قرآن کتاب اندیشه و عمل

اسلام دین اندیشه و تفکر، و قرآن کتاب خرد، اندیشه و تعقل و عمل است، هر انسانی که کم ترین اطلاعی از قرآن داشته باشد و یک نگاه اجمالی به آن نموده باشد، این مطلب را به خوبی در می یابد که هیچ صفحه از صفحات قرآن نیست که در آن از اندیشه، فکر، تعقل، تدبر، دقت و عبرت و. .. هم چنین عمل و رفتار، سعی و تلاش سخن یا سخنانی به میان نیامده باشد.

مرحوم علامه طباطبایی می گوید: «چیزی که قابل شک و تردید نیست، این مسأله است که حیات و زندگی انسان یک حیات فکری است، بدون اندیشه زندگی انسان پا نمی گیرد در نتیجه هر چه اندیشه صحیح تر و کامل تر باشد حیات انسان نیز دیر پاتر خواهد بود، و این حقیقت را قرآن در آیات مختلفی مانند سورة انعام، آیة 122، زمر، آیة 9؛ و مجادله، آیه 11 و... بیان نموده است.[1]

در قرآن کریم بیش از هزار بار از «علم» و دانش (محصول اندیشه) در «ماده» و شکل های مختلف سخن به میان آمده، و بیش از پنجاه نوبت به صورت های گوناگون از «عقل و تعقل» و مدح آنهایی که عقل خود را به کار می گیرند، و مذمت و سرزنش از آنهایی که فکر و اندیشه را به کار نمی بندند، سخن به میان آمده است و بیش از 17 آیه، به صراحت تمام بشریت را به تفکر و اندیشه دعوت نموده، و بخش پایانی بسیاری از آیات با تفکر یا تعقل و یا تذکر «لعلهم یتفکرون...»[2] خاتمه می یابد.

و افزون بر ده مورد جمله ی «اُنظُروا» و مشتقات آن مردم را به دقت و اندیشه در سرگذشت پیشینیان و خلقت بعضی موجودات دعوت نموده و در چهار آیه صریحا مردم را دعوت نموده که درباره ی قرآن، این کتاب اندیشه، اندیشه کنید.[3] و همین طور حکم فقه و تفقه (= فهم) و... که حکایت از فهم و اندیشیدن دارد در قرآن آمده است. مرحوم طباطبایی می گوید: «الفاظی که در قرآن درباره ی اندیشه و تفکر به کار رفته و انواع آن را بیان می کند بیش از بیست نوع است، مانند گمان، حسبان، شعور، ذکر، عرفان، فهم، فقه، درایت، یقین، فکر، رأی و نظر، زعم، حفظ، حکمت، آگاهی و خبرویت، شهادت و عیان بودن، عقل، بصیرت و... و فکر عبادت است از سیر و مرور هر معلومات موجوده برای دستیابی به مجهولات.»[4]

در مورد عمل و کار و تلاش هم در قرآن آیات عدیده ای داریم، بیش 354 مرتبه، «عمل» در صورت ها و شکل های گوناگونی به کار رفته است، و افزون بر 65 مورد عمل در کنار ایمان « آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ؛ ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند».[5] در قرآن آمده و همین طور مصداق هایی که برای عمل شایسته بیان شد، و سرگذشت هایی که از عمل های نیک و نیکان بیان شده است[6] و... همه نشان از آن دارد که این کتاب، سراپا کتاب «اندیشه و تفکر»، «عمل و تلاش» است. برای اثبات مدعای فوق به برخی موارد عینی از آیات قرآنی، در دو بخش اشاره می کنیم:

الف. جایگاه اندیشه و تفکر در قرآن:

با زبان ها و بیان های مختلفی این امر در قرآن کریم مطرح شده است:

1.دعوت به اندیشه درباره ی تمام هستی:

«در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتی هایی که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن، زمین را پس از مرگ زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان زمین و آسمان مسخرند، نشانه هایی است برای مردم خردمند و دارای اندیشه».[7] درآیه ی فوق در مورد تک تک موجودات هستی دعوت به اندیشه و تفکر نموده، و گاهی هم به صورت جزیی برخی موجودات و مخلوقات مورد توجه قرار داده شده و فرمان می دهد درباره آن ها اندیشه کنید، مانند:

ـ اندیشه درباره ی قرآن: در آیات بسیاری دستور می دهد که درباره ی قرآن اندیشه کنید از جمله می فرماید: «آیا درباره ی قرآن نمی اندیشند؟ اگر از سوی غیر خدا بود، اختلاف فراوانی در آن می یافتند».[8]

ـ اندیشه درباره ی انسان: «وَفِی أَنْفُسِکمْ أَفَلا تُبْصِرُونَ؛ [9]و در وجود خود شما (نیز آیاتی است برای اندیشه، آیا

نمی بینید ( و در آن اندیشه نمی کند)؟

ـ اندیشه درباره ی تاریخ گذشته و گذشتگان:

در بیش از ده آیه دستور داده شده که در زمین سیر و سیاحت داشته باشید، و درباره ی گذشتگان و تاریخ آن اندیشه و تدبر کنید، و از وضع آنها درس بگیرید، از جمله می فرماید: «قُلْ سِیرُوا فِی الأرْضِ فَانْظُرُوا کیفَ کانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ...؛[10] بگو در زمین سیر کنید (و جهان گردی داشته باشید) و بنگرید (و اندیشه کنید) عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود (و سرانجام به کجا رسیدند). امام صادق ـ علیه السّلام ـ به عنوان قرآن ناطق می فرماید: «... یمرّ بالخربه او بالداء فیقول این ساکنون این بانوک مالک لا تتکلمین؛ فکر و اندیشه این است که هر گاه از کنار ویرانه یا خانه ای (که از ساکنان خالی شده) می گذرد، بگوید: ساکنان تو کجا رفتند؟ بنیان گزارانت چه شدند؟ چرا سخن نمی گویی».[11]

ـ اندیشه درباره ی بهار: به آثار رحمت الهی (در بهار اندیشه کن) و بنگر که چگونه زمین را بعد از مردنش زنده می کند، چنین کسی زندة کنندة مردگان (در قیامت)؛ و او بر همه چیز تواناست».[12]

ـ اندیشه درباره ی خلقت شتر و...: «أَفَلا ینْظُرُونَ إِلَی الإبِلِ کیفَ خُلِقَتْ...؛[13] آیا آنان به شتر نمی نگرند (و درباره ی آن اندیشه نمی کنند) که چگونه آفریده شده است؟ او به آسمان نگاه نمی کنند که چگونه برافراشته شده، و به کوهها که چگونه در جای خود نصب گردیده؟! و به زمین که چگونه گسترده و هموار گشته است؟ پس تذکر ده (و آنها را به اندیشیدن وادار) که تو فقط تذکر دهنده ای».

ـ اندیشه در عسل و زنبور عسل: «از درون شکم آنها (زنبورها) نوشیدنی با رنگهای مختلف خارج می شود که در آن شفا برای مردم است، به یقین در این امر نشانه روشنی است برای جمعیتی که می اندیشند.»[14] و هم چنین اندیشه درباره ی قصه های قرآن[15] مثال های و....

2.فقط یک پند، قیام برای خدا در پرتو اندیشه:

«بگو تنها شما را به یک چیز اندرز می دهم و آن این که دو نفر دونفر، یا یک نفر یک نفر برای خدا قیام کنید، سپس فکر خود را به کار گیرید، «ثُمَّ تَتَفَکرُوا».[16] در آیه ی فوق خمیر مایه ی همه تحولات و دگرگونی های اجتماعی و اخلاقی و سیاسی و فرهنگی را اندیشه می داند و بس.

پیام آورد اندیشه و خرد پیامبر خاتم ـ صلّی الله علیه و آله ـ تنها به بیان آیات اکتفا ننموده بلکه بارها می فرمود: «فکر ساعةٍ خیرٌ من عبادةِ سنَةٍ؛ یک ساعت اندیشیدن و فکر کردن از یک سال عبادت برتر است.[17] و علی ـ علیه السّلام ـ به عنوان قرآن ناطق فرمود: «مؤمن هر گاه بخواهد سخنی بگوید، نخست می اندیشد، اگر نیک بود اظهار می دارد و چنان چه ناپسند باشد، پنهانش می کند...»[18] و امام هشتم فرمود: «.. انّما العبادة التفکر فی امر الله عزوجل؛ عبادت به زیادی نماز و روزه نیست. عبادت واقعی تفکر در کار خداوند متعال (و اسرار آفرینش) است.[19] و ابوذر که تربیت شده مکتبه اندیشه و تفکر بود کارش اندیشیدن بود «کان اکثرُ عبادة ابی‎ذر التفکر؛ بیشترین عبادت ابوذر تفکرو اندیشه بود.»[20]

3.با مردم خردمندانه سخن بگو: «ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ...؛ با حکمت (و استدلال منطقی) و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما، و با آن ها به روشی که نیکوتر است (و آنها را به اندیشه وا می دارد) استدلال و مناظره کن.»[21] همه ی پیامبران آمدند که اندیشه ی مردم را زنده کنند. علی ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «رسولان خود را پی در پی اعزام کرد تا وفاداری به همان فطرت را از آنان بازجویند، و نعمت های فراموش شده را به یاد آورند و با ابلاغ احکام الهی حجت را بر آنها تمام نمایند و توانمندی های پنهان شده ی عقل و خردها را آشکار سازند (و آنها را وادار به اندیشه نمایند).[22]

چنان که ابراهیم در قیامش تمام تلاش خود را در بیداری اندیشه ی مردم به کار برد و سرانجام آنها را به خود آوردند «آنها به وجدان خویش (و اندیشه خود) بازگشتند و به (خود) گفتند: «حقا که شما ستمگرید!»[23]

4.و از مردم نیز بخواه که خردمندانه سخن بگویند: در چهار آیه از قرآن[24] از دشمنان و مشرکان خواسته شده که نتیجه اندیشه ی خود را از طریق برهان و استدلال خردمندانه ی منطقی بیان دارند، از جمله می فرماید: «تِلْک أَمَانِیهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکمْ إِنْ کنْتُمْ صَادِقِینَ؛ این آرزوهای آن ها است. بگو اگر راست می گویید (با اندیشه حرف بزنید و) دلیل خود را بیاورید.»[25]

5.سخنان را فقط با اندیشه بپذیرید: «پس بندگان را بشارت ده همان کسانی که سخنان را می شنوند و (با اندیشه) از نیکوترین آنها پیروی می کنند. آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده و آنها خردمندان (و صاحب اندیشه اند)».[26]

6.تمجید از برنامه ی اندیشمندان: «مسلماً در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و رفت شب و روز، نشانه های روشنی برای صاحبان خردو اندیشه است، همان ها که خدا را در حال ایستادن و نشستن و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند، و در سراسر آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند (و می‎گویند) بارالها این (هستی) را بیهوده نیافریده ای، منزهی تو، ما را از عذاب آتش نگاه دار. پروردگارا هر که را تو (به خاطر اعمالش به آتش افکنی، او را خوار و رسوا ساخته ای، و این چنین افراد ستمگر یاوری ندارند، پروردگارا، صدای توحید را شنیدیم، که دعوت می کرد به پروردگار خود ایمان بیاورید و ما ایمان آوردیم...».[27]

6.آنهایی که اندیشه نکردند، بدتر از حیوانات و جهنمی اند. اندیشه و خردورزی است که انسان را به سعادت دنیا و آخرت می رساند، امّا آنهایی که از اندیشه بهره نبردند، در هر دو دنیا زیان کار خواهند بود، قرآن می فرماید: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالإنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یفْقَهُونَ بِهَا...؛ به طور مسلم گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ قرار دادیم، نشانه آن ها این است که عقل دارند ولی با آن نمی اندیشند، چشم دارند و با آن (با دقت) نمی بینند، و گوش دارند و با آن نمی شنوند، آن ها هم چون چهارپایانند، بلکه گمراه تر! آنها همان غافلانند».[28]از این آیه به خوبی استفاده می شود که رمز انسانیت انسان و برتری آن در اندیشیدن است و اگر نه با حیوان تفاوتی نخواهد داشت.

ای برادر تو همه اندیشه ای  ما بقی خود استخوان و ریشه ای

آری، دوزخ جای آنهایی است که اندیشه نکردند، اندیشمندان را در دوزخ جای نیست. چنان که از زبان جهنمی ها می خوانیم: «وَقَالُوا لَوْ کنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ؛ دوزخیان می گویند: اگر ما گوش شنوا و عقل بیدار و اندیشمندی داشتیم در میان دوزخیان نبودیم».[29] اندیشیدن اگر در محیطی دور از هوا و هوس و امواج تبلیغاتی مسموم، دور از تعصب‎ها و دور از لجاجتها و... باشد آثار گرانسنگی دارد از جمله این که انسان را به عمل و کردار نیک وا می دارد، علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «انّ التّفکر یدعُوا الی البرّ و العمل بهِ، تفکر (انسان را) دعوت به نیکی و عمل به آن می نماید».[30] از این جا به بخش دوّم منتقل می شویم:

ب. جایگاه عمل در قرآن:

در گذشته بیان شد که عمل نیز چون اندیشه از جایگاه ویژه در قرآن برخوردار است، لذا بیش از 354 مرتبه «عمل» و مشتقات آن در قرآن به کار رفته، و افزون بر 65 بار «ایمان» همراه با «عمل صالح» به صورت «آمنوا و عملوا الصالحات» آمده، از آن جا که ایمان ثمره ی اندیشه ژرف و عمیق است، رابطه تنگاتنگ این دو، و پیوند میمون عمل و ایمان برگرفته از اندیشه در آیات فوق روشن می شود، در این بخش چون گذشته به آیاتی درباره ی جایگاه عمل در قرآن اشاره می شود.

1.خلقت هستی و انسان برای عمل: خداوند هستی را برای انسان، و انسان را برای بندگی و رسیدن به عمل صالح آفرید. «پربرکت و زوال ناپذیر است کسی حکومت جهانی هستی به دست او است، و بر همه چیز قادر است، همان کسی که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که «أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلا» کدامیک بهتر «عمل» می کنید و او شکست ناپذیر و بخشنده است».[31]

جالب این است که در آیه ی فوق، سخن از «اکثر عملا» نیست بلکه حرف از «احسنُ عملاً» است، و عمل حسن به این می شود که همراه با ژرف اندیشی و خردورزی و توأم با اخلاص باشد، لذا پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «... اتمکم عقلاً. ..؛ منظور این است که کدامیک از شما خرد و اندیشه کاملتر، و خداترسی بیشتر و آگاهی (به دست آمده از اندیشه) فزونتر بر اوامر و نواهی الهی دارید، هر چند اعمال مستحبتان کمتر بوده باشد».[32] و در حدیثی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ می خوانیم: «منظور (از آیه) این نیست که کدامیک بیشتر عمل می کنید، بلکه مقصود این است که کدامیک صحیحتر عمل می کنید، و عمل صحیح آن است که توام با خداپرستی و نیت پاک باشد،» آن گاه فرمود: «نگهداری عمل از آلودگی ها، مشکلتر از خود عمل است، و عمل خالص صالح، آن عملی است که برای خدا باشد و انتظار ستایش از دیگران داشته باشی».[33]

2.عمل تنها دارایی انسان:

انسان هر چه دارد از عمل و کردار خویش دارد و هر کس در دنیا و آخرت بر سفره ی خویش خواهد نشست، قرآن کریم می فرماید: «... وَأَنْ لَیسَ لِلإنْسَانِ إِلا مَا سَعَی؛ و این که برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست».[34] پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در روزهای آخر عمر خود فرمود: «مردم بیدار باشید، میان هیچ کس با خدا خویشاوندی با چیزی که خیری به او برساند یا شرّی از او دفع کند وجود ندارد جز عمل، بیدار باشید کسی ادعا نکند و آرزو ننماید، و خیال پردازی نکند، که غیر عمل چیزی به حالش نفع می رساند، قسم به کسی که مرا مبعوث ساخت، نجات نمی بخشد مگر توأم با رحمت...»[35]

و در جای دیگر فرمود: «... و انّ لی عملی و لکم عملکم...؛ مردم بیدار باشید که من عذری بین خود و شما و بین شما و خدا باقی نگذاشتم، برای هر کس از من و شما عملش خواهد بود (و لاغیر)»[36] و علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: «و ان الیوم عملٌ ولاحساب و غداً حسابٌ ولاعمل...؛ امروز (و دنیا) کار و عمل است بدون محاسبه و فردا (ی قیامت) محاسبه است و کار و عملی نیست».[37] و در جای دیگر فرمود: «ای بندگان خدا اکنون که زبانها آزاد و بدنها سالم است و اعضا فرمان می برد و میدان فعالیت باز است در عمل بکوشید».[38]

3.هر چه داریم، و هر چه می کشیم از عمل است:

اگر خیری است و اگر شر است که زمین را فراگرفته دست آورد رفتار و عمل خود انسان است،[39] و اگر مصیبتی دامن گیر انسان می شود ره آور کردار اوست.[40] و خلاصه انسان در گرو عمل خویش است «کلُّ نَفْسٍ بِمَا کسَبَتْ رَهِینَةٌ»[41] و هر چه کند به خود کند هر نیک و یا که بد کند. « ِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لأنْفُسِکمْ...»[42] و بداند که ذره ای از کردارش نیز مورد محاسبه قرار می گیرد.[43] نتیجه آن که هیچ دینی چون اسلام و هیچ کتابی چون قرآن برای اندیشه و عمل ارزش قایل نشده است.

اعتراف دیگران: در بخش پایانی برای تأکید و تأیید بیشتر مطلب به اعترافات برخی دانشمندان غربی درباره ی قرآن می پردازیم.

خوشتر آن باشد که وصف دلبران  گفته آید بر زبان دیگران

1.کارلایل انگلیسی: «اگر یک بار به این کتاب مقدس نظر افکنیم، حقایق برجسته و خصائص اسرار وجود طوری در مضامین جوهره ی آن پرورش یافته که عظمت و حقیقت قرآن به خوبی از آنها نمایان می گردد و این خود مزیت بزرگی است که فقط به قرآن اختصاص دارد و در هیچ کتاب علمی و سیاسی و اقتصادی دیگر دیده نمی شود... و پایان تمام فضایل را که موجد تکامل و سعادت بشری است در برداشته و آنها را به خوبی نشان می دهد.[44]

2.گوته شاعر آلمانی، به زودی این کتاب توصیف ناپذیر (قرآن) عالم را به خود جلب نموده و تأثیر عمیقی در علم و دانش جهان گذاشته سرانجام محور افکار مردم جهان می گردد.»[45]

پی نوشت ها