بعضى از چیزها را اگر ندانیم بهتر است

بعضى از چیزها را اگر ندانیم بهتر است. قرآن مى ‌فرماید: «لا تسئلوا عن أشیاء اِن تُبدَ لکم تَسُؤکم» (سوره مائده، آیه 101) از چیزهایى که اگر براى شما آشکار شود شما را ناراحت مى‌کند، سؤال نکنید.

اهمیت و عظمت مقام علم؛ در حدى است که خداوند در قرآن به پیامبرش دستور مى دهد: «قل هل یستوى الذین یعلمون والذین لایعلمون...؛ [اى پیامبر!] بگو: آیا کسى که عالم است با کسى که نمى داند برابر است؟» (زمر، آیه 9)
پیامبر اسلام در مقام ارزش گذارى به علم مى فرماید: دانش آموختن بر هر مسلمانى واجب است همانا خدا، طلب کنندگان دانش را دوست دارد.» (اصول کافى، ج 1، کتاب فضل العلم، ح 1، ص 35)
از نظر قرآن و روایات، علم وسیله است نه هدف؛ آن هم وسیله اى که انسان را به کمال مى رساند و دنیا و آخرت او را آباد مى کند. گفتنى است که ارزش هر علم به ارزش موضوع آن علم است و در این جهت علوم الهى و دینى - با توجه به موضوع آن - از سایر علوم اشرف و برتر است؛ ولى این بدین معنا نیست که علوم دیگر بى اهمیت و بدون ارزش است و علم نیست.
گرایش به یادگیری علوم به انگیزه های مختلف صورت می گیرد و به طور معمول نیازهای اولیه حیاتی و طبیعی و محسوس جاذبه های بیشتری برای انسان ها دارد. لذا برای فراهم سازی بیشتر آسایش و تسلط بیشتر بر طبیعت، گرایش های مختلف علمی و تخصص های فراوان به وجود آمده است. اما تنها وارستگان و ژرف اندیشان هستند که فراتر از نیازهای اولیه طبیعی و محسوسات به ارتباط نهانی دانش ها و ارتباط جهان هستی با آفریننده آن فکر می کنند و از هدفمندی این همه جنب و جوش ها سخن به میان می آورند.
بعضی اوقات اگر ندانیم بهتر است
علمی که در روایات و آیات بر آن تأکید شده و از آن تمجید گشته و به عنوان اشرف علوم محسوب می گردد علم خداشناسی است زیرا معلوم این علم از معلوم سایر علوم برتر و اشرف است و هر علمی به اندازه معلوم خود ارزش دارد و روشن است که کسب معرفت و جهان بینی و خداشناسی منحصر به یک رشته نیست.
بعضى از چیزها را اگر ندانیم بهتر است. قرآن مى ‌فرماید: «لا تسئلوا عن أشیاء اِن تُبدَ لکم تَسُؤکم» (سوره مائده، آیه 101) از چیزهایى که اگر براى شما آشکار شود شما را ناراحت مى‌کند، سؤال نکنید.
اگر مسئولین سیلوها و انبارهاى غلّه به مردم اعلام کنند که فقط تا چند وقت دیگر گندم داریم، همه مردم از همین الان ناراحت مى‌شوند و در تهیّه نان نزاع‌ها شروع مى‌شود. در اینجا باید مسئولین به جاى اطلاع رسانى به فکر چاره و خرید گندم باشند، نه آنکه مردم را در جریان بگذارند. آرى، هر دانستنى و هر اطلاع ‌رسانى مفید نیست.
3 نوع دانش در بیان قرآن کریم
قرآن دانش‌ها را سه نوع مى ‌داند:
الف) علمى که مفید است: حضرت موسى (علیه السلام) به خضر گفت: آیا به من اجازه مى ‌دهى که در سفر دنبال شما باشم تا از علمى که به تو داده شده فرا گیرم و رشد کنم؟! «هل أتّبعک على‌ أن تُعلّمن ممّا عُملّتَ رُشداً» (سوره کهف، آیه 66.)
ب) علمى که ضرر دارد: «و یَتعلّمون ما یَضُرّهم و لا یَنفعُهم» (سوره بقره، آیه 102) گروهى به سراغ علم سحر و جادو و یا دانشى مى ‌رفتند که میان همسران را با فتنه ‌انگیزى به هم زنند.
ج) علمى که نه مفید است و نه مضرّ است: نظیر دانستن تعداد نفرات اصحاب کهف که آیا آنها سه نفر بودند یا چهار نفر یا کمتر و بیشتر. «ثلاثة رابِعُهم کَلبُهم و یَقولون خَمسةٌ سادسُهم کلبهم» (سوره کهف، آیه 32)
تعداد نفرات اصحاب کهف مهم نیست، آنچه مهم است آن است که چگونه یک اقلّیت جوانمرد در جامعه پر از فساد، دین خود را حفظ کردند و براى حفظ عقیده و ایمان خود، از محیط گناه و شرک هجرت کرده و غارنشینى را بر شهرنشینى ترجیح دادند.
علمی که نفعی ندارد
از نظر قرآن و روایات، علم وسیله است نه هدف؛ آن هم وسیله اى که انسان را به کمال مى رساند و دنیا و آخرت او را آباد مى کند. گفتنى است که ارزش هر علم به ارزش موضوع آن علم است و در این جهت علوم الهى و دینى - با توجه به موضوع آن - از سایر علوم اشرف و برتر است؛ ولى این بدین معنا نیست که علوم دیگر بى اهمیت و بدون ارزش است و علم نیست.
در نگاه اسلامى، علمى که نفع ندارد، مطلوب نیست; حتى بزرگان معصوم (علیهم اللسلام) از این علم به خداى سبحان پناه برده اند. از رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) روایت است که فرمود: اللهم اعوذبک من علم لاینفع . (کنزالفوائد، 2، 31; میزان الحکمة، ح 1412616) و از على (علیه السلام) روایت است که فرمود: «خیرى نیست در دانشى که سود ندارد.» (نهج البلاغه، حکمت 338)
امام کاظم (علیه السلام) ماجرایى را از رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) نقل کرده است که بسیار شایان توجه و تامل است.
روزى رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) به مسجد آمد . گروهى را دید که پیرامون مردى گرد آمده اند . پرسید: «این کیست؟» گفتند: «علامه است.» فرمود: «در چه چیز علامه است؟»
گفتند: «داناترین مردم به انساب و وقایع عرب است و بیشتر از همه به روزهاى مهم جاهلیت و اشعار عربى آگاه است.»
پیامبر (صلی الله و علیه وآله) فرمود: «این را اگر کسى نداند، زیان نمى کند و کسى که مى داند، نفعى نمى برد.» (میزان الحکمة، ح 14114 به نقل از مالى صدوق، 220/13)
شایسته ترین علوم
امام کاظم (علیه السلام) درباره شایسته ترین علوم مى فرماید: شایسته ترین علم براى تو آن است که عمل تو جز بدان اصلاح نشود، و واجب ترین عمل براى تو آن است که در برابرش از تو بازخواست مى کنند و لازم ترین علم براى تو علمى است که قلب تو را به صلاح آورد و فساد قلب را براى تو آشکار سازد، و فرجام آن علمى نیک تر است که بر عمل دنیاى تو بیفزاید . پس خود را به علمى مشغول مساز که ندانستن آن، زیانت نمى رساند و از علمى غافل مشو که ندانستن آن، بر نادانى ات مى افزاید. (ابن فهد حلی، عدة الداعی، ص77)
علوم غیردینى می تواند سعادت آفرین باشد
از على (علیه السلام) روایت است که فرمود: «خیرى نیست در دانشى که سود ندارد.» (نهج البلاغه، حکمت 338)
از نظر قرآن و روایات، علم وسیله است نه هدف؛ آن هم وسیله اى که انسان را به کمال مى رساند و دنیا و آخرت او را آباد مى کند. گفتنى است که ارزش هر علم به ارزش موضوع آن علم است و در این جهت علوم الهى و دینى - با توجه به موضوع آن - از سایر علوم اشرف و برتر است؛ ولى این بدین معنا نیست که علوم دیگر بى اهمیت و بدون ارزش است و علم نیست.
در نگاه کلى قرآن، هر علمى که انسان را به دنیاپرستى سوق دهد و به چنگال مادیات بسپرد و فهم و شعور او را به طرف خواب و عیش و نوش بکشاند هدف نهایى او را تنها وصول به مادیات قرار دهد، چیزى جز ضلالت و گمراهى نیست.
در قرآن کریم آمده است: «ذلک مبلغهم من العلم ان ربک هو اعلم بمن ضل عن سبیله؛ این آخرین حد آگاهى آنها است و خداوند به حال آن که از راه حق گمراه شده آگاه است.» (نجم، آیه 30) پس علوم غیردینى نیز مى تواند نقش آفرین بوده و موجبات سعادت آدمى را فراهم کند. این در صورتى است که هدف تلقى نشود، بلکه وسیله پیشرفت و رسیدن به کمال باشد. از طرف دیگر علوم دینى نیز اگر طالب آن قصد رسیدن به دنیا را داشته باشد، موجب بدبختى انسان مى شود.
خداشناسی منحصر به یک رشته نیست
علمی که در روایات و آیات بر آن تأکید شده و از آن تمجید گشته و به عنوان اشرف علوم محسوب می گردد علم خداشناسی است زیرا معلوم این علم از معلوم سایر علوم برتر و اشرف است و هر علمی به اندازه معلوم خود ارزش دارد و روشن است که کسب معرفت و جهان بینی و خداشناسی منحصر به یک رشته نیست.
شخصی ممکن است از علم شیمی آن چنان خدا را بشناسد که از مطالعه کتاب های دینی نشناسد - پس آن چه مهم است شناخت کیمیای هستی است - البته باید پذیرفت بعضی از علوم و رشته ها به این هدف نزدیک تر و کم واسطه ترند. در غیر این صورت از علوم مختلف به عنوان فضل نام برده شده نه کمال.
بنابراین دروس دانشگاهی که در جهت حل مشکلات علمی و گسترش علمی افراد و جامعه خاص بر می دارد نه تنها علم لاینفع نیست بلکه علومی هستند که در خدمت به جامعه و مردم است و کسی که به قصد کمک به مردم و کسب رضایت خداوند و خدمت رسانی به افراد جامعه به تحصیل آن علوم بپردازد، نه تنها پسندیده بلکه در برخی موارد بر افراد این تحصیل واجب می شود. مثلا آنجا که حل مشکلات مردم و ادارهء جامعه متوقف بر تحصیل فلان علم باشد.

منابع:
پرسش و پاسخ؛ حجت الاسلام قرائتی