مقدمه
نماز بندگی و عرض نیاز به سوی خدای جهانیان است؛ یکی از مهم ترین فروع دین و از بزرگ ترین عبادات است. اهمیّت نماز به قدری والاست که به واسطه ی آن «مقام محمود» به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) عطا شده است. محتوای نماز، بسیار غنی است و بسیاری از اصول و فروع دین را دربردارد. بخش قابل ملاحظه ای از سخنان ائمه ی معصومین (علیهم السّلام) به نماز اختصاص دارد؛ از جمله ی مهم ترین آن ها، سخنان و دعاهای امام سجّاد (علیه السّلام) در رابطه با نماز است.
ایشان در دوره ی تاریک خلافت امویان، پس از شهادت پدر بزرگوارشان که از دین تنها نامی باقی مانده بود؛ با دعاها و سخنان گهربارشان به تربیت دینی جامعه پرداختند و نگذاشتند مبانی اصلی و فرعی دین از یاد برود. نماز یکی از مهم ترین موضوعات دعاها وسخنان ایشان است؛ که در آن ها بسیاری از تعالیم دینی، جهت سازندگی جامعه، بیان شده است.
در رابطه با جایگاه نماز در کلام امام سجّاد (علیه السّلام)، کتابی جامع تألیف نشده است؛ پژوهش هایی در رابطه با سیره ی عبادی ایشان موجود است اما به همه ی عبادات پرداخته و نماز را به طور کامل، بررسی نکرده است.
این پژوهش در چهار فصل به جایگاه نماز در کلام امام سجّاد (علیه السّلام) می پردازد؛ در فصل اول، خلاصه ای از زندگی و آثار ایشان بیان شده؛ در فصل دوم به بیان حقیقت نماز پرداخته که در آن، جایگاه و اهمیّت نماز، محافظت بر نماز، وجوب و واجبات و تعقیبات آن ذکر می شود؛ فصل سوم در رابطه با اوصاف نمازگزاران از رساله ی حقوق و آثار نماز است؛ در بخش چهارم، موانع درک حقیقت نماز بیان می شود.
با توجّه به اهمیت نماز، شناخت مسائل مربوط به آن مانند: آثار و موانع درک حقیقت نماز، از سرچشمه ی وحی، لازم و ضروری است؛ کلام امام سجّاد (علیه السلام) با توجّه به دوران امامتشان و این که ایشان زینت عبادت کنندگان هستند، در این زمینه نافذ است. به طوری که ایشان در قالب ادعیه (صحیفه، ابوحمزه ی ثمالی و خمسه عشر) و بیاناتی هم چون رساله ی حقوق، به طور مستقیم و غیر مستقیم، جامعه را به نماز تشویق نموده و آفات و موانع آن را بیان کرده اند.
فصل اول: گنجینه ی آثار امام سجّاد (علیه السّلام)
امام سجّاد (علیه السّلام) در دورانی به امامت رسید که جامعه، روزگار پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته بود و آن حضرت (علیه السّلام) وارث شرایطی شده بود که کج اندیشی، فرصت طلبی، عدالت گریزی، دنیا پرستی و عافیت طلبی از ویژگی های بارز آن بود. یکی از مهم ترین تفاوت های عصر امام (علیه السّلام) با دوره های دیگر این بود که خلفای معاصر امام (علیه السّلام) و سردمداران حکومت، آشکارا قداست تعالیم اسلامی را در هم شکسته و بر روی تمام اصول مسلّم اسلام پاگذاشتند. (رک: مرضیه، محمدزاده، 1392، ص 153-222)
ایشان برای مظلومیت خود و تبیین دردهای جامعه و... دعا را به عنوان تنها وسیله ی جهاد و تنها وسیله ی ارائه ی بیان عقاید و افکار خود، رنج ها و مظلومیت های امتش برگزیده و در نهایت شیوایی و بلاغت، ادعیه ی صحیفه را مدون و مرتّب نمودند و در چهره ی دعا و مناجات، راهی نو را در عرصه ی میدان رویارویی با سیاست های اموی گشوده و با برنامه ریزی ها و سازماندهی خویش به ایفای نقش و رسالت خود پرداخت. (احمد، صدر حاج سید جوادی و دیگران، 1383، ج 10، ص 287-288)
دعاها و سخنان امام سجّاد (علیه السّلام) تحت عناوین صحیفه ی کامله ی سجّادیه، رساله ی حقوق وصحیفه ی سجّادیه ی جامعه جمع آوری شده است که در این جا به شرح مختصری از این آثار می پردازیم.
1)صحیفه ی کامله ی سجّادیه: صحیفه در لغت به معنای نوشته، نامه و چیزی که در آن نوشته می شود و جمع آن «صحائف» و «صحف» است. (ابوالحسین احمد بن فارس بن زکریا، 1404ق، ج3، ص334؛ لویس، معلوف، 1386، ج1، ص913)
بعد از قرآن کریم، دومین اثر مدون و مکتوبی است که در دست مسلمانان بوده است. (ابراهیم، برزگر، 1391، ص47) در ترجمه ی متوکل بن عمیر، صحیفه ملقب به «زبور آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلّم)» شده است و در ترجمه ی یحیی بن علی برقی، از امام صادق (علیه السّلام) روایت شده است که به «انجیل اهل بیت (علیهم السلام)» معروف است. (محمد باقر، مجلسی، 1407 ق،ص8)
این کتاب مجموعه ای است از دعا درباره ی همه ی موضوعاتی که انسان در یک زندگی بیدار و هوشمندانه به آن موضوعات توجه دارد. بیشترین تکیه در این دعاها به روابط قلبی و ارتباطات معنوی انسان است. مناجات های گوناگون، خواسته های معنوی و تکامل زای فراوان و بی شمار در این کتاب هست و امام (علیه السّلام) در ضمن این دعاها و به زبان دعا، انگیزه های یک زندگی اسلامی را در ذهن مردم، بیدار و زنده می کند؛ یکی از نتایجی که دعا می تواند داشته باشد این است که انگیزه های سالم و صحیح را در دل ها بیدار می کند. (سید علی، خامنه ای،1391، ص211)
صحیفه در وضع کنونی، پنجاه و چهار دعا را دربردارد؛ علاوه بر صحیفه ی کامله یا اولی، صحیفه های دیگری در رابطه با دعاهای حضرت سجّاد (علیه السّلام) جمع آوری شده است که مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی در کتاب «الذریعة» به پنج مورد دیگر از آن ها اشاره می کنند که عبارتند از: صحیفه ی ثانیه، ثالثه، رابعه، خامسه، سادسه؛ (ر ک: آقا بزرگ، طهرانی،1384، ج15، ص18-21) البته این تعداد در دایرة المعارف تشیع، هشت صحیفه است. (ر ک: احمد، صدر حاج سید جوادی و دیگران، ج10، ص290)
2) رساله ی حقوق: از جمله تألیفات مهم جهان اسلام «رسالة الحقوق» امام بزرگوار زین العابدین (علیه السّلام) است. امام سجّاد (علیه السّلام) این رساله ی گران قدر را نوشته و آن را به یکی از اصحابش هدیه نموده است، این رساله را عالم بزرگ ثقة الاسلام ثابت بن ابی صفیه معروف به ابوحمزه ی ثمالی شاگرد امام سجّاد (علیه السّلام) نقل کرده است. (باقرشریف، قرشی، 1372، ج2، ص425)
امام (علیه السّلام) خیلی آرام و بدون این که نامی از حکومت و مبارزه و نظام آینده بیاورد، در این نامه، مبانی مناسبات نظام آینده را ذکر کرده است که اگر یک روزی، نظام حکومت اسلامی در دوره ی خود امام سجّاد (علیه السّلام) یا در دوره های بعد پدید آمد، از پیش در ذهن مسلمان ها، مناسبات جاری بین مردم در آن نظام شکل گرفته و منظم شده باشد و یعنی مردم را با اسلامی که حکومتش در آینده به وجود خواهد آمد، آشنا می کند.(مرکز صهبا، ص211)
3) صحیفه ی سجّادیه ی جامعه: این صحیفه حاوی دعاهای پنج صحیفه از صحیفه های سجّادیه است، که جمعا 272 دعا می باشد و آیت الله سید محمد باقر موحد ابطحی اصفهانی آن را گرد آورده است. (صدر حاج سید جوادی و دیگران، ص 290) این صحیفه در سال 1411 قمری، در یک مجلد به چاپ رسیده است. در این اثر، جمع آوری دعاهای امام سجّاد (علیه السلام) و تنظیم آن ها به ترتیب ادعیه ی موجود در صحیفه ی کامله است. در این پژوهش، تمام ادعیه ی امام سجّاد (علیه السّلام) بررسی شده و بدین منظور از صحیفه ی جامعه استفاده شده است. (ر ک: صحیفه ی سجادیه ی جامعه)
فصل دوم: حقیقت نماز
نماز، چیزی جز یک توجه مداوم به خدا و نیز طرح و نقشه ای اجمالی از راه اصلی نیست؛ زیرا تأمین کننده ی ارتباط دائمی و تماس همیشگی مؤمن با خدا است و با مجملی از تفکر اسلامی که در ضمن گفتنی های نماز مندرج شده است. (ر ک: سید علی، خامنه ای، 1383، ص5و6)
دوران امامت امام سجّاد (علیه السّلام) دوران خفقان و اختناق شدید حکّام ظالم اموی بود و امام (علیه السّلام) در این دوران، راه معنویت را برگزیدند؛ وجود مقدس امام زین العابدین (علیه السلام) قهرمان معنویت است؛ نمازهای ایشان واقعاً نیایش و پرواز روح به سوی خدا بود. (ن ک: مرتضی، مطهری، 1389، ص99و100)
در این فصل با توجه به سخنان و ادعیه ی گهربار امام سجّاد (علیه السّلام) در رابطه با نماز به بررسی جایگاه و اهمیت نماز، محافظت بر نماز، واجبات و تعقیبات آن می پردازیم.
1) جایگاه و اهمیت نماز: جایگاه نماز،مسئله ی بسیار مهمی است؛ به طوری که امام زین العابدین (علیه السّلام) که زینت عبادت کنندگان و سیّد ساجدان بودند، آن را از خداوند متعال طلب می کنند؛ ایشان در دعای صد و پانزدهم صحیفه ی سجّادیه ی جامعه به هنگام فرا رسیدن ماه رمضان، می فرمایند: «اللُّهمَ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِهِ...وَ اَنزِلنا فیها مَنزِلَةَ المُصیبین لِمنازِلِها...»: «خداوندا بر محمد و آلش درود فرست... و ما را قرار ده در آن ها (نماز های پنج گانه) در جایگاه کسانی که دست یافته باشند به جایگاه آن...» (صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 115،ص226؛ صحیفه ی کامله ی سجّادیه، دعای 44، ص 255)
نماز ایشان نشانه ی اظهار فقر و ادب (ن ک: مجلسی، 1403 ق، ج46، ص79؛ حسین، دیلمی، 1381، ص29) و سنگر آموزش علوم دینی از جمله توحید، نبوت و... بود؛ آن قدر برای نماز اهمیّت قائل بودند که درخواست هایشان را به آن اختصاص می دادند. (صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 36، ص88 و دعای 153، ص404-405)
2) محافظت بر نماز: حفظ همه ی حدود و احکام الهی واجب است؛ خدای سبحان درباره ی مراقبت از نماز، دستوری جداگانه داده است: «حَافِظُوا عَلَی الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَوة الْوُسْطَی»: «در انجام همه ی نمازها و (به خصوص) نماز وسطی (نماز ظهر) کوشا باشید.» (بقره /238) مراد از «حافِظُوا عَلَی الصَّلَوات» مراقبت و پاسداری از کمیت و شمار نمازها و اجزاء و شرایط آن و نیز رعایت وقت آن است. (ر ک: جوادی آملی، 1385، ج11، صص461-464)
امام سجّاد (علیه السّلام) به عنوان ولیّ خداوند متعال و مفسّر حقیقی قرآن کریم، با توجه به اهمیّت مسئله ی محافظت بر نماز که مشخص شد، حفظ نماز (صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 206،ص549) و ارکان آن را از خداوند می طلبند. (همان، دعای 115، ص226)
3) وجوب و واجبات نماز: حضرت سجّاد (علیه السّلام) در رابطه با وجوب نماز در قرآن کریم می فرمایند: «... فی کتابٍ مُهیمنٍ عَلی کلِّ کتابٍ جامِعٍ لکُلِّ رشدٍ و صوابٍ فیه نَبَأُ القُرُونِ و تَفصیلُ الشُؤُونِ و فَرضُ الصَّلاة و الصِّیامِ...»: «در کتابی که بر هر کتابی برتر است، گرآورنده ی هر رشد و صواب است که در آن است خبر زمان های گذشته و شرح امور و وجوب نماز و روزه...» (صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 199 ، ص489) در رابطه با واجبات نماز، نیت (ر ک: محمد بن حسن، حر عاملی،1391 ق،جزء ثانی ج2، ص711، ح 1؛ عبدالله، جوادی آملی، 1378،ص348)، اوقات و ارکان از جمله رکوع و سجود، طهارت (صحیفه ی کامله ی سجّادیه، دعای 44، ص254و255؛ صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 115،ص226) و قرائت را بیان می کنند. (صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای22، ص62)
4) تعقیبات نماز: امامان معصوم (علیهم السلام) به ویژه امام سجّاد (علیه السّلام) به این عمل حسنه، بسیار پای بند بودند و تعقیبات نمازهایشان، بسیار غنی و پر محتوا می باشد.
تعقیبات ایشان گاهی برای نمازی خاص مانند: نماز جمعه بود و گاهی برای تمامی نمازها عمومیت داشت؛ مانند: دعا برای پدر و مادر در تعقیب نمازها. محتوای تعقیبات، طلب یقین، بیان صفات پروردگار، توبه، درخواست رحمت الهی، توکّل و توسّل، خوف ورجا و... است.
فصل سوم: اوصاف نمازگزاران
نماز به عنوان یکی از مهم ترین اعمال روزانه، دارای شرایطی است که نمازگزار با رعایت آن ها، به حقیقت نماز و اثرات آن دست می یابد. امام سجّاد (علیه السّلام) با بیان حق نماز در رساله ی حقوق، شرایط و اوصاف نمازگزاران را چنین ذکر می کنند: «و حقُّ الصَّلاة أن تعلَمَ أنَّها وِفادة الَی اللّه عزّ و جَلَّ، و أنتَ فیها قائماً بینَ یدیِ الله عزَّوجَلَّ، فإذا عَلِمتَ ذلک، قُمتَ مقامَ العبدِ الذلیلِ الحقیرِ الرّاغبِ الرّاهبِ الرّاجی الخائفِ المستَکینِ المتَضرِّعِ المعَظِّمِ لمن کانَ بینَ یدیهِ بالسکونِ و الوقارِ و تقبِلَ علیها بقلبِک و تقیمَها بحدودِها و حقوقِها.» (محمد بن علی بن بابویه، 1384ق، ج2، ص 34): «و حق نماز آن است که بدانی او فرستاده ی (تو) به نزد خدا است، و تو در حال نماز مقابل خداوند – عز و جلّ – ایستاده ای. وقتی این مطلب را دانستی، همانند بنده ی خوار و ذلیل و حقیر خواستارِ پارسای امیدوارِ ترسانِ اندک مقدار زاری کنِ بزرگ دارنده ی کسی که در پیش روی اوست، با آرامش و وقار می ایستی و نماز را به دل بر پا می داری و حدود و حقوق آن را رعایت می کنی»
در این فصل، اوصاف ظاهری وباطنی نمازگزاران را با توجه به حق نماز بیان می کنیم و اثرات حاصل از رعایت حق نماز را ذکر خواهیم کرد.
1) اوصاف ظاهری: اوصاف ظاهری نمازگزار حقیقی عبارت است از: قیام همراه با حیا (ر ک: میرزاجوادآقا،ملکی تبریزی، 1378، ص323)، تضرع اعضا (ر ک:همان،1373، ص 205-207) و اقامه ی حدود نماز. (ر ک: محمد، محمدی ری شهری، 1377، ص47، ح133).
2) اوصاف باطنی: اوصاف باطنی نمازگزار حقیقی عبارت است از: عبودیت وبندگی (ر ک: ملکی تبریزی، 1373،ص388و389)، توجه به مقام ذلت در برابر پروردگار (ر ک: روح الله، موسوی خمینی، 1370، ص7-9)، حقارت درونی، میل و اشتیاق، ترس با معرفت، خوف و رجا (ر ک: ملکی تبریزی، 1378، ص199)، فقر الی الله، توجه به عظمت پروردگار (ر ک: نهج البلاغه، خ184، ص579)، آرامش و حضور قلب. (ر ک: موسوی خمینی، 1380، ص43)
3) آثار نماز: نماز به عنوان مهم ترین ذکر خداوند، دارای آثار بسیاری بر زندگی فردی و اجتماعی انسان می باشد. در این زیر فصل با توجه به دعاها و سخنان امام سجّاد (علیه السّلام) به بیان آثار نماز می پردازیم:
الف) آثار فردی: امام سجّاد (علیه السّلام) در دعاها و سخنان بسیاری به بیان آثار فردی نماز می پردازند که عبارتند از: نظر خداوند به بنده (ر ک: مازندرانی، ج5، ص2917)، جلب رحمت الهی (صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 142، ص324)، خوف از خداوند (همان، دعای 171، ص435)، کفایت خداوند (همان، دعای 166، ص430)،اطمینان قلب (عباس، قمی، 1380، ص240)، زمان مند بودن و رعایت نظم (صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 115، ص226)، قوّت بصیرت (همان، دعای 80، ص165)، رهایی از آتش (همان، دعای 201، ص538)، آبادانی شب (همان، دعای 147، ص366).
ب) آثار اجتماعی: در دین اسلام، اجتماع بسیار مهم می باشد. نماز یکی از اعمالی است که منافع و آثار اجتماعی بسیاری دارد، که در این جا با توجه به دعاها و سخنان امام سجّاد (علیه السّلام) به ذکر آن ها می پردازیم: نظم اجتماعی (ر ک: آثار فردی نماز)، بصیرت اجتماعی (همان)، مایه ی شرافت و عزت و عظمت (قمی، 1380، ص240؛ صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 96، ص 195)، جلوگیری از رفتارهای سوء اجتماعی حاصل از خوف خداوند، حس استقلال طلبی. (ر ک: آثار فردی نماز)
فصل چهارم: موانع درک حقیقت نماز
اعمال انسان در ارتباط با هم هستند و هر عملی چه خوب یا بد، بر اعمال دیگر تاثیر می گذارد. در این فصل با توجه به دعاها و سخنان امام سجّاد (علیه السّلام)، به بیان موانع درونی و بیرونی درک حقیقت نماز می پردازیم.
1)موانع درونی: منظور از موانع درونی، موانعی است که از درون انسان نشأت می گیرد و مانع از درک حقیقت نماز می شود. این موانع عبارتند از: سبک شمردن حق پروردگار، روی گردانی از پروردگار، دروغ گویی، ناسپاسی نعمت ها، غفلت (ر ک: صحیفه ی ثانیه، ص90؛ صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 116، ص238)، عجب (همان، دعای 55، ص118)، کسالت. (همان، ص121)
2)موانع بیرونی: کارهایی است که انسان، در تعامل با دیگران مرتکب می شود و مانع از درک حقیقت نماز می شود. این موانع با توجه به سخنان و دعاهای امام سجّاد (علیه السّلام) عبارتند از: حضور نیافتن در مجالس علما، ارتباط با انسان های بیهوده، گناه (صحیفه ی ثانیه، ص 90؛ صحیفه ی سجّادیه ی جامعه، دعای 116، ص238) بدست آوردن روزی (همان، دعای55، ص124)، ظلم و ستم. (همان، دعای 119، ص266)
نتایج
امام سجّاد (علیه السّلام) در بدترین شرایط اجتماعی به امامت امّت اسلامی منصوب شدند. ایشان با شناخت از جامعه ی آن روزگار، بهترین شیوه ی تبلیغ دین را برگزیدند؛ و در قالب دعا و بیانات ارزشمند خود از جمله صحیفه و رساله ی حقوق در مقابل تهاجم فرهنگی دشمن ایستادند.
از جمله مسائل مهم دعاها و سخنان ایشان، نماز است؛ نماز به عنوان ذکر الهی، جایگاهی رفیع دارد که امام (علیه السّلام) آن را از خداوند متعال درخواست می کنند؛ ایشان در دعاهایشان مقبولیّت و برکت نماز را که به ثبات و دوام آن اشاره دارد، می طلبند. بعد دیگری که ایشان در دعاهای مربوط به نمازها به آن می پردازند، تعلیم دین است؛ مانند تعلیم مسائل توحیدی، نبوّت، امامت و....
در مسئله ی محافظت بر نماز که ایشان از خداوند طلب می کنند، با توجّه به تفاسیر، منظور ایشان، حفظ کمیّت و شمار نمازها و ارکان آن ها می باشد.
نیّت، اوقات نمازها، ارکان آن به خصوص رکوع و سجده، طهارت و قرائت از واجبات مورد تأکید امام (علیه السّلام) در دعاها می باشد.
در تعقیبات نمازها، دعاهایی نسبتاً طولانی و با محتوای غنی وجود دارد؛ از جمله طلب یقین، تربیت الهی، خوف و رجا، توسّل، توکّل و...
ایشان در رساله ی حقوق به بیان حق نماز می پردازند و اوصاف نمازگزار حقیقی را ذکر می کنند؛ از جمله اوصاف ظاهری، قیام و رعایت حدود نماز؛ و از اوصاف باطنی، توجه به عظمت خدای متعال و خوف و رجا را می توان نام برد.
نمازگزار با رعایت این موارد و مداومت بر آن ها، به آثار نماز از جمله جلب رحمت الهی، قوّت بصیرت، عزت و عظمت دست می یابد؛ به شرط این که موانع درک حقیقت نماز از جمله گناه، سبک شمردن حق خداوند و... را مرتکب نشده یا از آن ها توبه کرده باشد.
پیشنهادات
با توکّل بر خداوند متعال پیشنهاداتی ارائه می شود، امید است به کار آید و مؤثر واقع شود.
أ) تبیین بیشتر دوران زندگی، فعالیت ها و اقدامات امام سجّاد (علیه السلام) توسّط سخنرانان و مبلغان دینی جهت آشنایی بیشتر مردم با دوران مهم و تأثیرگذار امامت ایشان.
ب) با توجه به رشد عرفان های کاذب در سطح جامعه، ضروری است که دعاهای امام (علیه السّلام) در سطح عمومی تبیین شود تا خلأ معنوی عصر حاضر به گونه ای صحیح، جبران و جهت گیری شود.
ج) تدریس صحیفه و رساله ی حقوق امام سجّاد (علیه السّلام) در مراکز علمی از جمله مدارس علمیه و دانشگاه ها، جهت تربیت نسلی موحد و اسلام شناس که مربیان نسل های آینده خواهند بود.
د) قرائت وتبیین دعاهای امام سجّاد (علیه السّلام) در رابطه با نماز در جمع نمازگزاران، جهت برپایی با شکوه تر و مؤثر تر نماز.
ه) بیان آثار نماز در جامعه در قالب پوستر، تابلو، سخنرانی و... که سبب تشویق به این فریضه ی مقدس می شود.
و) بیان موانع درک حقیقت نماز و تلاش در جهت رفع آن ها در سطح عمومی که سبب اصلاح فردی و اجتماعی می شود.
منابع
* قرآن کریم، ترجمه: ناصر مکارم شیرازی، قم، اسوه، 1384.
* صحیفه ی کامله ی سجّادیه (به انضمام رساله ی حقوق)، ترجمه: حسین انصاریان، قم، حسنین، 1391.
* نهج البلاغه، ترجمه و شرح: سید علی نقی فیض الاسلام، تهران، فقیه، 1381.
1. ابی الحسین احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، ج 3 و 5، تحقیق و ضبط: عبد- السلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق.
2. برزگر، ابراهیم، درآمدی بر اندیشه ی سیاسی صحیفه ی سجّادیه، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1391.
3. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج 11، قم، اسراء، 1385.
4. الحر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، جزء ثانی ج2، چاپ چهارم، تصحیح و تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق.
5. -----،----- ، الصحیفة الثانیة السجّادیة، قم،مکتبة الثقلین، 1398ق.
6. خامنه ای، علی، از ژرفای نماز، چاپ نوزدهم، تهران، فرهنگ اسلامی، 1383.
7. دیلمی، حسین، هزار و یک نکته درباره ی نماز، چاپ دوم، قم، حرم، 1381.
8. صدر حاج سید جوادی و دیگران، احمد، دایرة المعارف تشیّع، ج10، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1383.
9. طهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج15، چاپ هشتم، بیروت، دار الاضواء.
10. قرشی، باقر شریف، تحلیلی از زندگانی امام سجّاد (علیه السّلام)، ج2، ترجمه: محمد رضا عطایی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372.
11. قمی، عباس، کلیات مفاتیح الجنان، چاپ چهارم، ترجمه: استاد کمره ای، مشهد، به نشر، 1380.
12. مازندرانی، ابوجعفر محمد بن علی بن شهرآشوب، مناقب خاندان نبوت وامامت، ترجمه و تحقیق: حسین صابری، مشهد، علمی و فرهنگی، 1392.
13. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (علیهم السّلام)، ج46 و 67 و85، بیروت، وفاء، 1403ق.
14. ----،---- ، الفرائد الطریفة فی شرح الصحیفة الشریفة، تحقیق: سید مهدی رجایی، اصفهان، کتاب خانه ی علامه مجلسی، 1407 ق.
15. محمد زاده، مرضیه، علی بن الحسین امام سجّاد (علیه السّلام)، قم، دلیل ما، 1392.
16. محمدی ری شهری، محمد، الصّلاة فی الکتاب والسنة، ترجمه: عبد الهادی مسعودی، قم، دار الحدیث، 1377.
17. مرکز صهبا، انسان 250 ساله (بیانات مقام معظم رهبری درباره ی زندگی سیاسی- مبارزاتی ائمه ی معصومین (علیهم السّلام)، چاپ سیزدهم، بی جا،1391.
18. مطهری، مرتضی، سیری در سیره ی ائمه ی اطهار (علیهم السّلام)، چاپ چهل و دوم، تهران، صدرا، 1389.
19. معلوف، لویس، المنجد فی اللغة، ج1، ترجمه: محمد بندر ریگی، چاپ چهارم، تهران، ایران، 1382.
معارف فقه علوی» پاییز و زمستان 1396 - شماره 6 (صفحه 419)
20. ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، اسرار الصلوة، چاپ پنجم، مترجم: رضا رجب زاده، تهران، پیام آزادی، 1373.
21. ----،---- ،----- ، چاپ هشتم،---- ،---- ،---- ، 1378.
22. موحد ابطحی، محمد باقر، الصحیفة السجّادیة الجامعة لادعیة، ترجمه: حسین محفوظی، قم، مؤسسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1385.
23. موسوی خمینی، روح الله، آداب الصلوة، چاپ دهم، تهران، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمة الله علیه)، 1380.
24. ---- ،---- ،---- ، تهران، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمة الله علیه)، 1370.
