مجله مهر: بسیاری از ما نام «خیام» را که می‌شنویم، تصویری از یک کتاب نسبتا قطور که با خط خوش روی آن عبارت «رباعیات خیام» نوشته، در ذهنمان نقش می‌بندد. برای بسیاری از ما «خیام» یعنی همان ابیاتی که گهگاهی با صدای خواننده‌ها می‌شنویم. البته اگر حواسمان بیشتر به اطرافمان باشد و در پارک‌های تهران از کنار تندیس‌ها فقط عبور نکرده باشیم، می‌دانیم تندیسی که با در ورودی پارک لاله با دست‌های رو به بالا ایستاده و اطرافش مدارهای منظورمه شمسی هستند، خیام نیشابوری است و ابوالحسن صدیقی این تندیس را به واسطه استاد بزرگ بودن خیام در نجوم به این شکل ساخته است.
اما واقعا خیام کیست؟ چقدر او را می‌شناسیم؟ چقدر در مدرسه‌ها و کتب آموزشی درباره او خوانده‌ایم که در دنیا چقدر شناخته شده بوده و چه تاثیرات مهم و بزرگی را در تاریخ ریاضیات، علوم و نجوم داشته است.
اشعاری که سال‌ها بعد کشف شدند
خیام در سال‌های زندگی و حتی تا مدت‌ها پس از آن به عنوان ریاضیدان و فیلسوف شناخته می‌شد و مورد احترام بود. اما مدت‌ها پس از مرگ او این رباعیات او بود که خیام را هم در کشور خودش هم دیگر کشورهای دنیا بیشتر معروف کرد. خیام شاعر نبوده است و زبان طبیعی، ساده و بی‌آلایشی داشته و در شعر هم از کسی پیروی نمی‌کرده است؛ به نظر می رسد خیام به واسطه ذوق شاعری که داشته، توانسته نکته‌بینی‌های فلسفی‌اش را در قالب شعر بیان کند. با این‌حال خیام رباعی می‌گفته است، رباعی یکی از سبک‌های خاص شعری است که ایرانیان اختراع کرده بودند و از مشکل‌ترین آن‌ها نیز است! رباعی دو بیت و چهار مصرع دارد که شاعر باید در کلامی کوتاه مقصودی که می‌خواهد را برساند و معمولا هم مصرع پایانی تمامی نکات را شامل می‌شود. خیام در این زمینه صاحب سبک است و به خوبی توانسته مفاهیم فلسفی که به صورت کلی و مبهم هستند را جزئی و قابل درک بیان کند.
رباعیاتی که از این کتاب به خیام منتسب می‌دانند، در حدود 200 رباعی است. از آن‌جایی که این اشعار در زمان حیات شاعر جمع‌آوری نشده بوده و پس از آن توسط همراهان و نزدیکان پخش شده، اشعاری از دیگران را در هم در میان آن می‌توان یافت، با این‌حال با بررسی و راستی‌آزمایی این مورد که ابیات خیام بسیار خاص بودند و شباهتی با کسی نداشنند، اشعاری که حدس می‌زدند برای او نیست از کتاب حذف شده، در ابتدا و سال 1303 غلامرضا رشید یاسمی از 340 رباعی، 240 رباعی را قابل قبول دانست، پس از او صادق هدایت، محمدعلی فروغی، احمد شاملو، علی دشتی و جاویدمقدس صدقیانی نیز روی رباعیات خیام کار کردند و هرکدام ابیاتی را قابل قبول نداستند، از همین رو رباعیات خیام با تصحیح‌های متفاوتی در بازار نشر وجود دارد.
رباعیات پای خیام را به غرب باز کرد
خیام از آن دسته افرادی است که در جهان هم بسیار شناخته می‌شود، اما بُعد ادبی او بیش از هرچیز مورد توجه قرار گرفته است، آن‌هم از این جهت که ادوارد فیتزجرالد در قرن 19 میلادی اشعار خیام را به انگلیسی ترجمه کرد و همین موضوع بابی برای معرفی این شاعر پارسی به غرب شد. با این حال خود فیتز جرالد هم از این ترجمه رضایت کامل نداشته و گفته بود که تنها توانسته کلمات و عبارات را به انگلیسی برگردانند و وقتی کسی آن‌ها را می‌خواند با چهره واقعی خیام آشنا نمی‌شود، او می‌گوید: «آنچه من انجام می‌دهم فقط به‌صورت حبابی در سطح آب پدید می‌آید و می‌شکند.» با این‌حال اشعار خیام در غرب محبوبیت زیادی دارد، تا جایی که افراد مشهور در عرصه‌های مختلف بارها نام این شاعر را در صحبت‌های‌شان آورده‌اند. البته نکته‌ای که درباره کتاب رباعیاتی که فیتزجرالد ترجمه کرده، وجود دارد این است که برخی از پژوهشگران معتقدند این مترجم اشعاری را به کتاب اضافه کرده که همین امر باعث شده شناخت صحیح و درستی از این شاعر شکل نگیرد.
خیام شاگرد ابن‌سینا بوده است؟
برخی خیام را شاگرد ابن‌سینا و بعضی شاگرد امام‌موفق نیشابوری می‌دانند. اما اینکه واقعا خیام شاگردی ابن‌سینا را کرده باشد، کمی دور از ذهن به نظر می‌رسد، به این دلیل که از نظر زمانی با هم تفاوت داشته‌آند، با این حال در جایی خیام از ابن‌سینا به عنوان استاد خود یاد می‌کند، اما این کلام بیشتر بعد معنوی داشته، چون در اوایل دوران زندگی خیام، ابن‌سینا و ابوریحان بیرونی به پایان عمر خود رسیده بودند، با این‌حال خیام را جانشین ابن‌سینا و استاد فلسفه مادی، ریاضیات، منطق و متافیزیک می‌دانند.
خیام در کنار ابوعلی‌سینا، ابوریحان بیرونی و محمدزکریای رازی چهار دانشمندی هستند که در سال 2009 ایران مجسمه‌ای با سبک معماری هخامنشی به دفتر سازمان ملل متحد در وین فرستاده بود، این مجسمه در ورودی سازمان ملل قرار گرفته است.
معادلاتی با بیش از یک جواب
خیام را در زمان خودش و سال‌ها بعد نیز به عنوان ریاضیدان، فیلسوف و منجم می‌شناختند. کشفیات او در ریاضیات، جبر و هندسه بسیار اهمیت داشته‌اند. خیام نخستین کسی بوده که روی معادلات درجه اول، دوم و سوم تحقیق می‌کند و با انتشار کتاب جبر نشان می‌دهد معادلات درجه سوم ممکن است بیش از یک جواب داشته باشند! او همچنین اصل پنجم از هندسه اقلیدسی را در کتابی به همین نام ثابت می‌کند، کتابی که تنها نسخه کامل آن امروزه در کتابخانه لایدن در هلند نگهداری می‌شود.
در این ماین اگر دوجمله‌ای‌های ریاضی دوران دبیرستان را به خاطر بیاورید، آن‌ها را «دوجمله‌ای‌های خیام-نیوتن» می‌نامیدند، از آن جایی که هر دو هر دو روی این عبارات مطالعات زیادی داشته و قواعدی را در ارتباط با آن‌ها کشف کرده‌اند. همچنین «مثلث خیام-پاسکال» که رابطه بیان ضرائب دو جمله‌ای‌ها بود را بیشترمان در دوران تحصیل خوانده‌ایم.
وقتی پای خیام به کره ماه باز شد
می‌دانستید یکی از حفره‌های ماه «خیام» نام دارد؟ می‌دانستید سیارک 3095 که در سال 1980 کشف شده «خیام» نام دارد؟ خیام چهره شناخته شده‌ای در عرصه نجوم است، اما بدون شک مهمترین کار او سر و سامان دادن به گاهشمار ایرانی بوده و برای این‌کار مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار حساب می‌کند. خیام در دوران جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی به اصفهان می‌رود و سرپرستی رصد خانه این شهر را بر عهده می‌گیرد. او 18 سال در این رصد خانه زندگی می‌کند و در همین مدت است که گاهشمار جلالی یا تقویم جلالی را دسته‌بندی می‌کند.
خیام فقط شاعر نیست
با توجه به اینکه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست، او را «حجة‌الحق» می‌نامیدند و تالیفات بسیاری در زمینه‌های مختلف علمی داشته است. میزان الحکمه در زمینه راه‌حل جبری مسئله تعیین مقادیر طلا و نقره و لوازم الامکنت را درباره دانش هواشناسی نوشته است. رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها از مهمترین و اثرگذارترین کتاب‌ها درباره ریاضیات را نوشته و رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی و درباره معادلات درجه سوم نوشته است. خیام همچنین کتابی با عنوان «نوروزنامه» دارد که درباره آیین نوروز در دربار پادشاهان است که تنها دو نسخه از آن باقی مانده که البته هیچ‌کدام در ایران نیستند.
هنری که دلش برای فرهنگ نمی‌تپد
خیام مثل خیلی دیگر شخصیت‌های ایرانی در کشور خودش به خوبی معرفی نشده و در حد همان خیابان، بلوار، دانشگاه، شهرک صنعتی و برخی تندیس‌ها باقی مانده است. حتی هالیوود درباره خیام دو فیلم سینمای ساخته که هرچ‌کدام حق مطلب را به شاعر و ریاضیدان ادا نمی‌کند. با این‌حال در ادبیات می‌توان رد پای نام خیام را در برخی داستان‌ها نوشته هوشنگ معین‌زاده و محمدعلی جمال‌زاده می‌توان دید.خیام را چقدر می‌شناسیم؟
