آمال و آرزوی بی جا سبب سقوط انسان

یکی از  عوامل سقوط انسان، یعنی «آمال و آرزوی بیجا» است. این بحث به اندازه ای مهم است که نبوت و ولایت، مردم را از آن بر حذر داشته اند. دراین باره روایتی در کتب روایی وارد شده، که این روایت هم از پیغمبراکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم» صادر شده است. و هم از امیرالمؤمنین«سلام الله علیه». امام«سلام الله علیه» می فرمایند:

«أَیهَا النَّاسُ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیکمُ اثْنَانِ اتِّبَاعُ الْهَوَی وَ طُولُ الْأَمَلِ فَأَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَی فَیصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَینْسِی الْآخِرَةَ» من برای مردم از دو چیز خیلی می ترسم، چراکه موجب شقاوت و بدبختی آنها می شود: اولین آن، متابعت از هوی و هوس و متابعت از شیطان درون و شیطان بیرون می باشد. متابعت از هوای نفس باعث می شود که انسان حق را نبیند و بعضی از اوقات دانسته پا روی حق بگذارد. و دیگری آمال و آرزو است. آمال و آرزو موجب می­شود تا انسان آخرت را فراموش بکند و مثل کرم ابریشم در خود بتند تا بمیرد. وقتی از خواب غفلت بیدار می­شود که دیگر این بیداری فایده ندارد. قرآن کریم در آیه ای می فرماید: «کمْ أَهْلَکنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنادَوْا وَ لاتَ حینَ مَناصِ» بنابراین بحث این جلسه هم مورد توجه نبوت و هم ولایت می باشد که نظیرش در قرآن کریم و در روایات شریف اهل بیت«سلام الله علیهم» زیاد آمده است.

اقسام آمال و آرزو

آمال و آرزو دو قسم دارد؛ یکی آمال و آرزوی بی مورد و شیطانی و دیگری آمال و آرزوی درست و رحمانی است. آن آمال و آرزویی خوب است که برای انسان زمینه فراهم کند تا تلاش و کوشش خود را بکند و امید به برداشت داشته باشد. این آمال و آرزو خیلی خوب است، مثلاً یک محصّل تلاش و کوشش می­کند و به هر اندازه که بتواند در درس هایش کار می­ کند و امید دارد که قبول شود، این امید عالی است، این امید همان توکل بر خداست و از خدا می­خواهد تا تلاش و کوشش او به جایی برسد. همچنین یک کشاورز دانه ­های گندم را در خاک می ­ریزد تا به امید خدا گندم سالش پیدا شود. اما در کنار این امید داشتن، تلاش و کوشش، آباد کردن زمین، آب دادن به این محصول و مواظبت از آن و بالاخره مقدمات دیگر تا وقتی گندم به دست بیاید را انجام می دهد. این تلاش و کوشش زمینه ای است برای اینکه خداوند به مال او برکت بدهد.

آمال و آرزو به این معنای مطلوب باید در زندگی انسان باشد. اصلاً انسان به این گونه آمال و آرزوها زنده است. به این حالت رجای عاقلانه می گویند، یعنی آن کشاورز تلاش و کوشش خود را کرده و امید دارد که حاصل بردارد یا آن محصّل تلاش و کوشش خود را کرده و امید دارد که در درس هایش قبول شود و سرنوشت خوبی برای او پیدا شود. یک تاجر یا یک کاسب، تلاش و کوشش می­ کند و آن تلاش و کوشش با امید به خداست؛ هنگامی که درب مغازه را باز می­ کند، می گوید الهی به امید تو، علاوه بر مواظبت کافی از کسب، از مشتری و جلب رضایت او و بالأخره مقدمات را فراهم می­کند و امید دارد که نتیجه بخش باشد. چنین کسی خوب می­ فهمد و می­ داند که نتیجه از جانب خداست، لذا با توکل بر خدا کاسبی می ­کند. این تلاش و کوشش و این امید بسیار عالی است و خرج و مخارج او اداره می­ شود. به قول شاعر:

دهقان سال خورده چه خوش گفت با پسر / که ای نور دیده به جز از کشته ندروی

به این آمال و آرزوی اخلاقی، عقلانی و شرعی نیز می­ گویند که باید در زندگی انسان باشد و اگر در زندگی نباشد انسان نابود می­شود؛ یعنی یک حال تنبلی و یک حال کسالت و فشالت در زندگی او حکم فرما خواهد شد. نوع دیگر آمال و آرزو هم وجود دارد که به آن آمال و آرزوی حُمق یا رجای احمقانه می­ گویند. مثال آن اینست که آن کشاورز بدون آنکه بذری بکارد حاصل بخواهد و کار نکرده چیزی بخواهد، یعنی در خانه بنشیند و تنها با توکل بر خدا، خرج و مخارج بخواهد، معلوم است که خدا نمی ­دهد، معلوم است که زمینه فراهم نشده و حاصل نیست، معلوم است که تنبلی­ های این شخص او را بدبخت می­ کند. اگر چنین کسی پیدا شود که بدون مقدّمات از خداوند چیزی بخواهد، نه تنها دعای او مستجاب نیست، بلکه مبغوض خداوند هم می باشد.

در روایتی می خوانیم که پروردگار عالم بدون سبب و اسباب به کسی چیزی نمی­ دهد: «أَبَی اللَّهُ أَنْ یجْرِی الْأَشْیاءَ إِلَّا بِالْأَسْبَابٍ» عوام مردم در این باره حرف خوبی می­زنند، می گویند: پروردگار عالم با زنبیل از آسمان به کسی چیزی نمی­دهد یعنی خود انسان باید تلاش و کوشش داشته باشد تا آن تلاش و کوشش زمینه شود و تا خداوند به انسان منفعت بدهد و نتیجه بخش باشد.

تلاش برای آخرت

سرای آخرت هم همین گونه است. اگر کسی بدون تلاش و کوشش آخرت بخواهد، به آن دست پیدا نمی کند. در میان برخی از مردم شایع است که انسان بدون تلاش و کوش و بدون عمل صالح به بهشت می رسد! این طرز تفکر یکی از مهارهای بزرگ شیطان است. شیطان بعد از رانده شدن از درگاه خداوند، چندین مرتبه به خداوند تشر زده و بی­حیایی کرده است. قرآن کریم تشرهای شیطان را نقل می­کند. ازجمله جسارت ها، بی حیایی ها و تشرهایش این است که می­گوید: «قالَ فَبِما أَغْوَیتَنی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَک الْمُسْتَقیمَ، ثُمَّ لَآتِینَّهُمْ مِنْ بَینِ أَیدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکثَرَهُمْ شاکرینَ»

شیطان خطاب به خداوند سبحان می­گوید: خدایا من به خاطر این انسان ها گمراه شدم، پس از آنها انتقام می گیرم و از هر راهی که بشود آنها را منحرف می­ کنم. بعد می گوید: برای فریب آدمیان از چهار طرف و چهار سمت می­آیم؛ هم از طرف چپ و هم از طرف راست و هم از جلو و هم از عقب، سر راهشان می نشینم و با وسوسه، آنها را نابود می­سازم. دیگر بعد از این، اکثرشان گمراه و جهنمی هستند: «و لا تجدُ أکثرهم شاکرین».

حضرت امام باقر«سلام الله علیه» در تفسیر آیۀ شریفه م ی­فرمایند: این که شیطان از طرف چپ می­ آید، یعنی از راه گناه جلو می آید و وسوسه در گناه باعث می شود که انسان گناه کند؛ از طرف جلو می آید، یعنی یاد آخرت را به غفلت می ­اندازد و نمی گذارد که انسان به فکر آخرت باشد؛ از عقب می آید، یعنی دنیا را در چشم انسان ها جلوه می­دهد و همّ و غمشان دنیا می­شود. آنچه مراد است، اینجاست که شیطان گفته است: خدایا، از طرف راست می آیم. امام«سلام الله علیه» می ­فرماید: معنایش این است که از راه عبادت می­آید.

یکی از معناهایش این است که شیطان به انسان تلقین می کند که خداوند بدون عمل صالح در روز قیامت او را می­آمرزد. یعنی نه نماز، نه روزه، نه رابطه با خدا، نه خدمت به خلق خدا، نه متابعت از قرآن و نه متابعت از ولایت دارد، اما یک آمال و آرزو دارد که بعد از مردن در وسط بهشت باشد، به این امید «رجای حُمق» می گویند، یعنی این آدم گول خوردۀ شیطان است. امام«سلام الله علیه» می­فرمایند: مواظب باشید شیطان از راه عبادت شما را فریب ندهد.

حضرت امام رضا«سلام الله علیه» برادری داشتند که رفقای بد، او را منحرف کرده بودند. در جلسه­ ای که حضرت رضا هم در آن جلسه حضور داشتند، این برادر خیلی منیّت می کرد و می گفت: من سیّدم، من از نسل پیغمبرم، حضرت زهرا ما را شفاعت می­کند، ما امتیاز داریم و بالاخره بهشتی می­شویم. حضرت رضا«سلام الله علیه» یک جمله به او گفتند و فرمودند: اگر چنین که می گویی باشد، پدرم موسی بن جعفر«سلام الله علیهما» خسارت کرده است، برای اینکه ایشان کارش عبادت بود و تا آنجا که می­توانست رابطه باخدا و تا آنجا که می توانست رابطه با مردم داشت و بالاخره عمرش را برای آخرت وقف عبادت کرده بود و حتی در زندان آن همه عبادت داشت و رفتن به زندان برای خاطر دین و برای خاطر همین عبادت بود؛ اگر تو و موسی بن جعفر«سلام الله علیهما» هر دو بهشتی هستید، پس موسی بن جعفر درست رفتار نکرده است. نمی­شود که ائمۀ طاهرین«سلام الله علیهم» آن همه عبادت و آن همه خدمت به دین خدا و آن همه خدمت به مردم و بالاخره جان مبارکشان را به خاطر دین فدا کنند، ولی پیروان آنان هیچ کاری نکنند و تنها امید و رجاء برای شفاعت داشته باشند. معلوم است که حُمق است و درست نیست.

انسان باید برای آخرت تلاش و کوشش داشته باشد تا اینکه ارحم الراحمینی خدا، رحمت خداوند و شفاعت اهل بیت«سلام الله علیهم» برای او نتیجه بخش باشد. شفاعت اهل بیت«سلام الله علیهم» چه زمانی شامل حال انسان می شود؟ آن وقتی که راه و مسیر انسان، راه و مسیر اهل بیت«سلام الله علیهم» باشد. بدون طی راه و مسیر نمی شود. مثلاً کسی می خواهد به مشهد برود و درحالی که کاروان حرکت کرده است، این شخص در خانه بماند و بگوید: ان شاءالله ما هم می­رسیم، معلوم است که این رفتار احمقانه است، به این رجاء حُمق می­گویند. آقا اگر می­خواهی با کاروان به مشهد برسی باید مقدمات سفر را فراهم کنی! بدون مقدمات نمی­شود.

حضور قلب در عبادت و نماز

نقل شده است که لقمان حکیم غلام یک ارباب موحدی بوده که آن ارباب رجای بیجا داشته است. لقمان که رابطه با خدا و سوزوگداز با خدا داشت، می­دید اربابش از اول شب تا صبح می­خوابد. یک شبی موقع نماز شب بیدارش کرد و گفت: قافلۀ نماز شب خوان ها دارند می­روند، بیدارشو و با آنها برو. ارباب گفت: خوابم می­آید و خداوند ارحم الراحمین است. بالاخره تا صبح دادوفریاد که پاشو نماز بخوان و او می گفت: خدا ارحم الراحمین است و تا صبح خوابید. این ارباب صبح که بیدار شد مقداری گندم به لقمان داد و گفت: برو در فلان مزرعه بکار و برگرد. لقمان حکیم برای اینکه ارباب را متنبّه کند، به جای گندم، مقداری ارزن و تخم علف برد و در آن مزرعه کاشت. ده بیست روز از آن قضیه گذشت و این دو به سمت آن زمین رفتند که ارباب دید علف و ارزن در زمین روییده است. گفت: مگر گندم را نکاشتی؟ گفت نه، گندم گران بود و من به جای گندم تخم علف کاشتم، ان شاءالله خدا به تو گندم می­دهد. ارباب عصبانی شد و گفت: مگر دیوانه شده ای، مگر می­شود تخم علف بکاری و گندم برداری؟ لقمان گفت: آقا از تو یاد گرفته ام، مگر می­شود از اول شب تا به صبح خوابید و گفت: خدا ارحم الراحمین است و با این جملۀ ارحم الراحمینی بخواهی خود را بهشتی کنی؟ معلوم است که این درست نیست. متأسفانه بسیاری از مردم چنین هستند، یعنی بدون تلاش و کوشش می خواهند به مطلوب خود برسند. معلوم است که این غلط است و درست نیست و معلوم است که باید کار کنیم.

دهقان سالخورده چه خوش گفت با پسر / که ای نور دیده من به جز از کشته ندروی

این نمازی که معمولاً افراد می خوانند، نمازی نیست که آنها را بهشتی کند. این نماز را به هراندازه که می شود باید خواند. یک نماز با حالت ادب، یک رابطه عالی با خداوند، نماز شب و انس با قرآن و اجتناب از گناه و بالاخره تا اینکه یک آدم متقی بشود. زمانی که آدم متقی شد، دیگر رجاء و امید و شفاعت می­خواهد. انسان بدون رجا و امید و شفاعت و بدون عفو خدا، استحقاق بهشت را ندارد. چه کسی استحقاق بهشت دارد؟ کسی که در دنیا بذری بکارد و در آخرت آن را درو کند. اما برداشت محصول باید با شفاعت اهل بیت«سلام الله علیهم» باشد، باید با عفو خدا باشد. باید این عبادات ناقابل و این کارهای ناقص او مورد قبول خداوند قرار بگیرد و اگر مورد قبول خدا نشود، معلوم است که کارها و عبادات او در خیلی از اوقات پوچ است و به درد نمی­خورد. یک مثال مبتلابه بزنم، انسان در نماز حضور قلب می خواهد و در نماز باید زبان او بگوید: «الحمدلله رب العالمین» و زبان او بگوید: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و دل او هم بگوید: «ایاک نعبد و ایاک نستعین»، باید در نماز باشد و الاّ این نماز ممکن است صحیح باشد، اما مقبول نباشد. مقبول نبودن یعنی نماز نمی تواند انسان را بهشتی بکند، در واقع وقتی در نماز حضور قلب نیست، این عبادات انسان را بهشتی نمی­کند، پس چه باید کرد؟

خوف و رجا در زندگی

انسان باید در نماز و در زندگی توسل داشته باشد تا ان شاءالله در روز قیامت این نمازهای ناقص او به واسطۀ شفاعت اهل بیت«سلام الله علیهم»، مورد قبول خداوند واقع شود، همچنین باید رجاء داشته باشد تا این نمازها و عبادات ناقص او به واسطۀ عفوالهی مورد قبول خداوند واقع شود و در نهایت به بهشت برود، چراکه این دنیا محل کشت و کار است: «الدُّنْیا مَزْرَعَةُ الْآخِرَة» و نمی شود بدون کاشتن و تلاش و کوشش از خدا طلب نتیجه کرد. همچنین در دنیا هم معقول نیست کار بدون تلاش و کوشش، نتیجه بخش باشد، مانند اینکه یک طلبه درس نخواند و بخواهد مجتهد جامع الشّرایط باشد. طلبه باید یک عمر صددرصد کوشا باشد و شبانه روز تلاش و کوشش داشته باشد، اما ملکۀ اجتهاد و اینکه عمرش پربرکت باشد را چه کسی باید بدهد؟ خداوند متعال، به این می­گویند رجای به جا؛ یک دانشجو چه وقت می­تواند خدمت گزار خلق خدا باشد و چه وقت می­تواند قبول شود و متخصّص شود؟ زمانی که کار و تلاش و کوشش داشته باشد و نتیجه بخش باشد و نتیجه­اش را هم باید خدا بدهد، به این رجای خوب و رجای عالی می­گویند؛ و انسان اگر بخواهد سعادت مند شود، به غیر از این راه چاره­ای ندارد.

همه و همه باید مواظب باشند، خصوصاً جوان ها که آمال و آرزوی بی جا نداشته باشند. آمال و آرزوهای بی جا انسان را به سقوط می ­کشاند. آمال و آرزوهای بی جا، انسان را پیش عالم ملکوت، به صورت احمق درمی آورد. از همین جهت هم وقتی بمیرد و روحش را بخواهند پیش خدا ببرند، به جای اینکه در آسمان ها بگویند: یک شخص آقا، عابد و متّقی آمد، می­گویند: یک شخصی که رفتار احمقانه دارد، آمده است.

بعضی از مردم در هفتاد سال زندگی دنیا محصولی نکاشته اند، ولی دوست دارند در آخرت، بهشت را درو کنند، معلوم است که نمی شود. در روایت آمده است شخصی که دیر برای نماز به مسجد آمده بود، در مقابل پیغمبر اکرم«صلّی الله علیه وآله وسلّم»، چند رکعت نماز معمولی خواند و بدون اینکه تعقیباتی داشته باشد آماده رفتن شد، اما خطاب به خداوند گفت: «أَدْخِلْنِی الْجَنَّةَ وَ زَوِّجْنِی مِنَ الْحُورِ الْعِینِ»؛ یعنی خدایا من را بهشتی کن و حورالعین هم به من عنایت بفرما؛ پیامبر«صلّی الله علیه وآله وسلّم» که شاهد دعای او بودند، تبسمی کردند و فرمودند: چه مهریۀ سبکی، اما چه درخواست بالایی است.

وضعیت منافقان در روز قیامت

در واقع انسانی که خواهان بهشت است، اما در نمازش حضور قلب، توجه ندارد، در زندگی ارتباط با خداوند و ارتباط با مردم ندارد، ولی می خواهد در بهشت خدمت اهل بیت«سلام الله علیهم» باشد، معلوم است که چنین درخواستی درست نیست؛ در سورۀ حدید یک آیه ای است که بسیار تکان دهنده است؛ من از همه، خصوصاً جوان ها تقاضا دارم که آیۀ شریفه را هم بخوانند و هم به خود تلقین کنند تا این آیۀ شریفه موجب تنبّه برای آنها بشود. این آیه در مورد وضعیت منافقان در روز قیامت است و منافق در اینجا یعنی همین بحث ما، یعنی آن کسی که برای بهشت کار نمی­کند، اما بهشت می خواهد و تابع اهل بیت«سلام الله علیهم» نیست، اما از اهل بیت«سلام الله علیهم» شفاعت می خواهد. قرآن کریم می­فرماید: «یوْمَ یقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکمْ قیلَ ارْجِعُوا وَراءَکمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً» در روز قیامت اصلاً خورشید نیست و در واقع تبّدل أرض به أرض دیگر است و آنجا قضیۀ خورشید نیست. اگر کسی نور بخواهد باید از دنیا تهیه کند و آن کسانی که در دنیا نوری تهیه نکرده­اند، در روز قیامت گروهی را می­بینند که با نورشان به بهشت می­روند و اینها در تاریکی هستند، همدیگر را می شناسند و می­بینند رفقای همدیگر هستند، اما آن رفیق با نوری که از دنیا تهیه کرده، به بهشت می­رود و این شخص که نوری را تهیه نکرده و در تاریکی مانده است، التماس می­کند و می­­گوید: صبر کنید تا ما هم به شما برسیم و از نور شما استفاده کنیم، بهشتیان در جواب می گویند: «قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً»، اگر نور برای رفتن به بهشت می­خواهید باید به دنیا برگردید و نور تهیه کنید و دیگر هم نمی­شود برگردید.

دیدار با بهشتیان

قرآن کریم در ادامۀ آیه، وضعیت آنها را بعد از دیدار بهشتیان را چنین توصیف می کند: «ینادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکنْ مَعَکمْ قالُوا بَلی وَ لکنَّکمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکمُ الْأَمانِی حَتَّی جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ» خطاب به بهشتیان می گویند: شما شیعه بودید و ما هم شیعه بودیم، پس چگونه شما به این مقام رسیدید و ما در این تاریکی و این ذلت و بدبختی هستیم؟ آنها در جواب می گویند: «فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ»؛ یعنی فرق ما و شما اینست که شما خودتان را گول زدید و در حالی که غرق در گناه بودید، می گفتید خدا «ارحم الراحمین» است، ان شاءالله کارها درست می شود. یا به واسطۀ آمال و آرزوی بی جا دچار غرور شدید، گمان کردید محبّت ظاهری به اهل بیت«سلام الله علیهم»، بدون پیروی از ایشان و بدون عمل صالح، شما را نجات می بخشد. شما در واقع به حقیقت روز قیامت عقیده نداشتید، چراکه اگر عقیده داشتید به این جایگاه نمی رسیدید، کسی که به قیامت عقیده داشته باشد، برای آن کار می کند، ولی شما هیچ کاری انجام ندادید. در آیۀ شریفه جملۀ «غَرَّتْکمُ الْأَمانِی» و «تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ » هر دو یک معنا دارند و معلوم می شود که این آمال و آرزوی بی جا خیلی خطر دارد، لذا بهشتیان به جهنّمیان و به افراد سرگردان در عالم آخرت می­گویند: آمال و آرزوی بیجا شما را گول زد و باید نور تهیه کرده باشید و نکردید و حالا که نور می خواهید، نمی­ شود. بنابراین انسان باید تلاش و کوشش شبانه روزی داشته باشد. در روایات از ما خواسته اند که هشت ساعت عبادت و هشت ساعت استراحت و هشت ساعت هم تلاش و کوشش برای دنیا داشته باشیم. به هر حال آمال و آرزوی بی جا انسان را گرفتار می­کند. من تصور می­ کنم بحث این جلسه، یک بحث ارزنده­ای است، گفتم به اندازه ای ارزنده است که نبوت و ولایت روی آن تأکید دارند و انسان باید امید داشته باشد، بلکه امید به جا و رجای به جا داشته باشد، اما امید و رجایی که برایش کاری انجام ندهد و مقدماتی برای آن فراهم نکند، این امید و رجاء خطرناک است.