جدال «شعارها» در ماراتن انتخابات ریاست‌ جمهوری

مریم محمدپور: در آستانه انتخابات ریاست جمهوری دوازدهم بار دیگر بحث شعارهای انتخاباتی داغ شده است. یکی به نام «دولت مردم» پا به عرصه انتخابات گذاشته، کاندیدای دیگری شعار «راستی و درستی» می‌دهد و دیگری دم از «کار و کرامت» می زند.

در ادوار قبلی نیز شعارهای تبلیغاتی عمدتا برگرفته از خاستگاه‌های سیاسی و طبقاتی نامزدها بود. حتی برخی، شعارهای نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده آمریکا را برای خود برمی‌گزیدند. مثلا «تغییر».

اما پرسش اصلی اینجاست که کدام شعارها شانس نامزدها برای پیروزی در انتخابات را افزایش داده و کدام‌ها به شکست او منتهی می‌شود؟

اقتصاد با چاشنی ایدئولوژی

در اولین دوره از رقابت‌های انتخابات ریاست جمهوری در ایران، خاستگاه بیشتر شعارها، اقتصادی با طعم ایدئولوژی بود.

نامزد پیروز این دوره از رقابت‌ها که خود را تئورسین اقتصاد اسلامی می‌دانست، شعارهای اصلی خود را بر محور اقتصاد دینی استوار کرده و با همین ژست ایدئولوژیک توانست رای بالایی بیاورد.

بنی صدر که بعدها نه فقط از کرسی ریاست جمهوری با رای مجلس به عدم کفایت، پایین کشیده شد، بلکه از ایران نیز گریخت و مواضعی برخلاف سیاست های نظام اسلامی اتخاذ کرد، در دوره انتخابات در قامت یک کاندیدای ارزشی وارد عرصه انتخابات شده و خود را در پوسترهای انتخاباتی، «مدافع عدالت‌های اجتماعی- سیاسی- اقتصادی» معرفی می‌کرد. حامیان بنی صدر او را «بشارت دهنده اقتصاد توحیدی» می‌دانستند، هرچند کمی بعد روشن شد که او چندان نسبتی با شعارهای انتخاباتی گفته شده، ندارد.

این نگاه ایدئولوژیک در دوره دوم انتخابات ریاست جمهوری نیز بروز و ظهور پیدا کرد. شهید رجایی نیز که البته خیلی زود به دلیل انفجار دفتر نخست وزیری به شهادت رسید، در انتخابات از روش‌های تبلیغی متناسب با حال و هوای سال‌های نخست پیروزی انقلاب استفاده کرد. مثلا بنرهای تبلیغاتی او بدون متن خاصی بود و فرمایشات رهبر کبیر انقلاب اسلامی روی عکس‌ها نقش بسته شده بود. پوسترهایی که نشان می‌داد شهید رجایی هرچند مانند بنی‌صدر داعیه اقتصاد توحیدی و عدالت را ندارد، ولی به عنوان یک چهره انقلابی، خود را وفادار به ایده‌های بنیانگذار جمهوری اسلامی دانسته و بنابراین سعی می‌کند در ذیل گفتمان حضرت امام خمینی(ره) حرکت کند.

ورود ادبیات دفاع مقدس به انتخابات

در ادوار بعدی انتخابات اما فضای پوسترهای انتخاباتی به سمت شعارهای حماسی که متناسب با وضعیت تداوم جنگ تحمیلی بود، پیش رفت.

حضرت آیت الله خامنه‌ای که نامزد پیروز دو انتخابات سوم و چهارم بودند در پوسترهای تبلیغاتی‌شان از ادبیات دفاع مقدس استفاده می‌کردند. مثلا حامیان ایشان در یکی از پوسترهای مشهور آن سال‌ها، نوشتند: «به خامنه‌ای مردم محراب و جبهه رای می دهیم». طبیعی است که تاکید بر دو عنصر «محراب» که نماد حضور روحانیت در عرصه بود و «جبهه» که واژه‌ای برخاسته از فضای دفاع مقدسی محسوب می‌گشت، هر دو در کنار هم حاکی از پایبندی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به گفتمان انقلابی‌گری بود. گفتمانی که در انتخابات از رای بالایی نیز برخوردار شد.

با این همه، حتی فضای دفاع مقدسی حاکم بر سپهر سیاست در ایرانِ دهه 1360 نیز باعث نشد تا از بار ایدئولوژیک حاکم بر پوسترهای تبلیغاتی کاسته شود. به عنوان مثال در یکی از پوسترهای تبلیغاتی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای این جمله به چشم می‌خورد: «حکومت اسلامی آن حکومتی است که مردم را به فکر کردن دعوت می کند و هدایت ذهن مردم را برعهده می‌گیرد.»

گذار به سوی عملگرایی سیاسی

اما با پایان جنگ تحمیلی و ایجاد دغدغه عمومی برای سازندگی کشور، هاشمی رفسنجانی با شعار «همه با هم کار برای سازندگی ایران» پا به میدان انتخابات گذاشت.

در شعار انتخاباتی او که رای بالایی را نیز در اولین انتخابات ریاست جمهوری ایران پس از ارتحال حضرت امام(ره)، از آن خود کرد، نشانه‌ای از ایدئولوژی نیست و بیشتر بر «کار» و «سازندگی» کشور تاکید شده است. این شعارها که در کلام رئیس دولت‌های پنجم و ششم نیز بازتاب داشت، نشان از آن داشت که کشور در عرصه سیاسی در حال عبور از شعارهای کلاسیک انقلابی و گذار به‌سوی نوعی عملگرایی است که به‌دنبال کسب مشروعیت همراه با کارآمدی برای نظام اسلامی است.

این درحالی است که احمد توکلی، رقیب اصلی هاشمی رفسنجانی در انتخابات سال 1372 سعی داشت بار دیگر از شعارهای ایدئولوژیک و عدالت‌خواهانه شبیه به دهه 1360 استفاده کند. شعارهایی که البته رای لازم برای پیروزی بر گفتمان سازندگی را نداشت.

اصلاح‌طلبی با شعاری آینده‌نگر

هرچند دولت هاشمی رفسنجانی بر عملگرایی تاکید داشت، اما فضای بسته سیاسی در نیمه اول دهه هفتاد باعث شد تا در سال 1376 نامزد چپ‌گرایان با شعار «فردای بهتر برای ایران اسلامی» به پیروزی برسد.

سیدمحمد خاتمی با اینکه نماینده طیفی از سیاستمداران بود که در زمان حیات بنیانگذار کبیر انقلاب قدرت را در دست داشتند، اما از نظر گفتمانی از شعارهای آن دهه فاصله گرفته و بیشتر بر توسعه سیاسی، آزادی اندیشه و قانون‌مداری تکیه می‌کرد. همین گفتمان بود که به زایش تفکر اصلاح‌طلبی در کشور منتهی شد و رقیب قدرتمند او یعنی ناطق نوری که با تداوم شعارهای توسعه‌گرایانه به سبک دوره سازندگی به عرصه آمده بود را مجبور به پذیرش شکست کرد.

سید محمد خاتمی در سال 1380 نیز بار دیگر در رقابت با سیاستمدارانی چون احمد توکلی قرار گرفت که با شعار «جمهوری دوم»، از ضرورت تغییر مسیر حرکت دولت در کشور دفاع می‌کرد اما آرای بالای او در این انتخابات نشان داد که جامعه هنوز راغب به تداوم گفتمان اصلاح‌طلبی است.

بازگشت به دهه 60

اما با پایان دولت اصلاحات، بار دیگر فضای شعارهای انتخاباتی به سمت دهه 1360 چرخید. به ویژه شعارهای نامزد پیروز سال 84 که تاکید می‌کرد «پول نفت باید سر سفره مردم بیاید». محمود احمدی‌نژاد که حامیانش تلاش داشتند بین او و شهید رجایی مشابهت‌هایی ایجاد کنند، با پوسترهایی سیاه و سفید که شعار «مردی از جنس مردم» بر آن نقش بسته بود، در برابر رقبایی قدرتمند مانند هاشمی رفسنجانی به پیروزی رسید.

هاشمی که در انتخابات 84 با شعار «کار، کار، کار» وارد میدان شده بود، در عمل نتوانست گفتمان سازندگی که در آغاز دهه 70 هواداران بسیاری داشت را در دهه 80 پیش ببرد و مغلوب فضای تازه سیاسی در کشور بود. فضایی که تکرار نوعی آرامان‌گرایی دهه شصتی همراه با عملگرایی معیشتی بود.

علاوه بر هاشمی، سایر نامزدها نیز شعارهایی جذاب‌تر از شعارهای احمدی‌نژاد نداشتند. علی لاریجانی در آن انتخابات شعار «هوای تازه با دولت امید» سرداد. شعاری شبیه به شعار هشت سال بعد حسن روحانی. او همچنین در پوسترهای تبلیغاتی خود که برخلاف احمدی‌نژاد، به‌طور رنگی چاپ می‌شد، گفتمانی نزدیک به تفکر اصلاح طلبی داشت و مثلا شعار «به سوی فردای مدرن برای فردای روشن ایرانیان» یا «نواندیشی دینی» او به شعارهای انتخاباتی سال 76 سید محمد خاتمی نزدیک بود. لاریجانی در آن سال همچنین بر «تحکیم هویت ایرانی»، «جهش علمی و فناوری» و «افزایش ثروت ملی» نیز تاکید می‌کرد که نزدیک به گفتمان سازندگی هاشمی بود.

محسن رضایی دیگر نامزد حاضر در انتخابات 84 هم شعار «آن مرد با نان می آید» سر می‌داد. هرچند در نهایت او از انتخابات انصراف داد. مصطفی معین که نامزد طیفی از اصلاح‌طلبان بود، شعار «ایران برای همه ایرانیان» و «دوباره می سازمت وطن» می‌داد که بیشتر ناسیونالیستی بود تا آرمان‌گرایانه. مهدی کروبی نامزد دیگر اصلاح‌طلبان هم مانند باراک اوباما، شعار «تغییر» می‌داد و بر پوسترهای تبلیغاتی خود نوشته بود: «تغییر برای ایران». محمدباقر قالیباف نامزد اصولگرا هم «زندگی خوب برازنده ایرانی» را شعار انتخاباتی خود قرار داده بود که البته همه این شعارها در مصاف با محمود احمدی‌نژاد شانسی برای پیروزی نداشتند.

جالب اینجاست که احمدی‌نژاد چنان با تکیه بر تفاوت خود با سایر مسئولان نظام در عرصه تبلیغات حضور می‌یافت که در سال 88 میرحسین موسوی به عنوان نماد دهه 60 نیز نتوانست پرچم‌دار شعارهای عدالت‌خواهانه‌ای شود که احمدی‌نژاد خود را نماینده آن می‌دانست. در آن سال موسوی با شعار «هر شهروند یک ستاد» و «هر ایرانی یک همراه» که برخاسته از مدل جنبش‌های اجتماعی در تبلیغات انتخاباتی بود وارد میدان رقابت‌های انتخاباتی شد که سرانجام به برخی تنش‌های خیابانی منتهی شد.

بازگشت به پارادایم تبلیغاتی اعتدال

اما در آخرین دوره از انتخابات ریاست جمهوری در ایران، بار دیگر نامزدی به پیروزی رسید که شعار اعتدال سرمی‌داد.

حسن روحانی در این انتخابات با کمک محمدرضا عارف توانست شعار «دولت تدبیر و امید» را به پیروزی رسانده و به وعده خود برای تشکیل «دولت راستگویان و درست کرداران» عمل کند. در انتخابات دوره یازدهم، اصولگرایان نتوانستند با تکیه بر ایده‌هایی چون تداوم تنش‌های خارجی و با بازتولید گفتمان اصولگرایی در رقابت‌های انتخاباتی پیروز باشند.

رقابت شعارها در دوازدهمین انتخاب

اما در آستانه انتخابات ریاست جمهوری دوازدهم، بار دیگر نوبت به رقابت شعارهای انتخاباتی نامزدها رسیده است. «دولت مردم»، «راستی و درستی»، «نجات ایران»، «کار و کرامت» و شعارهایی از این دست از جمله شعارهای سرداده شده در این انتخابات است.

شعارهای موجود در این انتخابات نشان می دهد که نامزدها بیشتر بر نیازهای محسوس و ملموس مردم و نه آرمان‌های ایدئولوژیک تاکید دارند. نکته‌ای که البته برای تحلیل نهایی آن باید تا اعلام نتایج نهایی انتخابات صبر کرد.

اینکه کدام نامزد با کدام شعار انتخاباتی می‌تواند پیروز این رقابت باشد، پرسشی است که برای پاسخ به آن باید کمتر از سه هفته دیگر صبر کرد.

جدول شعارهای انتخاباتی نامزد پیروز 11 دوره انتخابات

جدول شعارهای تبلیغاتی نامزدهای انتخابات دوازدهم

29213