تکامل پذیری فهم قرآن کریم

انبیای الهی آمده اند گنجینه های فکر و عقل بشر را بشورانند تا انسان های با فطرتی شکوفا، اصول و معارف ثابت دین را دریابند و خاتم پیامبران، حضرت محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله با معجزه ختمیه خود، قرآن، برترین، ژرف ترین و دقیق ترین معارف الهی را از نزد «مَلِیک مُقْتَدِرٍ»[1] و از مقام «لَدُنْ»برای بشر به ارمغان آورد. آیات قرآن کریم با دست اعجاز الهی به گونه ای تنظیم شده که تا پایان جهان، معارف نورانی آن فرا راه انسان است و در هر زمان، فهم از قرآن چه از نظر کیفی و چه از نظر کمّی در تکامل و زیادشدن است. هر چه فطرت انسان ها شکوفاتر می شود و عقل و علم آنان از انسان و جهان، افزون تر می گردد، فهم از قرآن نیز شکوفاتر می شود و نه تنها تعداد یافته های او از این کتاب جاودانه رو به فراوانی می نهد که فهم های گذشته او نیز ژرف تر و پر فروغ تر می گردد.

به عنوان مثال، زمان و مکان نداشتن ذات مقدّس خدا که اکنون از مسائل روشن و بدیهی صاحب نظران علمی است و هر کس که اندکی با مسائل الهی آشنا باشد، می داند که ذات مقدّس خدا دور از خصوصیات جسم ها است و به همین دلیل دارای وضع، کم، کیف و مکان و زمان نیست. همین مسئله که اکنون برای بسیاری بدیهی و ضروری است، در صدر اسلام چنین نبود بلکه در شمار مسائل نظری آن زمان بود. مرحوم کلینی نقل می کند که امام صادق  سلام الله علیه  بر دیواری تکیه زده بود، در این حال، زراره در مورد یکی از مسائل توحیدی، سخنی گفت که دلالت بر زمانمند یا متمکن بودن خداوند داشت! امام  علیه السّلام  با شنیدن آن سخن، از حالت تکیه زدن خارج شده و به حالت استوار درآمد و به زراره فرمود: ای زراره حرف محالی زدی، مگر می شود برای خدا جسم یا مکان و زمانی باشد. «فاستوی جالساً و قال: أحلت یا زرارة». [2]

آنچه را که امام صادق  سلام الله علیه  به زراره فرمود اکنون از بدیهیات است و هیچ فرد مبتدی که آشنایی با مسائل الهی داشته باشد، آن طرز تفکر زراره در صدر اسلام را ندارد و این نشانگر توسعه یافتن ظرفیت ها و متکامل شدن فهم های جامعه انسانی از قرآن است و اگر نظرات مفسّرین در طول تاریخ اسلام ملاحظه شود، این مسئله بهتر آشکار می گردد.

درباره نزول سوره مبارکه«توحید»و آیات اوّلیه سوره«حدید»«هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ. . . وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ»[3]هم مرحوم کلینی و هم شیخ صدوق روایتی را از امام زین العابدین  علیه السّلام  نقل می کنند که آن حضرت فرمودند: «إن الله عزّوجلّ علم أنّه یکون فی آخر الزمان أقوامٌ متعمّقون فأنزل الله تعالی «قال: هو الله أحد»و الایات من سورة الحدید إلی قوله «علیم بذات الصدور»فمن رام وراء ذلک فقد هلک»[4] یعنی خدای عزّوجلّ می دانست که در آینده دور متعمّقان و ژرف اندیشانی خواهند بود پس نازل فرمود سوره توحید و آیاتی از اول سوره حدید را تا آنجا که می فرماید «عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ»پس هر کس بیش از این معارف را قصد کند تحقیقاً هلاک شده است.

تفکر اخباری گری در فهم قرآن و روایات

طرز تفکر اخباری گری در فهم روایات این است که ما باید تابع فهم افراد ساده یا متوسّطین از مسلمانان صدر اسلام باشیم و هر چه آنان از آن روایات فهمیدند، همان را حفظ نموده، عمل کنیم. این طرز تفکر نه تنها در فهم روایات، که در فهم قرآن کریم نیز مورد قبول نیست، زیرا فهم ها مختلف هستند و وحی الهی همانند باران رحمتی است که از آسمان غیب می بارد. و دلهای مفسّران همانند ظرف های گوناگون که هر کس به اندازه ظرفیت خود بهره می برد، شاید آیندگان بتوانند معارف الهی را چه در قرآن و چه در روایات اهل بیت عصمت و طهارت، به نحو دقیق تر و عمیق تری از گذشتگان خود بفهمند و آیات الهی نیز به گونه ای است که فهم هر مرتبهاز آن، راه را برای فهم مرتبه های بالاتر هموار می سازد.

قبلاً گذشت که طبق حدیث رسیده درجات بهشت به عدد آیات قرآن است[5] و حضرت امیرالمؤمنین سلام الله علیه  به فرزندش «محمّد بن حنفیه»فرمود: در بهشت به قاری قرآن می گویند «إقرء ارقَ»[6] بخوان و بالا برو. اگر قاری قرآن از یک آیه ده مطلب فهمید، ده درجه بالا می رود و اگر از آیات قرآن هزار مطلب فهمید، هزار درجه بالا می رود. پس هم درجات قرآن بی نهایت است و هم درجات بهشتی که هماهنگ با درجات قرآن است؛ و این اختصاصی به قرآن ندارد احادیث رسیده از اهل بیت سلام الله علیهم  نیز چنین هستند؛ زیرا منبع اصلی احادیث همان قرآن کریم است که اهل بیت عصمت  علیهم السّلام از آن با بیان ویژه، استنباط فرموده به امّت اسلامی اعلام داشته اند، لذا درجات آنها نیز همتای درجات قران خواهد بود از این جهت تحمّل و ادراک برخی از مرتبه های والای حدیث، مقدور همگان نیست، زیرا بعضی از مراحل علمی عترت  علیهم السّلام را فقط انبیا و فرشتگان و عبدِ مؤمنی که قلب او با تقوای الهی امتحان شده باشد احتمال و پذیرش دارند. [7]

نکاتی پیرامون تکامل پذیری فهم قرآن

یکم: فهم (علم) چون از سنخ هستی (وجود) است نه چیستی (ماهیت) لذا محکوم به احکام ماهوی نخواهد بود و آنچه از حقیقت عَینی علم برگرفته می شود همانا مفهوم است نه ماهیت، البته مفهوم در برخی از احکام، شریک ماهیت است، مثلاً حصول در ذهن و ادراک حصولی مفهوم علم، حکم مشترک مفهوم و ماهیت است.

دوم: فهم (علم) چون از صنف هستی مجرّد است نه مادّی لذا محکوم به احکام موجودی مادی نخواهد بود، تَجَزّی و قسمت پذیری از لوازم موجود مادّی است، و هیچ علمی از آن جهت که موجود مجرّد است و در ظرف روح انسانی مثلاً یافت می شود هرگز به نصف و ثلث و رُبع و مانند آن تجزیه نمی شود. تحوّل و تغیر خواه دفعی(کون و فساد) و خواه تدریجی (حرکت) از احکام ویژه موجود مادی است و هرگز علم که از سنخ وجود مجرّد است متحوّل و متغیر نخواهد شد. خواه به نحو تکامل و خواه به نحو نقص، یعنی شدّت و ضعف در آن راه ندارد تا نظیر دمای آب یا هوا گاهی افزایش و زمانی کاهش یابد بلکه از ثابت که ویژگی موجود مجرّد است برخوردار می باشد و چون دور از مقدار و کمیتِ متّصل یا منفصل است، احکام کم متصّل یا منفصل بر چنین موجود مجردّی مترتّب نخواهد بود.

لذا می توان گفت که فهم (علم) از آسیب تغییر تکاملی یا تناقصی (کیفی) و همچنین از گزند زیادشدن یا کم شدن (کمی) محفوظ خواهد بود.

سوّم: فهم (علم) چون از سنخ وجود است و حقیقت وجود، مشکک است حتی در مراحل تجردّی آن دارای شدّت و ضعف است، لذا ممکن است علمی شدیدتر از علم دیگر باشد. البته برای پیدایش علم شدید که درجه برتر از علم است شرائط و اسبابی است که با فقدان آنها چنین دانش برینی پدید نمی آید.

چهارم: چون نفسِ انسانی «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء»است لذا قابل تکامل و تحوّل کمالی است و تکامل آن در این است که به وجود شدید علمی برسد و پایین آمدن او در این خواهد بود که فاقد علم باشد یا به مرتبهضعیف از وجودِ علمی برسد، بنابراین، تحوّل در عالِم رواست گرچه در علم نارواست.

پنجم: چون علم، وجود مجرّد است، کثرت آن از سنخ زیادی کمّی نخواهد بود یعنی اگر کسی به مطلبی آگاه شد آنگاه به لوازم، ملزوم ها، ملازم های علّتی و معلولی آن پی برد، نمی توان گفت چنین علمی زیادی کمّی یافته است؛ زیرا کمیت، خواه متّصل و خواه منفصل، هرگز عارض موجود مجرّد نمی شود؛ البته علم، کثرت پذیر خواهد بود، لیکن هر کثرتی از سنخ کم نیست، بلکه برخی از انحای کثرت مخصوص موجودهای مجرّد است و در موجود مادّی راه ندارد، پس گرچه هرگونه تعدّد کمی، کثرت است، لیکن هر کثرتی، به عنوان ازدیاد کمّی محسوب نمی گردد.

در نتیجه، علم دارای کثرتِ غیر کمی است چنان که دارای درجات شدید و ضعیف است گرچه از زیاد شدن و کم شدن کمّی و از شدّت و ضعف کیفی و مانند آن محفوظ است.

ششم: درجات وجودی علم را می توان از احساس، خیال، وهم، تعقل و نیز از انشعاب علم به حصولی و حضوری و همچنین از درجات گوناگون یقین مانند علم الیقین و عین الیقین و حق الیقین یاد کرد و آنها را شاهد کثرت تشکیکی حقیقت علم قرار داد.

هفتم: برای تحوّل عالِم از علمی به علم دیگر، علّت ها و سبب های فراوانی وجود دارد که تأثیر اصیل آن به عهده دگرگونی مقدّمات تصوّری و تصدیقی هر مطلب می باشد و ارتباط معارف به نحو موجبه جزائیه (فی الجملة) نه به نحو موجبه کلّیه (بالجمله) سهم خاص خود را خواهد داشت که بازگشت آن نیز به تحوّل در برخی از مقدّمات است.

پی نوشت ها