به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایران، پیش‌بینی می‌شود تا سال 1420 یعنی 3 دهه دیگر تعداد سالمندانی که اکنون 10 درصد جمعیت کشور هستند به 30 درصد می‌رسد. عددی که مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت در آستانه روز جهانی سالمند نسبت به آن اعلام نگرانی می‌کند. هشدار‌ها و نگرانی‌ها جدی است از این جهت که به نظر می‌رسد هنوز آمادگی برای پذیرش این تعداد سالمند در آینده‌ای نه چندان دور وجود ندارد و با وجود تمام آمار و ارقامی که اعلام می‌شود همچنان آمادگی‌ها برای ورود به دوره بحران سالمندی با اما و اگرهایی همراه است. حالا مسئولان ابراز نگرانی می‌کنند از اینکه برنامه‌های سالمندان در حوزه سلامت و رفاه دست و پا شکسته اجرا می‌شوند. با وجود این، آن‌طورکه رئیس اداره سالمندی وزارت بهداشت به ایران خبر می‌دهد، با تصویب و ابلاغ سند ملی سالمندی از سوی دو وزارتخانه بهداشت و رفاه بزودی تصمیم نهایی برای حل مشکل سلامت و رفاه سالمندان گرفته می‌شود. سندی که قرار است نظام تأمین اجتماعی و خدمات سرویس‌های اجتماعی را افزایش دهد و در حوزه سلامت بیش از پیش شناسایی بیماری‌ها و تشخیص زودهنگام را در سالمندان در اولویت قرار دهد. سالمندانی که به‌دلیل سالخوردگی، 4 بیماری مهم غیرواگیر گریبانگیرشان می‌شود. فشار خون، بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت و انواع سرطان‌ها بیشترین بیماری‌های دوره سالمندی گزارش شده‌اند در همین زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد، هزینه‌های بستری هر سالمند بیش از دو برابر جمعیت عمومی و هزینه‌های درمان‌شان نیز سه برابر هزینه درمان یک کودک است.
این نخستین بار نیست که مسئولان نسبت به افزایش پدیده سالمندی در کشور هشدار می‌دهند. دو سال پیش بود که دکتر شهلا کاظمی‌پور، رئیس مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های جمعیت آسیا و اقیانوسیه عنوان کرده تا سال 1405 جمعیت سالمند کشور بیش از 96 درصد رشد و تعداد سالمندان از حدود 5میلیون نفر به حدود 10 میلیون نفر افزایش پیدا خواهد کرد. اما نکته آنجاست که با ادامه چنین روندی تا سه دهه آینده، 30 درصد جمعیت کشور یعنی حدود 24 میلیون نفر سالمند می‌شوند. همه اینها در حالی است که بر اساس ارقامی که وزارت بهداشت اعلام کرده تعداد مرگ و میر در کشور حدود 6 در هزار و میزان موالید حدود 18در هزار است و آنگونه که شواهد نشان می‌دهد چون باروری روبه کاهش است چنانچه این روند ادامه پیدا کند در 25 سال آینده ایران به رشد جمعیتی صفر خواهد رسید. رئیس اداره سالمندی وزارت بهداشت معتقد است پدیده سالمندی در ایران در حالی اتفاق می‌افتد که فرصت اندکی برای سیاستگذاری و برنامه‌ریزی برای ارائه خدمات رفاهی و بهداشتی و درمانی برای سالمندان داریم این در حالی است که کشورهایی همچون فرانسه یک بازه زمانی 100 ساله را برای رویارویی با بحران سالمندی در اختیار داشتند. ماجرا تنها به این عدد و ارقام ختم نمی‌شود، رشد 30 درصدی جمعیت سالمندی کشور چالش دیگری را پیش روی مدیران حوزه سلامت و رفاه کشور قرار می‌دهد، چرا که با کهولت سن احتمال ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر نیز بالا می‌رود بیماری‌هایی که عامل 70 درصد مرگ و میر‌ها هستند و البته کمتر فرد سالخورده‌ای را می‌توان یافت که به این بیماری‌ها مبتلا نشوند.
دکتر محسن شتی، رئیس اداره سالمندی وزارت بهداشت نسبت به موج سالمندی متولدین دهه 60 هشدار می‌دهد. پیش‌بینی‌های وزارت بهداشت نشان می‌دهد جمعیت ایران از ساختار بسیار جوان به سمت ساختار میانسال حرکت می‌کند و متعاقب آن در سال 1430 یک چهارم جمعیت کشور سالخورده خواهند شد و جمعیت ایران به 100 میلیون نفر خواهد رسید که حدود یک چهارم آن را سالخوردگان بالای 60 سال تشکیل می‌دهند. در حال حاضر جمعیت سالخورده ما (بالای 65 سال) حدود 9.2 درصد است که 7 میلیون نفر می‌شود. او در ادامه به تحقیقاتی که در مورد سالمندان انجام شده هم اشاره می‌کند: «بر اساس این تحقیقات بیشترین سهم سالمندی در کشور مربوط به استان گیلان و کمترین سهم سالمندی در استان سیستان و بلوچستان است. رشد جمعیت به سمت سالمندی در استان‌های البرز و مازندران بالاست؛ یعنی رشد شدن جمعیت‌شان زیاد است و در استان گیلان این رشد به نسبت دیگر استان‌ها بالاتر است.»
طبق آخرین پژوهش‌هایی که وزارت بهداشت انجام داده 86 درصد سالمندان با همسرخود، 29.2 درصدشان با فرزندان و 7.3 درصد نیز به تنهایی زندگی می‌کنند و در این میان تنهایی در زنان سالمند بیشتر است. همه اینها در حالی است که اغلب این زنان از بیمه تکمیلی برخوردار نیستند، حقوق بازنشستگی ندارند و عموماً سرپرست خانوار هم محسوب می‌شوند.
تعداد زنان سالمند بیشتر از مردان است
آمار دوبرابر شدن جمعیت سالمندی کشور تا سه‌دهه آینده، بر این نگرانی‌ها هم صحه می‌گذارد که تعداد زنان سالمند بیشتر از مردان است. تعداد مردان سالمند به ازای هر 100 زن سالمند 97.6 درصد است یعنی حدود 4.2 درصد تعداد زنان سالمند بیشتر از مردان است.
نگران‌کننده‌تر از موج سالمندی، زنانه شدن سالمندی در ایران است. این هم هشدار دیگری است که رئیس اداره سالمندی وزارت بهداشت نسبت به آن ابراز نگرانی می‌کند و می‌گوید: در سال 1430 به ازای 10 زن سالمند در کشور 88مرد سالمند خواهیم داشت این در حالی است که طبق پژوهش‌های مرکز آمار ایران مردان سالخورده ایران 89درصد دارای همسراند ولی 44.7 درصد زنان سالخورده دارای همسراند. چون تعدادی از زنان سالمند همسرشان فوت کرده‌اند. یعنی ما با جمعیت سالخورده زنانه‌ای طرف هستیم که نزدیک نیمی‌شان تنها هستند این یعنی آنکه متولیان این حوزه وظیفه بسیار سنگینی دارند. برخی از این زنان تنها سرپرست خانوار هم هستند و به حمایت و مراقبت بیشتری نیاز دارند.
دکتر شتی می‌گوید: بین 30 تا 33 درصد سالمندان کشور تحت پوشش بیمه تکمیلی‌اند و 94 درصدشان از بیمه پایه برخوردارند. درشرایط فعلی ما با یک جمعیتی مواجه هستیم که زنان سالخورده آن بیشتر است، همسر ندارند، 70 درصدشان بیمه تکمیلی ندارند و هزینه‌های جراحی و درمان‌شان در بخش خدمات درمان سرپایی 37 درصد و در بخش بستری بیش از دو برابر جامعه نیاز به خدمات بستری دارند. بر اساس پژوهش‌هایی که سال 95 از سوی وزارت بهداشت انجام شد، نشان می‌دهد استان گیلان با 11 درصد جمعیت بیشترین سهم سالمند و سیستان و بلوچستان با 4.9 درصد کمترین سهم سالمند را دارند. در تعریف کلی، سالخوردگی فرد به معنای سالمند شدن و سالخوردگی جمعیت به معنای نسبت سالمند در جمعیت گفته می‌شود با این تعریف و بنا به‌گزارش‌های وزارت بهداشت، گیلان سالخورده‌ترین و سیستان و بلوچستان جوان‌ترین استان‌ها هستند. البته سرعت رشد و میزان نرخ رشد جمعیت سالمند در استان‌های البرز و مازندران بالاست یعنی رشد شدن جمعیت‌شان زیاد است.
مناطق 3و 4 تهران پیرترین جمعیت را دارند
توزیع و ترکیب جمعیت سالمندی در نقاط مختلف تهران نیز متفاوت است. به گفته رئیس اداره سالمندی وزارت بهداشت مناطق 3 و 4 تهران 19 درصد جمعیت سالخورده بالای 60 سال دارند همچنین 20 درصد جمعیت شهرستان طالقان در استان تهران سالمند گزارش شده است. این رقم در برخی روستاها 50 تا 60 درصد است که یکی از دلایلش مهاجرت جوانان از روستاست. این موضوع نشان می‌دهد وقتی ترکیب جمعیت سالمند شود درصد وابستگی هم بالا می‌رود یعنی اینکه این افراد با افزایش سن کار نمی‌کنند و نیاز به مراقبت دارند.
او حرف‌های بیشتری هم می‌زند: انفجار جمعیتی در دهه 60 همان چیزی است که ما را با موج سالمندی در کشور در 22 سال آینده مواجه می‌سازد. بنابراین فرصت ما برای ایجاد زیرساخت‌ها کوتاه و کارمان سخت‌تر است در حالی که فرانسه و انگلیس 100 سال فرصت داشتند تا افزایش درصد جمعیت را تجربه کنند.
حالا که کشور در آستانه بحران سالمندی قرار دارد، وزارت بهداشت بسته‌های ارائه خدمات سالمندی را تهیه و ابلاغ کرده و این خدمات از طریق نظام گسترده شبکه در کشور در خانه‌های بهداشت روستایی و مراکز جامع خدمات سلامت شهری ارائه می‌شوند. کار اصلی بهورزها در این شبکه‌ها پیگیری اولیه، مراقبت‌های ساده، غربالگری و ارجاع به سطح بالاتر است. در مراکز جامع خدمات سلامت نیز پزشک و مراقبت سلامت که کارشناس سلامت روان، تغذیه و ماما هستند حضور دارند و مراقبت‌های اولیه، پیگیری اولیه و آموزش شیوه زندگی سالم و پیشگیری و غربالگری بیماری‌های خاص را انجام می‌دهند. دکتر شتی در پاسخ به اینکه وزارت بهداشت چه نسخه‌ای برای پیشگیری از بیماری‌های سالمندان دارد، می‌گوید: در حال حاضر 6 جور خدمت به سالمندان ارائه می‌دهیم: پیشگیری و خطر سنجی بیماری‌های قلبی و عروقی، فشار خون، دیابت، ارزیابی مشکلات تغذیه‌ای سالمندان، پیشگیری از سقوط و عدم تعادل (شکستگی در سالمندان شایع است) و پیشگیری از افسردگی و پیشگیری و ارزیابی سرطان پستان و روده و کلورکتال از جمله بسته خدمتی سالمندان است که از سوی غیرپزشک به سالمندان ارائه می‌شود چنانچه سالمندان به خدمات تخصصی نیاز داشته باشند به پزشک مرکز که پزشک عمومی و خانواده است ارجاع داده می‌شوند در واقع کنترل بیماری و ریسک فاکتورها به شکل دوره‌ای پیگیری می‌شود همچنین در هر قسمت از بسته خدمت لازم شد ارجاع به متخصص اتفاق می‌افتد.
چند وقتی است که وزارت بهداشت با راه‌اندازی «سامانه سیب»، اطلاعات سالمندان را به شکل الکترونیک ثبت می‌کند. بر اساس فرم‌های کاغذی و آمارهای سال 94، 20 درصد سالمندان در شبکه‌های بهداشت روستایی تحت مراقبت قرار گرفته‌اند با این تفاسیر هر چند نزدیک به 80 درصد سالمندان در مراحل آخر و پیشرفته بیماری به پزشک مراجعه می‌کنند و همین شرایط هم منجربه وجود سالمند ناتوان شده است اما آن‌طور که مسئولان وزارت بهداشت می‌گویند همین تعداد اندک سالمند نیز به‌دلیل نبود نظام ارجاع از سطح دوم خدمات یعنی مراجعه به پزشک متخصص بی‌بهره می‌مانند و بدین ترتیب مراقبت‌ها کامل انجام نمی‌شود. با وجود این و بنا به وعده‌ای که وزیر بهداشت داده است قرار است بزودی سامانه سیب به سیستم‌های بیمارستان وصل شود تا بدین گونه اطلاعات سالمندان و انواع بیماری‌های آنها به شکل الکترونیکی ثبت شود این موضوع به مدیریت مصرف دارو از سوی سالمندان نیز کمک می‌کند. علاوه بر این، طبق پیش‌بینی‌هایی که در برنامه ششم توسعه درباره مراقبت در منزل از سالمندان شده است معاونت پرستاری وزارت بهداشت در حال آموزش این نیروهاست.
رئیس اداره سالمندی وزارت بهداشت اطلاعات ثبت شده سالمندان در سامانه سیب را کافی نمی‌داند و معتقد است: گزارش‌های قبلی سامانه سیب درباره سالمندان به درد برنامه ما نمی‌خورد برای این کار شاخص‌های مورد نیاز را دوباره بازنگری کرده‌ایم و در اختیار مهندسین سامانه قرار داده‌ایم تا خروجی بگیریم.
معضل مصرف همزمان چند دارو در سالمندان
نتایج مطالعه سیمای سلامت سالمندان در سال 2015 نشان می‌دهد، بیشترین بیماری‌های مربوط به سالمندان 60 تا 69 سال، بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، کلیوی و سرطان‌هاست. در جمعیت 70 تا 79 سال بیماری‌های دیابت، کلیوی و سرطان‌ها و بعد بیماری‌های قلبی و عروقی قرار دارند. همچنین گفته می‌شود در سال 1395، میزان باسوادی در مردان 51.68 و در زنان 27 درصد است با سوادی در مردان سالخورده خیلی بالاتر از زنان سالخورده است.
امید به زندگی زنان و مردان ایرانی مسأله دیگری است که دکتر شتی درباره آن می‌گوید: «امید به زندگی در جمعیت ایران 74 سال است ولی امید به زندگی سالخوردگی در مردان 15.5 و در زنان 11.2 سال است.(امید به زندگی کلی یعنی از وقتی فرد متولد می‌شود چند سال عمر می‌کند اما امید به زندگی سالمندی یعنی وقتی فرد به سن سالخوردگی می‌رسد چقدر احتمال دارد عمر کند؟). ضمن اینکه نتایج آخرین مطالعه مربوط به سال 91 نشان می‌دهد که حدود 60 درصد سالمندان مشکل دهان و دندان دارند، 45 درصدشان دچار درجات بی‌خوابی‌اند و 64 درصد سالمندان برای انجام فعالیت محدودیت دارند و 33 درصدشان نیز برای راه رفتن از وسایل کمکی استفاده می‌کنند. اعداد و ارقام مرتبط با سالمندی چالش‌های زیادی را پیش روی نظام سلامت قرار داده است. سالمندان مصرف‌کننده عمده دارو هستند و درصد قابل توجهی از تخت بیمارستان و آی‌سی‌یو را اشغال کرده‌اند این دو مسأله از آن جهت اهمیت دارد که بنا به گفته رئیس اداره سالمندی وزارت بهداشت باید کاری کنیم که سالمندان زودتر از آنکه نیاز به تخت بستری پیدا کنند در منزل درمان شوند. برای این منظور برنامه مراقبت پرستاری در منزل از سوی وزارت بهداشت و بهزیستی در دستور کار قرار دارد. باید همه دستگاه‌ها کنار هم قرار گیرند و به نیازهای سالمندان در حوزه درمان، بیمه و خدمات رفاهی پاسخگو باشند تا بتوانیم مدل مراقبت کامل و جامع داشته باشیم.
سالمندان به‌دلیل «مولتی موبیلیتی» (تعدد بیماری‌های همزمان باهم) در معرض مصرف داروهای متعدد یا مصرف «داروهای زیادی» هستند یعنی یک سالمند چون همزمان به چند بیماری مبتلاست به این دلیل در معرض «پلی فارماسی» یا مصرف همزمان داروی زیادی قرار می‌گیرد.» این را دکتر شتی به ما می‌گوید. به گفته او، پلی فارماسی یا مصرف داروهای غیر ضرور در سالمندان زیاد دیده می‌شود. سالمندان چون دردها و بیماری‌های زیادی را تجربه می‌کنند در معرض پلی فارماسی قرار دارند. یکی از دلایل آن هم نبود نسخ الکترونیکی است، چرا که پزشک موقع مراجعه سالمند به مطبش نمی‌داند او چه داروهایی را مصرف می‌کند. بنابراین بعضاً مشاهده می‌شود سالمند 5 داروی مشابه اما با برند‌های مختلف را همزمان با هم مصرف می‌کند چون وقتی بیمار می‌شود و به متخصص مراجعه می‌کند اسم داروهای مصرفی قبلی‌اش را نمی‌داند. سالمندان اسامی داروها را عموماً با الفاظی همچون قرص قرمز، کپسول بنفش، قرص درشت و غیره مشخص می‌کنند.
علاوه بر این، مشکل دیگری که او به آن اشاره می‌کند این است که سالمندان مشکل خوددرمانی دارند. آنها برای هر درد و بیماری از داروهایی که پزشک پیش‌تر برای‌شان تجویز کرده مصرف می‌کنند یک دلیلش این است که نمی‌خواهند مجدد به پزشک مراجعه کنند در واقع به نوعی احساس سرباری می‌کنند. بنابراین با پرس و جو از همسایه‌ها خوددرمانی می‌کنند که گاه خطرناک هم است. از سوی دیگر مصرف داروهای گیاهی در سالمندان نیز خیلی شایع است. سالمندان اعتقاد دارند داروهای سنتی حتماً مؤثر‌ند حتی این تفکر بین‌شان وجود دارد که داروی گیاهی اگر هم منفعت نداشته باشد ضرر هم ندارد یعنی یا داروی گیاهی خوب است یا هیچ خطری ندارد و همین تفکر و عملکرد سالمند را در معرض خطر قرار می‌دهد. آنها نمی‌دانند هر دو داروی شیمیایی و داروی گیاهی یا دمنوش‌ها و... ماده مؤثره‌ای دارند و باید پزشک و متخصص طب سنتی تجویز‌شان کند و نباید هر نوع داروی گیاهی را از عطاری تهیه کنند.
سلامت سالمندان در گرو اجرای سند ملی سالمندان
آذر ماه سال 96 بود که سازمان برنامه و بودجه سند ملی سالمندی را تصویب و مسئولیت اجرای این سند را به دبیرخانه شورای عالی سالمندان مستقر در سازمان بهزیستی کشور واگذار کرد بعد از آن قرار شد دو وزارتخانه کلیدی در حوزه سالمندان برنامه عملیاتی سند ملی سالمندی را ا تدوین و ابلاغ کنند. حال با وجود گذشت دو سال هنوز اهداف این سند مشخص نشده و آنگونه که دکتر شتی می‌گوید قرار است بعد از ابلاغ اهداف سند، بزودی وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی برنامه‌های عملیاتی‌شان را در حوزه سالمندی ارائه دهند. گفته می‌شود برنامه‌ریزی برای موج سالمندی در 30 سال آینده به اجرایی شدن این سند وابسته است. سندی که یکی از وظایف دستگاه‌های مرتبط با سالمندان را برنامه‌ریزی برای داشتن سالمندی فعال تعریف کرده است. به نوعی فراهم کردن فرصت سلامتی، مشارکت اجتماعی و امنیت به‌منظور افزایش کیفیت زندگی سالم همان چیزی که است که سالمند فعال نیاز دارد. علاوه بر این، سند ملی سالمندی مسأله اصلی و اولویت سالمندان را موضوعات رفاهی و درآمدی در نظر گرفته است. به گفته فعالان حوزه سالمندی، حداکثر 30 درصد سالمندان مشکلات سلامت دارند اما از آن طرف اغلب سالمندان و بازنشستگان مشکلات رفاهی و توانبخشی دارند. این در حالی است که تنها 4 میلیون بازنشسته بالای 60 سال در ایران زندگی می‌کنند که تعداد زیادی از آنها مستمری بگیر هستند. با وجود این، با توجه به اینکه افزایش روند سالمندی با افزایش سن نیز همراه است سالمندان نیاز به خدمات پزشکی نیز پیدا خواهند کرد، چرا که همین الان نیز بیش از 90 درصد ضریب اشغال تخت‌های بیمارستانی در اختیار سالمندان است از این‌رو در سند ملی سالمندی علاوه بر آنکه بهزیستی وظیفه رفاه، توانمندسازی و اشتغال سالمندان را تقبل کرده وزارت بهداشت نیز عهده دار خدمات پزشکی و بهداشتی سالمندان شده است. در همین زمینه رئیس اداره سالمندی وزارت بهداشت توضیح می‌دهد: سالمندی که بازنشسته می‌شود هر چند دچار درجات کاهش توانایی می‌شود اما می‌تواند در میان خانواده و جامعه فعال باشد با وجود این باید کاری کنیم هم سالمند سالم و هم سالمند بیمار در این طیف نقش خود را خوب ایفا کند. هدف سالمندی فعال افزایش کیفیت زندگی است سالمند کم توان سالمند frail است که می‌تواند در خانواده و جامعه مشارکت داشته باشد و خانواده را مدیریت کند. اگر می‌خواهیم سالمندی فعال داشته باشیم لازم است به توانمندی سالمندان واقف باشیم، سطح سلامت را ارتقا دهیم، پیوستگی اجتماعی ایجاد کنیم سلامت ذهنی و اعتماد به نفس‌شان را افزایش دهیم، برای پذیرش سالمند فضا ایجاد کنیم، همبستگی، متقابل و انجام کارهای بین نسلی است.
