شرح داستان فطرس
شیخ صدوق در کتاب امالی در حدیثی از امام صادق(ع) نقل می کند:[یادداشت 1] فُطرُس، یکی از فرشتگان حامل عرش در انجام وظیفه اش سُستی کرد، بالهایش شکسته و به جزیره ای در زمین تبعید شد. وی 700 سال به عبادت خدا مشغول بود تا امام حسین(ع) به دنیا آمد. جبرئیل با هفتاد هزار فرشته جهت تبریک این میلاد به زمین نازل شدند، وقتی از کنار فطرس گذشتند او از علت نزول آنان جویا شد و از آنان خواست تا وی را با خود ببرند. جبرئیل نزد پیامبر(ع) برای وی میانجیگری کرد. با پیشنهاد پیامبر(ص)، فطرس خود را به قنداقه امام حسین(ع) مالید و خداوند بال هایش را بهبود بخشیده و او را به جایگاه اولیه اش بازگرداند.
وظیفه سلام رسانی فطرس
فطرس پس از بهبودی و عروج به آسمان به رسول خدا خبر از شهادت فرزندش حسین داده و می گوید به جبران این شفاعت، زیارت هر زائر و سلام و صلوات هر سلام دهنده ای را به امام حسین(ع) برساند.[1]
سایر نام های فطرس
1) عتیق الحسین
در برخی روایات از فطرس به نام «عَتیقُ الحسین» یعنی آزاد شده حسین یاد شده است.[2] گویا این لقب را خودش گذاشته است زیرا در دعایی می گوید:
«مَنْ مِثْلی وَ اَنا عَتیقُ الْحُسَینِ وَ اَبوهُ عَلِی بْنُ اَبی طالبٍ(ع) وَ اُمُّهُ فاطمةُ وَ جَدُّهُ رسول الله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.»[3] (ترجمه: چه کسی مثل من است، من آزاد شده حسینیم، حسینی که پدرش علی بن ابی طالب و مادرش فاطمه و پدربزرگش رسول خداست.)
در روایتی از ابن عباس، فطرس در بین فرشتگان به مولی الحسین شناخته می شود.[4]
2) صلصائیل
مطابق بعضی از روایات، نام این فرشته «صَلْصائیل» بود.[5] در این گزارش، پیامبر(ص) در دعا برای شفای وی از این نام یاد می کند:
«اَللّهُمَّ اِنّی أسْألُکَ بِحَقِّ ابْنی الْحُسَینِ اَنْ تَغْفِرَ لِصَلْصائیلَ خَطیئَتَهُ وَ تَجْبُرَ کَسْرَ جَناحَهُ وَ تَرُدَّهُ اِلی مَقامِهِ مَعَ الْمَلائِکَةِ الْمُقَرَّبینَ» (ترجمه: خدایا! به حقّ پسرم حسین(ع) از درگاهت می خواهم که گناه صلصائیل را بخشیده و بال و پرش را سلامت بخشی و او را به مقام (نخستینش) به فرشتگان مقرّب بازگردانی.[6])
فطرس در دعا
داستان فطرس از شهرت زیادی برخودار است و کتاب های دعا مانند مفاتیح الجنان در دعای روز سوم شعبان از وی یاد کرده و آورده اند: «وَ عَاذَ فُطْرُسَ بِمَهْدِهِ فَنَحْنُ عَائِذُونَ بِقَبْرِهِ مِنْ بَعْدِهِ نَشْهَدُ تُرْبَتَهُ وَ نَنْتَظِرُ أَوْبَتَهُ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِین».
برتری امامان بر فرشتگان
علامه مجلسی در بحار الانوار بابی با عنوان «برتری پیامبر(ص) و اهل بیت بر فرشتگان» آورده و یکی از دلایل این برتری را داستان فطرس دانسته است.[7] بعضی نافرمانی فطرس را عدم قبول ولایت حضرت علی(ع) دانسته اند.[8]
نقد و بررسی
داستان فطرس با ابهاماتی روبروست، از جمله نظریه عصمت فرشتگان با این جریان ناسازگاری دارد، آیت الله جوادی آملی این داستان را نپذیرفته و معتقد است: جریان فطرس به اثبات نیاز دارد؛ زیرا فطرس واژهای یونانی است و در دعای سوم شعبان هم فرشته خوانده نشده است. بلکه به این صورت آمده "و عاذَ فُطرُسُ بِمَهدِهِ"؛ یعنی فطرس به گهوارۀ امام حسین(ع) پناه برد. از سوی دیگر سند این دعا هم باید تحقیق شود و میزان اعتبارش به دست آید...[9]
عصمت فرشتگان
با توجه به آیه 6 سوره تحریم بعضی قائل به عصمت فرشتگان هستند: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَارً ا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَ ةُ عَلَیهَا مَلَائِکةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَّا یعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَ هُمْ وَیفْعَلُونَ مَا یؤْمَرُ ونَ ﴿6﴾ (ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی که سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ کنید: بر آن [آتش ] فرشتگانی خشن [و] سختگیر [گمارده شده ] اند. از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچی نمی کنند و آنچه را که مأمورند انجام می دهند.)[ تحریم–6]
برخی این نظریه را نپذیرفته و معتقدند ظاهر آیه، «یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ» نشان می دهد که فرشتگان قدرت بر گناه دارند، اما گناه نمی کنند.[10]
علامه طباطبایی تکلیف فرشتگان را تکوینی می داند نه تشریعی. بنا بر گفتۀ وی، در این قبیل تکالیف تمرد معنا ندارد.[11] مرتضی مطهری بین فرشتگان تفکیک قائل شده و بعضی از آنان را زمینی می دانسته که تکلیف پذیرند.[12] آیت الله جوادی آملی نیز با پذیرفتن این نظریه، احتمال می دهد فطرس از نوع زمینی فرشتگان باشد که با فرشتگان آسمانی یا اخروی تفاوت دارند.[13]
ترک اولی
برخی نیز نافرمانی فطرس را ترک اولی دانسته اند، بدین معنا که آنان در اجرای دستورات الهی عملی را که دارای اولویت بود رها کرده و به سوی عمل کم اولویت رفته اند، یا انجام عملی را در وقتی و شرایطی که اولویت بیشتری داشته، رها کرده و در شرایط و وقت دیگری به جای آورده اند. بدین جهت مجازات و تنبیه شده اند.[14]
به گفته مطهری داستان فطرس رمزی است از برکت وجود سیدالشهدا که بال شکسته ها با تماس به او صاحب بال و پر می شوند. افراد و ملتها اگر به راستی خود را به گهواره حسینی بمالند از جزایر دور افتاده رهایی می یابند و آزاد می شوند.[15]
فطرس در اشعار فارسی و عربی
علی بن حمّاد یکی از شعرای قرن چهارم است، وی مرثیه گوی اهل بیت بوده و در شعری که در عزای امام حسین(ع) سروده نام فطرس را آورده است.
فیک من لاذ فطرس فترقّی بجناحی رضی و کان حسیرا[16]
آیتی بیرجندی نیز گفته:
فُطْرُس سلام ما را برسان چون که بگذری بر تربت مطهّر سلطان کربلا
این چند بیت تحفه مور است و «آیتی» کآورده است نزد سلیمان کربلا[17]
پانویس
1) ابن قولویه، کامل الزیارات، 1356ش، ص66.
2) مسعودی، اثبات الوصیة، 1426ق، ص164؛ طبری، دلائل الإمامة، 1413ق، ص190
3) الحسینی المدنی، تحفة الأزهار، 1378ش، ج2، ص32
4) الحسینی المدنی، تحفة الأزهار، 1378ش، ج2، ص32
5) خصیبی، الهدایة الکبری، 1419ق، ص441؛ قمی، الأنوار البهیة، 1380ش، ص143
6) مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج43، ص259؛ قمی، الأنوار البهیة، 1380ش، ص143
7) مجلسی، بحار الأنوار، 1403ق، ج108، ص376.
8) صفار، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی الله علیهم، 1404ق، ج1، ص68.
9) جوادی آملی، پرسش و پاسخ ها در محضر آیت الله جوادی آملی، 1385ش، ج2، ص88
10) قرشی، قاموس قرآن، 1412ق، ج6، ص283.
11) طباطبائی، المیزان، 1374ش، ج 19، ص562.
12) مطهری، مجموعه آثار، 1358ش، ج4، ص280.
13) جوادی آملی، پرسش و پاسخ ها در محضر آیت الله جوادی آملی، 1385ش، ج2، ص88 -78
14) طیب، اطیب القرآن ج1، ص511
15) مطهری، مجموعه آثار، 1358ش، ج17، ص564
16) دانشنامۀ شعر عاشورایی، محمد زاده،ج1، ص:185
17) دانشنامۀ شعر عاشورایی، محمد زاده،ج2، ص:1131