هفته نامه سلامت - دکتر مهدی بخشایی: «شنوایی» یکی از حواس است که نقش اساسی در روابط بین موجودات زنده و محیط دارد. قدرت شنوایی برای بسیاری از اعمال حیوانات زمینی مانند دفاع، تغذیه و... ضروری است. در انسان نیز جایگاه این قابلیت مهم‌تر خواهدبود، زیرا با توسعه زبان گفتار، اساس روابط اجتماعی و ارتباطی محسوب می‌شود.
بیش از 5 درصد جمعیت جهان، از ضعف قدرت شنوایی ناتوان کننده رنج می‌برند. بیشتر آن‌ها در کشور‌های با سطح درآمد پایین یا متوسط زندگی می‌کنند. حدود یک سوم سالمندان بالای 65 سال گرفتار این مشکلات هستند که بیشتر ساکنان آسیای جنوب شرقی، آسیای میانه و کشور‌های جنوب صحرای آفریقا را در بر می‌گیرد.
اما پیش از پرداختن به موضوع «ناشنوایی» بهتر است کمی با مفهوم «صدا» آشنا شویم. یک موج صدا با ارتعاش مولکول‌ها در اطراف موقعیت تعادل خود ایجاد می‌شود و به علت ارتعاش در محیط منتشر می‌شود. این ارتعاش معمولا در هوا انجام می‌گیرد، اما در محیط مایع یا جامد نیز امکان پذیر است. ارتعاشات توسط گوش دریافت می‌شود و پرده گوش که نقطه شروع تحریک و درک اطلاعات صوتی است، تحریک می‌کند.
3 ویژگی فرکانس، شدت و مدت در این رابطه با قدرت شنوایی مطرح است. فرکانس به تعداد ارتعاشات در ثانیه گفته می‌شود که هرچه این تعداد کمتر باشد، صدا بم‌تر و هرچه بیشتر باشد، صدا زیرتر است. فرکانس برمبنای هرتز اندازه گیری می‌شود. شدت صدا نیز به دامنه صدا بستگی دارد که هرچه بیشتر باشد، صدا بلندتر خواهدبود. این ویژگی صوت براساس دسی بل تعیین می‌شود. مدت صدا بازه زمانی است که طی آن محیط لرزش دارد و برحسب ثانیه اندازه گیری میش ود.
قدرت شنوایی انسان
گوش انسان قادر به شنیدن صدا‌هایی بین 20 تا 20 هزار هرتز است. در مقایسه با این قدرت شنیداری باید به صدا‌هایی پایین‌تر از فرکانس 20 هرتز اشاره کرد که ما نمی‌توانیم آن‌ها را بشنویم، اما بعضی حیوانات مانند فیل این قدرت درک را دارند. آن‌ها همچنین می‌توانند پایین‌ترین ارتعاشات زمین را نیز احساس کنند. از طرفی، باید به فراصوت‌ها با فرکانس بالاتر از 20 هزار هرتز اشاره کرد. سگ و گربه قادر به شنیدن صدا‌هایی تا 40 هزار هرتز و خفاش و دلفین تا 160 هزار هرتز هستند.
صفر تا 120 دسی بل شدت صوتی است که گوش انسان می‌تواند دریافت کند، اما شدت صوت 120 دسی بل سطح بسیار بالایی است و می‌تواند به ساختار گوش داخلی آسیب‌های جبران ناپذیری وارد کند. شنوایی درواقع نتیجه عملکرد گوش و مغز است.
گرچه تصور شنیدن صدا‌ها بدون گوش محال به نظر می‌رسد، اما ارتباط نداشتن با مغز نیز گوش را به میکروفونی با سیم قطع، تبدیل خواهدکرد. گیرنده‌های شنوایی محرک‌ها را دریافت می‌کنند و از طریق اعصاب مخصوصی به مغز می‌فرستند. این پیام‌ها در مغز تجزیه و رمزگشایی می‌شود تا در قشر مغزی به ادراک برسد.
ناشنوایی و ضعف شنیداری
اگر فرد قادر نباشد مانند فرد سالم صدا‌ها را در آستانه 25 دسی بل بشنود، دچار ضعف شنیداری است. کاهش شنوایی ممکن است خفیف، متوسط، شدید یا خیلی شدید باشد که در یک یا هر دو گوش ایجاد می‌شود و مشکلاتی برای مکالمه و درک صدا‌ها ایجاد خواهدکرد. افراد مبتلا به اختلال شنوایی دچار ضایعات شنوایی متوسط تا شدید هستند.
استفاده از وسایل کمک شنیداری مانند سمعک یا کاشت حلزون می‌تواند در تقویت شنوایی و برقراری ارتباط با دیگران موثر باشد. البته افراد ناشنوا معمولا از ضعف شدید شنوایی رنج می‌برند و تقریبا هیچ صدایی را نمی‌شنوند و از زبان اشاره برای برقراری ارتباط استفاده می‌کنند.
ناشنوایی ممکن است به دلیل درگیر شدن گوش خارجی (معمولا استفاده از گوش پاک کن) یا آسیب به گوشی میانی (اوتیت، ضایعات استخوانی و...) ایجاد شده باشد. گاهی نیز ناشنوایی ناشی از عدم عملکرد گوش داخلی است که ناشنوایی «ادراکی» یا «عصبی- حسی» گفته می‌شود. معمولا آسیب سلول‌ها یا عصب شنوایی علت این بیماری است. در بعضی موارد نادر نیز ناشنوایی به مرکز شنوایی در مغز مربوط می‌شود.
علل زمینه ساز ضعف شنیداری
به طور کلی این مشکل به دو گروه علل مادرزادی و اکتسابی تقسیم می‌شود؛ علل مادرزادی: این عوامل منجر به ضعف شنیداری از زمان تولد یا کمی پس از زایمان می‌شوند که می‌تواند ناشی از وراثت یا بعضی عوارض دوران بارداری یا زایمان باشد. از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• سرخچه، سفیلیس یا برخی عفونت‌های مادر در دوران بارداری
• وزن پایین در زمان تولد
• آسفیکسی (کمبود اکسیژن) در زمان تولد
• مصرف نامناسب دارو‌هایی مانند آمینوگلیکوزید‌ها (رده‌ای از آنتی بیوتیک‌ها مانند جنتامایسین، توبرامایسین) ضدمالاریا و دیورتیک در دوران بارداری
• زردی شدید در دوره نوزادی
• بیماری‌های عفونی مانند مننژیت، اریون و سرخک
• عفونت‌های مزمن گوش
• وجود مایع در گوش (اوتیت در حد متوسط)
• مصرف بعضی دارو‌ها مانند انواع تجویز شده در درمان عفونت‌های نوزادی، مالاریا، سل مقاوم و سرطان
• ضربه مغزی یا جراحت‌های گوش
• حضور در محیط با صدا‌های خیلی شدید مانند کارخانجات فلزات سنگین و... و استفاده مداوم از گوشی با صدای بلند
• افزایش سن (تحلیل سلول‌های شنوایی)
• اوتیت مزمن در کودکان یکی از شایع‌ترین علل ضعیف قدرت شنوایی است.
تاثیر کاهش شنوایی بر زندگی فرد
تاثیر آموزش و یادگیری
یکی از مهم‌ترین پیامد‌های ضعف شنوایی مربوط به توانایی برقراری ارتباط با دیگران است. توجه نکردن به این مساله و رعایت نکردن اقدامات مناسب باعث می‌شود این کودکان در یادگیری زبان تاخیر داشته باشد.
ضعف شنیداری و درمان نشدن بیماری‌های گوش مانند اوتیت تاثیرات منفی جبران ناپذیری بر روند تحصیلی کودکان می‌گذارد چنین کودکانی معمولا نیاز به توجه و امکانات بیشتری در مدرسه دارند، اما مسلما همیشه در دسترس نخواهدبود.
تاثیر اجتماعی و عاطفی
ناتوانی در برقراری ارتباط با دیگران می‌تواند پیامد‌های انکارناپذیری بر زندگی روزمره داشته باشد و زمینه ساز احساس تنهایی، انزوا و سرخوردگی، به خصوص در سالمندان کم شنوا می‌شود.
تاثیر اقتصادی
برآورد سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد اختلالات شنوایی سالانه هزینه‌ای بالغ بر 750 میلیارد دلار به جوامع تحمیل می‌کند که هزینه‌های بخش درمان (به جز وسایل کمک شنیداری)، آموزش، کاهش نیروی مولد و هزینه‌های اجتماعی را دربر می‌گیرد. در بعضی کشور‌های در حال توسعه، کودکان مبتلا به ضعف شنیداری و ناشنوایی آموزش‌های مناسبی نمی‌بینند.
بزرگسالان کم شنوا معمولا بیکارند و در صورت اشتغال نیز معمولا شغل و درآمدی کمتر از بقیه دارند. این درحالی است که بهبود دسترسی به آموزش، توانبخشی حرفه‌ای و افزایش سطح آگاهی، به ویژه میان کارفرمایان نسبت به بزرگسالان مبتلا به اختلالات شنوایی، موجب کاهش نرخ بیکاری در جامعه خواهدشد.
پیشگیری
به طور کلی، به نظر می‌رسد نیمی از موارد اختلالات شنوایی در صورت انجام اقدامات سلامت عمومی قابل پیشگیری باشد و 60 درصد موارد تا سن 15 سالگی ناشی از علل اجتناب پذیر است. این رقم در کشور‌های فقیر یا درآمد متوسط بسیار بیشتر (75 درصد) از کشور‌های ثروتمند (49 درصد) گزارش می‌شود. از جمله علل قابل پیشگیری عبارتند از:
• بعضی از عفونت‌ها ماند اریون، سرخک، سرخجه، مننژیت، عفونت‌های ناشی از سیتومگالوویروس و اوتیت مزمن (31 درصد)
• عوارض زایمان مانند کمبود اکسیژن، وزن پایین، تولد زودهنگام و زردی (17 درصد)
• مصرف بعضی از دارو‌ها در خانم‌های باردار و نوزادان (4 درصد)
• دیگر عوامل (8 درصد)
راهکار‌هایی برای پیشگیری آسان
• واکسیناسیون کودکان در برابر بیماری‌های اریون، مننژیت، سرخک و سرخجه
• واکسیناسیون نوجوانان و خانم‌های در سن باروری نسبت به سرخجه پیش از بارداری
• پیشگیری از عفونت‌های سیتومگالوویروس در خانم‌های باردار از طریق بهداشت درست، تشخیص و درمان سفیلیس و دیگر عفونت‌ها در آن‌ها
• بهبود مراقبت‌های پیش و زمان تولد و اقدامات لازم برای زایمان‌های بی خطر
• انجام مراقبت‌های لازم سلامت گوش
• تشخیص به موقع اوتیت در کودکان و اقدام دارویی یا جراحی مورد نیاز
• آموزش در زمینه مصرف نکردن برخی دارو‌های خطرناک بدون تجویز پزشک و توجه به دوز مناسب
• لزوم مراقبت‌های خاص برای کودکان با احتمال خطر بالا (زمینه فامیلی، وزن پایین زمان تولد، ابتلا به زردی و...) برای کنترل شنوایی، تشخیص سریع و درمان احتمالی
• کاهش آسیب‌های ناشی از صدا‌های بلند و آسیب زا به کمک تمهیداتی مانند استفاده از محافظ گوش و...
تشخیص و درمان
تشخیص و مداخله زودهنگام یکی از مهم‌ترین اقدامات برای کاهش تاثیر اختلالات شنوایی بر رشد و موفقیت تحصیلی کودک است که در کودکان و نوزادان می‌تواند منجر به بهبود گفتار و آموزش شود. تشخیص در دوران پیش دبستان و دبستان، کنترل بیماری‌های مربوط به گوش و ناشنوایی برای جبران و درمان زودهنگام این اختلالات ضروری است. درواقع، کم شنوایی در بچه‌ها معمولا ناشی از علل قابل اصلاح مانند تجمع مایع یا عفونت در گوش میانی است که با درمان‌های دارویی یا جراحی‌های ساده به خوبی درمان می‌شود.
توجه خانواده به حفظ سلامت و مراقبت گوش فرزندان از زمان تولد تاثیر قابل توجهی در پیشگیری و بروز مشکلات برگشت ناپذیر خواهدداشت. استفاده از وسایل کمک شنیداری و دیگر اقدامات درمانی نیز کاشت حلزون می‌تواند در بهبود وضعیت افراد مبتلا به ضعف شنیداری موثر باشد.
توصیه می‌شود این افراد از خدمات مراکز گفتاردرمانی نیز بهره‌مند شوند. این در حالیاست که تولید پروتز‌های شنوایی به کمتر از 10 درصد مجموعه نیاز کل کشور‌ها و 3 درصد نیاز کشور‌های در حالت توسعه را تامین می‌کند.
کاهش شنوایی در سنین بالا اغلب به علت ضعف عصب شنوایی است که به آن «پیرگوشی» گفته می‌شود. گرچه این مشکل به خوبی با سمعک قابل اصلاح است، اما استفاده از آن برخلاف عینک، برای مردم چندان پذیرفته شده نیست. حداقل 20 تا 30 درصد سالمندان درجاتی از کم شنوایی حسی- عصبی دارند که می‌تواند به کمک سمعک کیفیت زندگی را ارتقا ببخشند، اما معمولا نسبت به آن موضع می‌گیرند.
