیض

تاریخ نگارش: 1277 ه -ق

نسخۀ اصل آن در 218 برگ به ش 145 در کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی موجود است. نویسنده در این کتاب شرح حال و آثار 47 تن از شاعران قم را باز نمایانده است.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 98 -104)

8- تذکرۀ مقابر آستانۀ مقدسۀ قم

شیخ محمد شریف رازی

9- تفصیل و حالات دار الایمان قم

افضل الملک میرزا غلامحسین خان ادیب زندی شیرازی-المعی -(1279 -1348 ه-ق)

نسخۀ خطی این کتاب به ش 5514 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است. عناوین آن عبارتند از: کلّیاتی در تاریخ قم، نفوس، آب و هوا، اصول و قواعد تقسیم آب رودخانه، مزارع، باغات، مزارات و مساجد و مدارس، مستغلات، ایلات، روستاها، کوهها و معادن، خالصه جات و قنوات و بلوکات.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 124 -125؛ فهرست نسخه های خطی فارسی، ج 6، ص 4372)

10- تفصیل وقایع قحطی سال 1288 قم

میرزا علی اکبر فیض(1245-1312 ه-ق)

نسخۀ اصل این کتاب در اختیار آقای حاج آقا محمود مرعشی نجفی است.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 97)

11- دانشمندان قم

سید مهدی حسین لاجوردی قمی

رک: گنجینۀ دانشمندان، ج 2، ص 240.

12- سفرنامۀ قم

افضل الملک میرزا غلامحسین خان ادیب زندی شیرازی(1279-1348 ه-ق)

تاریخ نگارش: 1304-1305 ه-ق

نسخۀ خطی آن به ش 1882 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی در 474 ص موجود است. در آن از آستانۀ مقدسه، وصف قم، وضع مردم قم از نظر اجتماعی و اقتصادی، محلاّت، مزارات، تاریخ و سوابق، رودخانه، علما و ادبا و بزرگان، ایلات، حکّام، باغات و مزارع قم سخن می رود.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 125-128؛ فهرست کتابخانۀ مجلس، ج 2، ص 443)

13- سفرنامۀ قم

ناصر الدین شاه قاجار(1247 -1313 ه-ق)

نسخۀ خطی آن به ش 10429 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است.

14- شرافت ارض قم، رساله در(بخشی از کتاب ریاض الرضا یا باب رضوان در تاریخ سلطان خراسان)

میرزا محمد بن علی اکبر خوانساری(متوفای 1278 ه-ق)، پدر میرزا علی اکبر فیض

این رساله دربارۀ شرافت زمین قم و اهل آن، احوال حضرت فاطمه معصومه(ع) و بیان آمدنش به قم و وفات او، ثواب زیارت آن حضرت، امامزادگان قم، علما و محدثین قم بحث کرده است.

نسخۀ خطی آن نزد آقای حاج سید محمود مرعشی نجفی است.

(کتاب شناسی آثار مربوط به قم، ص 70-72)

نیز نسخه ای از آن در کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی به ش 6790-که احتمالا همان نسخه فوق است-موجود می باشد.

(فهرست کتابخانۀ مرعشی، ج 17، ص 327-329)